,2
,3
,4
,5
, 1. RECHTSSTAAT
Een staat waarin burgers worden beschermd tegen machtsmisbruik van de
overheid.
UITLEG ILLUSTRATIE
In een rechtsstaat word je beschermd door het recht tegen te Wanneer de overheid je er bijvoorbeeld van beschuldigd dat je
veel macht van de overheid. De rechtsstaat beschermt je dus gefraudeerd hebt met een uitkering, kunnen zij je het leven
tegen dictatuur en is bedoeld om onrechtvaardigheid zoveel behoorlijk zuur maken. Machtig als ze zijn. Allerlei
mogelijk te voorkomen. Een rechtsstaat in dan ook het overheidsinstanties kunnen aan elkaar doorgeven dat jij
tegenovergestelde van een totalitaire staat, ook wel politiestaat gefraudeerd hebt met je uitkering en daardoor kan je
genoemd. bijvoorbeeld geen baan meer krijgen bij de overheid, geen huis
meer kopen of zelfs je huis uitgezet worden. Maar de overheid
De vier belangrijkste kenmerken van een rechtsstaat zijn: maakt ook fouten. Rond 2019 bestempelde de belastingdienst
De macht van de overheid is verdeeld in drieën: een van de overheid een grote groep ouders onterecht als
wetgevende macht, uitvoerende macht en rechterlijke macht. fraudeurs, ze zouden misbruik hebben gemaakt van de
Deze machtenscheiding noem je de ‘trias politica’. Zo kan kinderopvangtoeslag. Maar dit bleek een fout. Deze ouders
niet één instantie of persoon te veel macht in handen krijgen. konden naar de rechter stappen die ze gelijk gaf. De rechter
verplichtte de overheid om een flinke schadevergoeding te
In een grondwet worden alle grondrechten van iedere burger betalen aan deze ouders, voor al het leed wat ze was
vastgelegd. Zowel de burgers als de overheid moeten zich aangedaan.
hieraan houden.
Het legaliteitsbeginsel: alles wat de overheid doet moet
gebaseerd zijn op de wet.
De rechtspraak is onafhankelijk. Dit houdt in dat de rechters
onpartijdig zijn en rechtspreken op basis van vastgelegde en
6
, voor iedereen controleerbare wetten.
De Franse filosoof Montesquieu (1689-1775) was heel
belangrijk voor de ontwikkeling van de rechtsstaat. Hij vond de
vrijheid van de inwoners van een staat erg belangrijk, en hij zag
in dat personen of organisaties met veel macht vaak misbruik
maken van hun macht. Daarom kwam hij met het idee om de
macht te verdelen. Het gevaar van machtsmisbruik is dan
minder groot.
2. SOCIAAL CONTRACT
Tussen burgers en de staat, en tussen burgers onderling, kan de (ongeschreven)
regel bestaan dat je bepaalde rechten en plichten hebt ten opzichte van
elkaar.
UITLEG ILLUSTRATIE
Het ‘sociaal contract’ kun je zien als een soort samenvatting Stel: er was helemaal geen politie. Iedereen die iets bezit
van verschillende filosofische ideeën (van o.a. Hobbes, Locke (bijvoorbeeld mooie nieuwe schoenen), kan dat zomaar
en Rousseau) over de relatie tussen burgers en de staat. In kwijtraken aan iemand die dit van hem of haar afpakt. Deze
democratieën zie je deze ideeën terug. Omdat het chaos zou situatie vindt bijna niemand fijn, dus vinden veel mensen het
worden als iedereen in complete vrijheid alleen maar zou doen fijn dat de overheidsinstantie politie het recht heeft om de
wat hem of haar uitkomt, is het in niemands belang dat dit dieven op te pakken. Anderzijds heeft de politie ook de plicht
daadwerkelijk zo gaat. Daarom houden de meeste mensen zich dit werk zo goed mogelijk uit te voeren en daarmee de burgers
graag aan bepaalde afspraken met elkaar, en wordt het ook fijn en hun eigen bezit te beschermen. Om te voorkomen dat de
gevonden dat er een overheid is die macht heeft om ervoor te politie te veel macht krijgt en de eigen regels kan bepalen, is er
zorgen dat de afspraken worden nageleefd. In een democratie
7
, krijgen burgers hier het recht op een eerlijke en geordende in een goed werkende rechtsstaat de trias politica.
samenleving voor terug.
3. GRONDWET
In de grondwet staan alle grondrechten van de burgers, en er staat in hoe het
land geregeerd wordt. De regels gelden voor de burgers en voor de overheid.
Het geldt als het fundament voor de rechtsstaat.
UITLEG ILLUSTRATIE
De grondrechten in de grondwet beschermen de rechten en Mag een christelijke ondernemer op basis van zijn religieuze
vrijheden van burgers tegen de overheid én tegen overtuiging een mannelijke stagiair weigeren, omdat hij op
medeburgers. Deze zijn voor de rechtsstaat zo belangrijk, dat Facebook ziet dat de stagiair op mannen valt en een vriend
ze in de Nederlandse grondwet zijn opgenomen. heeft? Hier botsen het grondrecht om je geloof vrij te belijden
(artikel 6) en het recht op gelijke behandeling (artikel 1, ook
De grondwet bestaat uit twee delen. Het eerste deel bevat de: wel het discriminatieverbod genoemd). In 2016 kwam een zaak
- klassieke grondrechten van de burgers. Het gaat daarbij in het nieuws. Een jongen van 23 dacht dat hij stage kon gaan
met name om rechten die de vrijheid en gelijkheid van burgers lopen bij een agrarische groothandel uit Drachten. Alles was
beschermen, zoals het discriminatieverbod (artikel 1), de voor hem geregeld, totdat zijn toekomstig werkgever hoorde
vrijheden van meningsuiting, de vrijheid van godsdienst, de dat hij samenwoonde met zijn vriend. Via een brief werd de
onaantastbaarheid van het menselijk lichaam, het recht op overeenkomst opgezegd. Een homoseksuele relatie was op
privacy, het recht om te demonstreren (recht op betoging) en basis van de Bijbel een zondige relatie, daarom kon hij de
rechtsbescherming. Het zijn in totaal de grondwetsartikelen 1 jongen niet aannemen, schreef de ondernemer in de
afwijzingsbrief. De jongen stapte naar het College voor de
8
, t/m 18. Rechten van de Mens en haalde zijn gelijk, hier was volgens het
- In 1984 werden de sociale grondrechten aan dit eerste deel College sprake van discriminatie. Een oordeel van het College
toegevoegd. Daarin staat de overheid zich moet inspannen voor de Rechten van de Mens is overigens niet bindend, maar
voor volksgezondheid, onderwijs, woongelegenheid, kan wel zwaar doorwegen als een rechter naar de zaak kijkt.
werkgelegenheid, welvaart en een schoon leefmilieu voor al
haar burgers. Dit werden grondwetsartikelen 19 t/m 23.
Sindsdien spreken we ook van een sociale rechtsstaat.
Het tweede deel bevat verschillende hoofdstukken over de
staatsinrichting, zoals de regering (Koning en ministers), de
Staten-Generaal (de Tweede en Eerste Kamer, samen ook het
parlement genoemd) en hoe die gezamenlijk wetten maken. In
de Grondwet komt verder de taak en inrichting van de
rechterlijke macht en de inrichting van het provinciaal en
gemeentelijk bestuur aan de orde.
De samenleving bestaat uit veel verschillende soorten mensen
en groepen die allemaal andere normen en waarden hebben
(denk bijvoorbeeld aan de grote tegenstellingen tussen
gereformeerde Christenen op de Veluwe, de gayscene in
Amsterdam, gelovige moslims en klimaatactivisten). Maar te
midden van die verschillen is de grondwet een bindend middel
waar iedereen op kan vertrouwen en die voor iedereen geldt.
Grondrechten kunnen wel met elkaar botsen. Bij dit soort
botsingen kunnen de betrokken partijen hun gelijk halen bij de
rechter. De rechter maakt dan een afweging en bepaalt dan
welk van de grondrechten in een bepaalde situatie het
belangrijkst is.
9
, 4. LEGALITEITSBEGINSEL
Alles wat de overheid doet, wat de vrijheid van burgers beperkt, moet gebaseerd
zijn op de wet.
UITLEG ILLUSTRATIE
Op deze manier weet de burger altijd waar hij aan toe is. De Toen het internet pas net bestond bestonden er nog weinig
overheid mag bijvoorbeeld alleen belastingen heffen als dat in regels over. Wetten maken kost namelijk tijd. Het moet immers
de wet staat. Zo kan de burger het gedrag van de overheid als zorgvuldig gebeuren. In die periode van het begin van internet,
het ware voorspellen. Dit noemen we de rechtszekerheid van werd er heel veel gehackt. Omdat hierover op dat moment nog
de burger. geen wetten waren, konden rechters de hackers niet
veroordelen. Wanneer een hacker het grondrecht op privacy
Het betekent ook dat nieuwe wetten niet met terugwerkende had geschonden kon dit overigens wel, dit grondrecht bestond
kracht kunnen worden toegepast. Zo had je altijd op basis van natuurlijk al wel (artikel 10 t/m 13 van de grondwet).
de wet kunnen weten wat wel en niet was toegestaan. Dit is
met name in het strafrecht terug te vinden. In een rechtsstaat
mag namelijk niemand worden veroordeeld voor iets wat nog
niet verboden was op het moment dat het plaatsvond. Dit staat
ook in artikel 16 van de grondwet: ‘Geen feit is strafbaar dan
uit kracht van een daaraan voorafgegane wettelijke
strafbepaling.’
Simpel gezegd betekent het legaliteitsbeginsel dat de staat (de
overheid) zich (ook) aan de wet moet houden.
10