Antwoorden studievragen Vijf eeuwen opvoeden in Nederland hoofdstuk 1 t/m 6

Waarom worden zowel Erasmus, Montaigne als Vives humanisten genoemd?

Antwoord: In het Humanisme en zowel in de uitgangspunten van Erasmus, Montaigne en Vives staat de mens centraal en heeft de mens het vermogen tot kennis en moraal. Deze vermogens zijn ontwikkelbaar en hierin spelen onderwijs en opvoeding een centrale rol en dit zijn dan ook volgens alle drie de beste middelen om kinderen goed te laten ontwikkelen. Vooral Erasmus en ook Vives hadden een grote waardering voor de klassieke cultuur, wat ook een kenmerk van het Humanisme is. Montaigne had vooral een grote waardering voor het vermogen van de mens om zelf te leren oordelen en zelf na te denken, wat ook een kenmerk van het Humanisme is.

Welke verschillen bestaan er tussen hun denkbeelden over opvoeding en onderwijs?

Antwoord: Erasmus pleitte vooral voor een intellectuele opvoeding en een grote rol van de klassieke cultuur hierin. In het onderwijs moest er een liefdevolle verhouding bestaan tussen leraar en kind. Montaigne daarentegen vond niet dat het intellect de hoofdrol speelde, maar het zelfstandig leren oordelen en een algemene ontwikkeling op allerlei gebieden. In de opvoeding waren deugd en wijsheid volgens hem belangrijker dan weten. Ook opvoeders moesten luisteren naar hun kinderen en zich in hen verplaatsen. Vives hield zich meer bezig met de alledaagse opvoeding en dacht in tegenstelling tot Erasmus en Montaigne niet alleen aan de elite. Hij keek ook niet neer op de volkstaal en dacht meer aan de dagelijkse noden van de gewone bevolking. In het onderwijs was volgens hem een inductieve methode in het proces van kennisverwerving nodig en hij was ook meer geïnteresseerd in de psyche en individualiteit van het kind en had een speciale aandacht voor verstandelijk gehandicapte, doofstomme en blinde kinderen. Ook had hij als enige oog voor de opvoeding van meisjes en voor het armoedeprobleem.

Noem twee belangrijke pedagogische en onderwijskundig gevolgen van de Hervorming.

Antwoord: Persoonlijke geloofsbeleving werd belangrijker dan humanistische geleerdheid. Godsdienst ging centraal staan in de opvoeding en in het onderwijs. De menselijke ziel was volgens de hervormers belast met de erfzonde, dus kinderen werden opgevoed tot godzaligheid (deugd en vroomheid) om de ziel te redden. Een tweede gevolg was het dagelijks leren van de catechismus waarin leefregels van het geloof werden opgesteld in vragen en antwoorden zodat het makkelijker te leren en begrijpen zou zijn voor kinderen. Hiervoor werd ook gepleit voor grootschalig volksonderwijs in de moedertaal, niet alleen voor de elite.

Wat stelde de Rooms-katholieke kerk tegenover de pedagogische en onderwijskundige gevolgen van de Hervorming?

Antwoord: Als reactie op de Hervorming ontstond de katholieke Contrareformatie voor een interne zuivering van de wantoestanden die de Reformatie bekritiseerde. In het katholieke onderwijs kwam ook een catechismus in zwang. Voor de pedagogiek werd de orde van de Jezuïeten belangrijk. Het doel van de orde was om een gezuiverd katholicisme te verbreiden. Er werden veel colleges gesticht voor jongens uit gegoede kringen waar een gedegen klassieke en katholieke opleiding gegeven werd.

Wat betekenen resp. empirisme en rationalisme voor opvoeding en onderwijs?

Antwoord: Het empirisme zocht alle kennis te funderen in de zintuiglijke waarneming. Kinderen moesten de wereld om zich heen waarnemen en hiervan kennis opnemen. Ook volwassenen moesten kinderen waarnemen om onderwijs en opvoeding te verbeteren. In het onderwijs kwamen meer illustraties aan bod om zo meer in te spelen op het leren via de zintuiglijke waarneming bij kinderen. Volgens het rationalisme was de rede de meest betrouwbare bron van kennis. Logisch denken stond centraal en voor opvoeding en onderwijs leidde het rationalisme tot accentuering van de formele scholing door training van het verstand.

Was Comenius vooral een empirist of vooral en rationalist? Waarom?

Antwoord: Comenius was vooral een empirist. Hij vond dat kennis moest worden opgedaan door zintuiglijke ervaring. Voor kinderen was kennis van de wereld om zich heen, zaakkennis, van primair belang. Hij had een grote waardering voor de ontwikkeling van de natuurwetenschap, waarin veel geëxperimenteerd wordt, waar het empirisme voor pleitte. Ook schreef hij een geïllustreerd woordenboek wat gericht is zaakkennis en op het beginsel van aanschouwelijkheid. Hij was een van de grondleggers van het gebruik van illustraties in het onderwijs.

Locke was een empirist. Hoe valt dat terug te zien in zijn pedagogische ideeën?

Antwoord: Locke beschouwde de menselijke geest bij de geboorte als een tabula rasa, een ongeschreven blad, dat door de waarneming zou worden gevuld. Dit sluit aan bij het empirisme dat zegt dat kennis op basis van zintuiglijke waarneming moet worden opgedaan. Ook was hij ervan overtuigd dat de mens vooral door ervaring (waarneming) en door opvoeding wordt gevormd. Locke hield ook een natuurlijke pedagogiek aan. Het kind moest natuurlijk kunnen ontwikkelen en zelf dingen ontdekken en waarnemen, dwang en slaan was niet nodig en kinderen moesten aan een natuurlijke levenswijze gewend raken, dus veel in de buitenlucht en geen knellende kleding dragen.

In welke zin was het piëtisme pedagogisch van betekenis? Noem een hedendaags voorbeeld van piëtisme.

Antwoord: In het piëtisme stond persoonlijke vroomheid (pietas) centraal. Mensen moesten het geloof zelf beleven. Mensen waren volgens de piëtisten belast met de erfzonde en daarom ging het piëtisten om de voorbereiding op het eeuwige leven door middel van een opvoeding tot godzaligheid (deugd en vroomheid). Het richtte zich vooral op het christelijk gezinsleven en gaf adviezen aan ouders over de opvoeding van hun kinderen. Francke verbond vroomheid met een nieuwe vorm van vlijt in de achttiende eeuw aangeduid als industriositeit. Vlijt werd cruciaal en opvoeding en arbeid werden nauw verbonden, vooral voor kinderen uit minder gegoede kringen. Kinderen moesten volgens hem worden afgeschermd van aardse verleidingen. Hij stond zijn leerlingen weinig vrije tijd en niet te veel vrolijkheid toe. De belangrijkste deugden waren waarheidsliefde, gehoorzaamheid en vlijt. Een hedendaags voorbeeld van piëtisme is Het Leger des Heils. Het is een christelijke organisatie die praktisch sociaal werk doet en zich bezig houdt met evangelisatie en maatschappelijke opvang.

Wat betekent de zin op p. 31: “De strijd tegen de lediggang was een eis van het protestantisme, maar evenzeer van het modern burgerlijk arbeidethos.”?

Antwoord: In deze zin wordt gezegd dat zowel in het geloof (protestantisme) het nietsdoen als slecht werd gezien, maar ook in het modern burgerlijk arbeidsethos stond vlijt centraal, vlijt betekende handel en economisch succes.

In de Verlichting vormen ‘rede’ en ‘natuur’ twee kernbegrippen. Wat wordt met deze begrippen in dit verband bedoeld?

Antwoord: Het uitgangspunt van de Verlichting was dat de menselijke rede het uiteindelijke criterium is bij het zoeken naar waarheid. Het idee heerste dat God de schepper was van de rede en van de natuur, en de natuur was rationeel geordend en daardoor begrijpelijk met de rede. Het menselijk intellect (de rede) en de natuur gaan hand in hand. De natuur werd heilig verklaard en alles in het leven moest gaan op een meest natuurlijke wijze en alles wat historisch gegroeid was werd tegen het licht van de rede gehouden. ‘Natuur’ in twee betekenissen: de innerlijke natuur en de natuurlijke (onbedorven) omgeving waar de ideale opvoeding zou kunnen plaatsvinden.