1.6 Inleiding in de Orthopedagogiek
Probleem 1 100 jaar orthopedagogiek
1. Wat is orthopedagogiek? Wat zijn de overeenkomsten en verschillen tussen orthopedagogiek,
psychologie en psychiatrie?
Orthopedagogiek = wetenschappelijke discipline met een eigen traditie in het opbouwen en beheren
van kennis die gekenmerkt wordt door een pedagogisch gezichtspunt op problematische situaties /
beschrijving van de aard en de achtergronden van problemen bij het opvoeden met het oog op
onderkenning, behandeling en preventie
- Erkenning nodig van vakgenoten, specialisten uit andere disciplines, de overheid en
maatschappelijke instituties
- Wetenschappelijk verantwoorde methodiek centraal
Benaderingen van orthopedagogiek
- Klassieke benadering van orthopedagogiek: het opvallende en afwijkende kind staat centraal
- Moderne benadering: problematische opvoedingssituatie als onderscheidend kenmerk
o Gebaseerd op methodische hulpverlening: wetenschappelijk verantwoorde
methodiek om de gevolgen van de afwijking zo klein mogelijk te maken.
Profielen van orthopedagogiek
- Natuurwetenschappelijk model: nadruk op dataverzameling ter verklaring van problemen of
tenminste op beschrijven van factoren die samenhangen met stagnaties in
opvoeding/onderwijs
- Handelsgerichte wetenschap: naast empirische kennis ook nadruk op kunde (professionele
vaardigheden en methodieken ontwikkelen om problemen aan te pakken)
o Moet rationeel zijn: logisch, systematisch en navolgbaar voor anderen
Drie typen van theorievorming
1. Probleemspecifieke theorieën: klinische, onderwijs- en behandelingstheorieën; deel-
orthopedagogieken/werkveld-orthopedagogieken
o Individuele gevallen (bijv. leerproblemen van Jan bepaald door lvb)
o Soortgelijke gevallen (bijv. stiefouder in gezin, kans op conflicten groter)
o Alle mensen (bijv. frustratie roept agressie op)
2. Basistheorie: gebouwd op een centrale categorie en bevat theorie over de hulpvraag en
hulpverlening; gemeenschappelijke basis
3. Theoretische orthopedagogiek (metatheorie): debat over kwaliteit, geldigheid en
bruikbaarheid van theorieën en methoderegels in de orthopedagogiek
1
,Onderscheid orthopedagogiek, psychologie en psychiatrie
Orthopedagogiek Psychologie Psychiatrie
Achtergronden van en Theorieën en kennis en het Begrijpen en verklaren van
interventies bij problematische toepassen van methodisch emotionele gedragsproblemen
opvoedings- en empirisch onderzoek van een kind of jeugdige, vaak
onderwijsleersituaties door te kijken naar biologisch
vastgelegde aspecten
Sociale kijk: rol van de Psychologische kijk: Medisch-psychiatrische kijk:
omgeving bij het opgroeien en ontwikkeling van de mens in focus op hersenen en ontstaan
opvoeden van een kind, sterke alle levensfasen, theorie gedrag, diagnosticering en
nadruk op gericht op normale behandeling van pathologie bij
handelingswetenschap (t.o.v. ontwikkeling, in de praktijk kinderen en ouders
psychiatrie en psychologie) focus op cognitie en
individuele beleving van de
werkelijkheid door de cliënt
Orthopedagogen werken met individuen in afhankelijkheidsrelaties. Kerntaken: pedagogisch
onderzoek, diagnostiek en begeleiding. Doel: cliënt weer zo zelfredzaam mogelijk maken.
2. Hoe heeft de orthopedagogiek zich in de afgelopen eeuw ontwikkeld?
Periode Kenmerken
Middeleeuwen - Christelijke boodschap: naastenliefde
- Weinig onderscheid in hulpbehoevenden en opvang in caritatieve zorg
(liefdadigheid)
- Gedragsproblemen met dwang en straf aangepakt
17de eeuw - Comenius (1592-1670): eerste grote westerse pedagoog
o Pedagogische methode ontworpen met kindertijd als speciale
periode en dus nadrukkelijk in het oog
Verlichting - Kinderlijke constitutie: mogelijkheden van opvoedbaarheid onderstreept
- Men optimistisch over menselijke mogelijkheden, vooral gebruik rede
- Rousseau (1712-1778)
Romantiek - Groeiende aandacht voor pedagogiek
- Pestalozzi (1746-1827)/Herbart (1776-1841)/Fröbel (1782-1852):
combineren van filosofische ideeën met ervaringskennis en boeken
ontstaan over de aanpak van opvoeding en de problemen daarin
de
19 eeuw - Einde aan hoge kindersterfte
- Groeiende openbare “pedagogische ruimte” ontstaan
- Onderwijs vindt in toenemende mate plaats in scholen en instituties
- Pedagogische initiatieven sterk moreel en religieus van aard en gedragen
door filantropisch particulier initiatief
- 1827: Onderwijs over pedagogiek en didactiek op universiteiten
- Kinderen steeds meer aandachtspunt voor sociale interventies
- Steeds meer instellingen voor kinderen met visuele/auditieve/mentale
beperkingen
- Veranderingen in psychiatrie: onderscheid tussen geestesziekte en
geestelijke achterstand of beperking
- Interventies gericht op kinderen met ontwikkelingsproblematiek
(zwakzinnigenzorg)
- Eind 19de eeuw: overgrote meerderheid kinderen volgt onderwijs
2
, 20ste eeuw - 1901: Algemene leerplicht
- Ontwikkeling aangepast onderwijs voor kinderen die het regulier
onderwijs niet aankunnen (Vereniging van Onderwijzers en Artsen)
- 1905: Invoering kinderwetten
- Speciaal onderwijs ontstaat
- Nieuwe subdisciplines ontstaan: heilpedagogiek (helen/gezond maken),
kinderpsychiatrie en kinder- of ontwikkelingspsychologie
- Universitaire studie Pedagogiek wordt nader geregeld: aandacht voor de
opvoedkundige behandeling van het psychisch defecte kind en aan de
opvoedkundige leiding van het verwaarloosde en/of criminele kind
Orthopedagogiek als academische discipline
- Ontwikkeling van academische orthopedagogiek in jaren ’60 en ’70 verbonden met
bewegingen in de werkvelden
- Eerst theoretische orthopedagogiek, later verschuiving naar empirisch gerichte oriëntatie
- Steeds meer invloed vanuit Angelsaksische landen waarin focus ligt op special education en
opvoeding als thema van de ontwikkelingspsychologie, problemen in de ontwikkeling
behoren meer tot het terrein van de psychiatrie
- Vanaf jaren ’60 hoogleraren orthopedagogiek
o Aanvankelijk wijsgerig antropologische visie, later fenomenologisch-antropologisch
o Het kind moet begrepen worden in zijn wereld
o Open stellen voor en proberen te begrijpen van eigenschappen van de ander
o De ander verstaan vanuit zijn expressies in spel, tekeningen en verhalen
3. Hoe is de jeugdzorg georganiseerd en wat is de plaats van de orthopedagogiek?
Jeugdzorg
- Vooral op terrein residentiële (jeugd)zorg veel bewegingen voorgedaan in jaren ‘60/’70
- Kritiek op de traditionele zorg vanuit de maatschappijkritische stroming
- Jongeren vechten de macht aan en ouders niet langer bereid zich neer te leggen bij
uithuisplaatsing of beperking van hun zeggenschap
o Belangengroepen treden naar voren
o Steun uit academische kringen: pleiten voor meer gezinsgerichte hulp
o Jongeren Advies Centra (JAC) opgericht als tegenhanger van werk Raden voor de
Kinderbescherming en ouders stichten een Advies voor Kinderbeschermings
Konflicten (AKK)
- Sterker geloven in de potentie tot groei van het individu en uiteindelijke integratie
o Therapeutische leefmilieus moeten worden gecreëerd
o Leef-leerstituatie
- 1989: Wet op de Jeugdhulpverlening: regelingen die de kwaliteit van de planmatige hulp en
verantwoording tegenover betrokkenen moet bevorderen
o Beleid moet rekening houden met mening cliëntenraden
o Vastlegging klachtrecht
o Ouders recht tot inzage in rapportage en hulpverleningsplan
- Structuur jeugdhulp wordt aangepakt met opkomende vraag of intensieve gezinsgerichte
hulpverlening niet meer aandacht moet krijgen
- 1994: Regie in de jeugdzorg: jeugdhulp wordt regionaal georganiseerd en provincies
financieren
3
, - 2005: Wet op de jeugdzorg: zorg transparanter en eenvoudiger maken met als uitgangspunt
de vraag van de cliënt en niet het aanbod vanuit instellingen en voorzieningen
o Onafhankelijke Bureaus Jeugdzorg met daarin advies- en Meldpunten
Kindermishandeling en activiteiten voogdij en jeugdreclassering
o Niet alleen voor ouders en jeugdigen die zelf om hulp vraag, maar ook voor de
bescherming van jeugden die zelf niet om hulp kunnen vragen
- Taak Bureau Jeugdzorg: snelle screening bij klachten, advies en eventueel een kortdurende
begeleiding
o Vraaggerichte hulp
- 2015: Jeugdwet: vervangt de Wet op de jeugdzorg en zorgt voor de decentralisatie van de
jeugdhulp naar de gemeenten
4
Probleem 1 100 jaar orthopedagogiek
1. Wat is orthopedagogiek? Wat zijn de overeenkomsten en verschillen tussen orthopedagogiek,
psychologie en psychiatrie?
Orthopedagogiek = wetenschappelijke discipline met een eigen traditie in het opbouwen en beheren
van kennis die gekenmerkt wordt door een pedagogisch gezichtspunt op problematische situaties /
beschrijving van de aard en de achtergronden van problemen bij het opvoeden met het oog op
onderkenning, behandeling en preventie
- Erkenning nodig van vakgenoten, specialisten uit andere disciplines, de overheid en
maatschappelijke instituties
- Wetenschappelijk verantwoorde methodiek centraal
Benaderingen van orthopedagogiek
- Klassieke benadering van orthopedagogiek: het opvallende en afwijkende kind staat centraal
- Moderne benadering: problematische opvoedingssituatie als onderscheidend kenmerk
o Gebaseerd op methodische hulpverlening: wetenschappelijk verantwoorde
methodiek om de gevolgen van de afwijking zo klein mogelijk te maken.
Profielen van orthopedagogiek
- Natuurwetenschappelijk model: nadruk op dataverzameling ter verklaring van problemen of
tenminste op beschrijven van factoren die samenhangen met stagnaties in
opvoeding/onderwijs
- Handelsgerichte wetenschap: naast empirische kennis ook nadruk op kunde (professionele
vaardigheden en methodieken ontwikkelen om problemen aan te pakken)
o Moet rationeel zijn: logisch, systematisch en navolgbaar voor anderen
Drie typen van theorievorming
1. Probleemspecifieke theorieën: klinische, onderwijs- en behandelingstheorieën; deel-
orthopedagogieken/werkveld-orthopedagogieken
o Individuele gevallen (bijv. leerproblemen van Jan bepaald door lvb)
o Soortgelijke gevallen (bijv. stiefouder in gezin, kans op conflicten groter)
o Alle mensen (bijv. frustratie roept agressie op)
2. Basistheorie: gebouwd op een centrale categorie en bevat theorie over de hulpvraag en
hulpverlening; gemeenschappelijke basis
3. Theoretische orthopedagogiek (metatheorie): debat over kwaliteit, geldigheid en
bruikbaarheid van theorieën en methoderegels in de orthopedagogiek
1
,Onderscheid orthopedagogiek, psychologie en psychiatrie
Orthopedagogiek Psychologie Psychiatrie
Achtergronden van en Theorieën en kennis en het Begrijpen en verklaren van
interventies bij problematische toepassen van methodisch emotionele gedragsproblemen
opvoedings- en empirisch onderzoek van een kind of jeugdige, vaak
onderwijsleersituaties door te kijken naar biologisch
vastgelegde aspecten
Sociale kijk: rol van de Psychologische kijk: Medisch-psychiatrische kijk:
omgeving bij het opgroeien en ontwikkeling van de mens in focus op hersenen en ontstaan
opvoeden van een kind, sterke alle levensfasen, theorie gedrag, diagnosticering en
nadruk op gericht op normale behandeling van pathologie bij
handelingswetenschap (t.o.v. ontwikkeling, in de praktijk kinderen en ouders
psychiatrie en psychologie) focus op cognitie en
individuele beleving van de
werkelijkheid door de cliënt
Orthopedagogen werken met individuen in afhankelijkheidsrelaties. Kerntaken: pedagogisch
onderzoek, diagnostiek en begeleiding. Doel: cliënt weer zo zelfredzaam mogelijk maken.
2. Hoe heeft de orthopedagogiek zich in de afgelopen eeuw ontwikkeld?
Periode Kenmerken
Middeleeuwen - Christelijke boodschap: naastenliefde
- Weinig onderscheid in hulpbehoevenden en opvang in caritatieve zorg
(liefdadigheid)
- Gedragsproblemen met dwang en straf aangepakt
17de eeuw - Comenius (1592-1670): eerste grote westerse pedagoog
o Pedagogische methode ontworpen met kindertijd als speciale
periode en dus nadrukkelijk in het oog
Verlichting - Kinderlijke constitutie: mogelijkheden van opvoedbaarheid onderstreept
- Men optimistisch over menselijke mogelijkheden, vooral gebruik rede
- Rousseau (1712-1778)
Romantiek - Groeiende aandacht voor pedagogiek
- Pestalozzi (1746-1827)/Herbart (1776-1841)/Fröbel (1782-1852):
combineren van filosofische ideeën met ervaringskennis en boeken
ontstaan over de aanpak van opvoeding en de problemen daarin
de
19 eeuw - Einde aan hoge kindersterfte
- Groeiende openbare “pedagogische ruimte” ontstaan
- Onderwijs vindt in toenemende mate plaats in scholen en instituties
- Pedagogische initiatieven sterk moreel en religieus van aard en gedragen
door filantropisch particulier initiatief
- 1827: Onderwijs over pedagogiek en didactiek op universiteiten
- Kinderen steeds meer aandachtspunt voor sociale interventies
- Steeds meer instellingen voor kinderen met visuele/auditieve/mentale
beperkingen
- Veranderingen in psychiatrie: onderscheid tussen geestesziekte en
geestelijke achterstand of beperking
- Interventies gericht op kinderen met ontwikkelingsproblematiek
(zwakzinnigenzorg)
- Eind 19de eeuw: overgrote meerderheid kinderen volgt onderwijs
2
, 20ste eeuw - 1901: Algemene leerplicht
- Ontwikkeling aangepast onderwijs voor kinderen die het regulier
onderwijs niet aankunnen (Vereniging van Onderwijzers en Artsen)
- 1905: Invoering kinderwetten
- Speciaal onderwijs ontstaat
- Nieuwe subdisciplines ontstaan: heilpedagogiek (helen/gezond maken),
kinderpsychiatrie en kinder- of ontwikkelingspsychologie
- Universitaire studie Pedagogiek wordt nader geregeld: aandacht voor de
opvoedkundige behandeling van het psychisch defecte kind en aan de
opvoedkundige leiding van het verwaarloosde en/of criminele kind
Orthopedagogiek als academische discipline
- Ontwikkeling van academische orthopedagogiek in jaren ’60 en ’70 verbonden met
bewegingen in de werkvelden
- Eerst theoretische orthopedagogiek, later verschuiving naar empirisch gerichte oriëntatie
- Steeds meer invloed vanuit Angelsaksische landen waarin focus ligt op special education en
opvoeding als thema van de ontwikkelingspsychologie, problemen in de ontwikkeling
behoren meer tot het terrein van de psychiatrie
- Vanaf jaren ’60 hoogleraren orthopedagogiek
o Aanvankelijk wijsgerig antropologische visie, later fenomenologisch-antropologisch
o Het kind moet begrepen worden in zijn wereld
o Open stellen voor en proberen te begrijpen van eigenschappen van de ander
o De ander verstaan vanuit zijn expressies in spel, tekeningen en verhalen
3. Hoe is de jeugdzorg georganiseerd en wat is de plaats van de orthopedagogiek?
Jeugdzorg
- Vooral op terrein residentiële (jeugd)zorg veel bewegingen voorgedaan in jaren ‘60/’70
- Kritiek op de traditionele zorg vanuit de maatschappijkritische stroming
- Jongeren vechten de macht aan en ouders niet langer bereid zich neer te leggen bij
uithuisplaatsing of beperking van hun zeggenschap
o Belangengroepen treden naar voren
o Steun uit academische kringen: pleiten voor meer gezinsgerichte hulp
o Jongeren Advies Centra (JAC) opgericht als tegenhanger van werk Raden voor de
Kinderbescherming en ouders stichten een Advies voor Kinderbeschermings
Konflicten (AKK)
- Sterker geloven in de potentie tot groei van het individu en uiteindelijke integratie
o Therapeutische leefmilieus moeten worden gecreëerd
o Leef-leerstituatie
- 1989: Wet op de Jeugdhulpverlening: regelingen die de kwaliteit van de planmatige hulp en
verantwoording tegenover betrokkenen moet bevorderen
o Beleid moet rekening houden met mening cliëntenraden
o Vastlegging klachtrecht
o Ouders recht tot inzage in rapportage en hulpverleningsplan
- Structuur jeugdhulp wordt aangepakt met opkomende vraag of intensieve gezinsgerichte
hulpverlening niet meer aandacht moet krijgen
- 1994: Regie in de jeugdzorg: jeugdhulp wordt regionaal georganiseerd en provincies
financieren
3
, - 2005: Wet op de jeugdzorg: zorg transparanter en eenvoudiger maken met als uitgangspunt
de vraag van de cliënt en niet het aanbod vanuit instellingen en voorzieningen
o Onafhankelijke Bureaus Jeugdzorg met daarin advies- en Meldpunten
Kindermishandeling en activiteiten voogdij en jeugdreclassering
o Niet alleen voor ouders en jeugdigen die zelf om hulp vraag, maar ook voor de
bescherming van jeugden die zelf niet om hulp kunnen vragen
- Taak Bureau Jeugdzorg: snelle screening bij klachten, advies en eventueel een kortdurende
begeleiding
o Vraaggerichte hulp
- 2015: Jeugdwet: vervangt de Wet op de jeugdzorg en zorgt voor de decentralisatie van de
jeugdhulp naar de gemeenten
4
