Recht en samenleving
Algemene info .................................................................................................................................................. 6
Kernconcepten in recht en samenleving ........................................................................................................... 6
1. Recht en samenleving: co-constitutieve verhouding ................................................................................... 6
2. Socio-legal studies ........................................................................................................................................... 8
2.1 Rechtsantropologie ................................................................................................................................... 9
2.1.1 Antropologie ...................................................................................................................................... 9
2.1.2 Recht ................................................................................................................................................ 10
2.1.3 Rechtsantropologie .......................................................................................................................... 10
2.1.4 Evolutie ............................................................................................................................................ 11
2.3. Rechtssociologie .................................................................................................................................... 13
2.3.1. Sociologie ........................................................................................................................................ 13
2.3.2. Recht? ............................................................................................................................................. 13
2.3.3. Rechtssociologie ............................................................................................................................. 14
2.3.4. Evolutie ........................................................................................................................................... 14
3. Critical legal studies (CLS).............................................................................................................................. 18
3.1 Invloeden / ‘Critical Approaches (of Law)’ .............................................................................................. 18
3.2 ‘Critical Legal Studies’ (CLS) .................................................................................................................... 18
3.3 CLS: kernconcepten ................................................................................................................................. 19
3.3 CLS/‘Critical Approaches to Law’: kenmerken ........................................................................................ 19
Rechtsantropologie ........................................................................................................................................ 20
Recht in actie ..................................................................................................................................................... 20
Inleiding ........................................................................................................................................................ 20
1. Rechtspluralisme ....................................................................................................................................... 20
1.1. Algemeen ........................................................................................................................................... 20
1.2. Interlegaliteit ..................................................................................................................................... 26
1.3. Street-level bureaucrats..................................................................................................................... 26
1.4. Rechtsbewustzijn (legal consciousness) ............................................................................................ 28
1.5. Mobiliseren van recht (legal mobilisation) ........................................................................................ 29
1.6. Een sociojuridische gevalstudie: Gabriela en haar moeder ............................................................... 29
2. Analyse van een casus............................................................................................................................... 31
2.1 Recht in actie: ruimte voor ‘street-level bureaucrats’ ........................................................................ 31
2.2. Mobiliseren van recht (legal mobilisation) ........................................................................................ 31
2.3. Impact op rechtsbewustzijn (legal consciousness) ............................................................................ 31
2.4. (Een intersectioneel perspectief op) agency ..................................................................................... 31
2.5. Impact op inclusie en sociale cohesie ................................................................................................ 32
Recht en cultuur ................................................................................................................................................ 33
1. Cultuur? .................................................................................................................................................... 33
2. Recht en cultuur ........................................................................................................................................ 33
3. ‘Legal culture’: 4 analytische dimensies .................................................................................................... 34
4. Culturele delicten en cultureel verweer ................................................................................................... 35
4.1. Inleiding ............................................................................................................................................. 35
4.2. Concepten .......................................................................................................................................... 36
4.3. Argumenten om rekening te houden met culturele factoren............................................................ 37
4.4. Oefening ............................................................................................................................................ 38
Mensenrechten en universaliteit ....................................................................................................................... 39
1. Wat zijn mensenrechten? Waar komen mensenrechten vandaan? ......................................................... 39
2. Mensenrechten en culturele diversiteit .................................................................................................... 42
1
, 3. De praktijk van (mensen)rechten .............................................................................................................. 45
3.1 Vernacularization ................................................................................................................................ 45
3.2 Localization ......................................................................................................................................... 46
Kwalitatieve onderzoeksmethodologie ............................................................................................................. 49
1. Inleiding .................................................................................................................................................... 49
2. Onderzoeksmethodes ............................................................................................................................... 51
2.1. (Participerende) observatie ............................................................................................................... 51
2.2. Extended case method ...................................................................................................................... 53
2.3. Semi-gestructureerde diepte-interviews ........................................................................................... 53
2.4. Etnografie .......................................................................................................................................... 58
3. Ethische aspecten ..................................................................................................................................... 58
4. Databeheer en -analyse ............................................................................................................................ 59
Rechtssociologie ............................................................................................................................................. 59
Geschillen en conflicten..................................................................................................................................... 59
Leerdoelstellingen ......................................................................................................................................... 59
Inleiding ........................................................................................................................................................ 59
I. Conflict ....................................................................................................................................................... 60
II. Formele geschilbeslechting ....................................................................................................................... 62
Visies op straffen ...................................................................................................................................... 62
Straftoemeting: tussen rede en gevoel (formele geschilbeslechting) ...................................................... 63
De rechter tussen rede en gevoel ......................................................................................................... 63
Straftoemeting: enkele wettelijke/interne factoren ............................................................................. 64
Straftoemeting: enkele buitenwettelijke factoren (empirie) ................................................................ 65
Media en publieke opinie ..................................................................................................................... 66
Heeft het straftoemetingsproces nood aan transparantie? ................................................................. 67
Een verregaande vorm van transparantie… .......................................................................................... 68
Lekenrechters (formele geschilbeslechting) ............................................................................................. 68
Lekenrechters binnen diverse domeinen van het recht ....................................................................... 68
Arbeidsgerechten en lekenrechters ...................................................................................................... 68
Dichten de lekenrechters de kloof tussen rechtzoekende en justitie? ................................................. 69
III. Informele geschilbeslechting ................................................................................................................... 72
Algemeen .................................................................................................................................................. 72
Burenbemiddeling (informele geschilbeslechting) ................................................................................... 72
Ontstaan ............................................................................................................................................... 72
Definitie burenbemiddeling .................................................................................................................. 72
Visie en doelstelling burenbemiddeling ............................................................................................... 72
Verloop burenbemiddeling ................................................................................................................... 73
Cijfers burenbemiddeling ..................................................................................................................... 73
Onderzoek burenbemiddeling .............................................................................................................. 73
Ombudsman/vrouw (Informele geschilbeslechting) ................................................................................ 74
Definitie ombudsdienst ........................................................................................................................ 74
Informele conflictbeslechting door ombudsdienst............................................................................... 74
Onderzoek: wie klaagt waarover tegen de ombudsman? .................................................................... 75
Onderzoek: ervaring met de ombudsdienst? ....................................................................................... 76
IV. Wat met nazorg? ...................................................................................................................................... 76
Nazorg of follow-up bij conflict-beslechting ............................................................................................. 76
Toegang tot het recht ........................................................................................................................................ 76
Leerdoelstellingen ......................................................................................................................................... 76
Inleiding ........................................................................................................................................................ 76
J. E. Carlin & J. Howard Legal representation and class justice (1969).......................................................... 78
Vraag 1: Klasseverschillen in rechtshulp ................................................................................................... 79
Vraag 2: Rechtsweigering door de lagere klasse ....................................................................................... 79
Vraag 3: Oorzaken ongelijke rechtshulp ................................................................................................... 79
Hoe ongelijke rechtshulp aanpakken? ...................................................................................................... 79
2
, Juridische bijstand in België ...................................................................................................................... 80
Toegankelijke justitie door digitalisering? ..................................................................................................... 80
Galanter: de duivel schijt altijd op de grote hoop (theorie) ......................................................................... 81
Elementen die een effect kunnen hebben op de ongelijke positie van een repeat-player en een one-
shotter ...................................................................................................................................................... 83
Legal Iceberg versus alternatieven voor het officiële systeem ................................................................. 83
Hervormingsstrategieën met oog op het verminderen en wegwerken van ongelijkheid ........................ 84
Wat zegt onderzoek over Galanter? ......................................................................................................... 84
Effect van de bijstand van de advocaat ......................................................................................................... 85
Conclusie ....................................................................................................................................................... 85
Meningen over het recht ................................................................................................................................... 86
Leerdoelstellingen ......................................................................................................................................... 86
Theorie .......................................................................................................................................................... 86
Inleiding .................................................................................................................................................... 86
Diverse meningen over het recht ............................................................................................................. 87
Meningen van diverse publieken .......................................................................................................... 87
Meningen van magistraten over het recht ........................................................................................... 87
Meningen van advocaten over het recht .............................................................................................. 88
Meningen van gedetineerden over het recht ....................................................................................... 89
Meningen van burgers over het recht .................................................................................................. 89
Systematisch meten van meningen van burgers over het recht ............................................................... 90
Methodes ............................................................................................................................................. 90
De Justitiebarometer ............................................................................................................................ 90
Besluit justitiebarometer 2024 ............................................................................................................. 91
De jongerenbarometer ......................................................................................................................... 92
Enquête KUL en Wolters Kluwer ........................................................................................................... 93
European Social Survey (ESS) ............................................................................................................... 93
Verklaringsmodellen van vertrouwen in justitie en politie ....................................................................... 94
De praktijk ..................................................................................................................................................... 95
Communicatie binnen justitie ................................................................................................................... 95
Communicatie als brug tussen justitie en de samenleving? ................................................................. 95
Communicatie van justitie naar de burger ........................................................................................... 97
Klare taal & legal design binnen justitie.................................................................................................... 98
Toegankelijke justitie via klare taal en legal design .............................................................................. 98
Examen deel van prof. Colman ................................................................................................................... 101
Diversiteit en recht ....................................................................................................................................... 101
Kolonialisme en recht ...................................................................................................................................... 101
1. ‘Kolonialisme’ (terminologie) .................................................................................................................. 101
2. Historische evolutie: de rol van het recht in het kolonialisme ................................................................ 103
Modern Kolonialisme ............................................................................................................................. 103
Centrale rol van het recht ....................................................................................................................... 103
Pre-koloniaal ........................................................................................................................................... 103
Vroege moderne kolonialisme (vóór 19e E) ............................................................................................ 103
Koloniaal bestuur (vanaf 19e E)............................................................................................................... 104
Koloniale rijken (na 1880) ....................................................................................................................... 104
‘Indirect Rule’ (20e E) .............................................................................................................................. 105
‘Gewoonterecht’na WO I ........................................................................................................................ 105
3. Legitimering van kolonisering: internationaal recht ............................................................................... 106
Juridische Legitimering kolonialisme ...................................................................................................... 106
Naturalisme ............................................................................................................................................ 106
Statuut veroverd gebied in de Americas (16e eeuw).............................................................................. 106
Statuut inheemse bevolking in de Americas (16e eeuw) ........................................................................ 106
Positivisme vanaf de late 18e eeuw........................................................................................................ 107
Beschavingsmissie .................................................................................................................................. 108
TWAIL ...................................................................................................................................................... 108
3
, ‘Dynamic of Difference’ (Anghie) ........................................................................................................ 108
‘Standard of civilization’ (Tsouvala, 2020) .......................................................................................... 108
‘Rule of colonial difference’ (Chaterjee) ............................................................................................. 109
4. Slavernij................................................................................................................................................... 109
Transatlantische slavenhandel ................................................................................................................ 109
Slavenhandel .......................................................................................................................................... 109
‘Chattel slavery’ ...................................................................................................................................... 110
Abolitionisme .......................................................................................................................................... 110
Haïtiaanse revolutie 1791-1804.............................................................................................................. 111
Afschaffing slavernij / slavenhandel ....................................................................................................... 111
5. Koloniaal recht en bestuur in Belgisch Congo ......................................................................................... 112
‘Scramble for Africa’ ............................................................................................................................... 112
Kongo vrijstaat ........................................................................................................................................ 113
Extractiekolonialisme .............................................................................................................................. 113
‘Misdaden tegen de menselijkheid’ ........................................................................................................ 113
‘Red Rubber’ ........................................................................................................................................... 114
Belgisch parlement ................................................................................................................................. 114
Belgisch Congo ........................................................................................................................................ 115
Juridische organisatie ............................................................................................................................. 115
La ‘Territoriale’ ........................................................................................................................................ 116
Conseil de chefferie ................................................................................................................................ 116
Territoriale Rechtspraak .......................................................................................................................... 116
Conclusie ................................................................................................................................................ 117
Paul Panda Farnana M’Fumu .................................................................................................................. 117
Behandeling van metissen ...................................................................................................................... 118
‘Metissenzaak’ ........................................................................................................................................ 118
Kolonialiteit ..................................................................................................................................................... 119
Inleiding ...................................................................................................................................................... 119
Kolonialisme – kolonialiteit ......................................................................................................................... 119
Relatieve theoretische oriëntering ............................................................................................................. 120
Dekolonisering: het einde van het kolonialisme? ....................................................................................... 120
Historisch proces .................................................................................................................................... 120
Recht op zelfbeschikking......................................................................................................................... 120
‘Derde Wereld’........................................................................................................................................ 121
Volkenbond: Mandaten .......................................................................................................................... 122
(Post)kolonialiteit: continuïteit van kolonialisme? ...................................................................................... 124
Kolonialiteit............................................................................................................................................. 124
Post-/Dekoloniale kritiek op recht .......................................................................................................... 124
Kritiek op internationaal recht ................................................................................................................ 124
Palestina ................................................................................................................................................. 125
(Neo?)kolonialisme ................................................................................................................................. 126
Voortzetting kolonialisme ....................................................................................................................... 126
Koloniale claususules .............................................................................................................................. 126
Verleden & heden ................................................................................................................................... 126
Economie, ongelijkheid & recht .................................................................................................................... 127
1. Ongelijkheid: sociale orde, klasse ............................................................................................................... 127
Ongelijkheid ................................................................................................................................................ 127
Objectieve ongelijkheid .............................................................................................................................. 127
Subjectieve ongelijkheid ............................................................................................................................. 128
Klasse .......................................................................................................................................................... 128
Vrijheid? Structuur-agency debat ............................................................................................................... 128
2. Sociale ongelijkheid & recht ........................................................................................................................ 129
Politiek: herverdeling? ................................................................................................................................ 129
Formele & substantiële gelijkheid .............................................................................................................. 129
4
, 3. Verdeling Inkomen & vermogen (Piketty) .................................................................................................... 130
Inkomen & vermogen ................................................................................................................................. 130
Rechtsongelijkheid ...................................................................................................................................... 131
4. Welvaartscreatie & kapitaal (Pistor) ........................................................................................................... 131
Welvaartscreatie ......................................................................................................................................... 131
Regulering van de markt? ........................................................................................................................... 132
“But it’s legal!” – juridische codering .......................................................................................................... 132
Kapitaal ....................................................................................................................................................... 132
Coderingsstrategiën in globaliserende/geglobaliseerde economie ............................................................ 133
5. De Neoliberale staat (Vauches & France) .................................................................................................... 133
Gastlessen .................................................................................................................................................... 133
Taal, meertaligheid en recht ........................................................................................................................... 133
Inleiding ...................................................................................................................................................... 133
Mythe 1: Taal is een statisch concept ......................................................................................................... 134
Mythe 2: Taal is een neutraal medium ....................................................................................................... 135
Mythe 3: Taal is een betrouwbare indicator van credibiliteit ..................................................................... 136
Mythe 4: We hebben geen vertalers en tolken meer nodig ....................................................................... 137
Mythe 5: Elke tweetalige kan tolken ........................................................................................................... 137
Juristen: koester je taalbewustzijn .............................................................................................................. 137
Combating discrimination through litigation? ................................................................................................ 138
Research project “Fighting Discrimination Through Law: Questioning the Belgian Experience” ............... 138
Eleven Years of Discrimination Case Law Under the Statistical Microscope ............................................... 138
Plaintiff Success Rates: Focus on Employment Discrimination ................................................................... 140
High Success Rate for Gender-Based Claims ............................................................................................... 142
Low Success Rate for Religion-Related Claims (11%)? ................................................................................ 142
Low Success Rate for Origin-Based Discrimination (20%) ........................................................................... 142
Success Rate Depending on involvement of equality body (Unia or IEWM) .............................................. 144
Conclusion .................................................................................................................................................. 144
Answer to the represented research ............................................................................................................... 144
Most important insights.............................................................................................................................. 144
Court cases give limited insight in empirical reality .................................................................................... 144
Havinga, Bocker and Groenendijk, social working of equal treatment law (2000) ..................................... 145
Kirstin Bumiller: Victims in the shadow of the law: a critique of the model of legal protection (1987) ..... 145
A ‘successful’ Dutch example ...................................................................................................................... 145
Examen ........................................................................................................................................................ 146
Vragen ............................................................................................................................................................. 146
Leerstof: alles via Ufora .................................................................................................................................. 146
Voorbeeldvragen ............................................................................................................................................. 146
5
,Algemene info
Werken met een reader
- De kern van de leerstof is wat behandeld wordt in de les + verplichte teksten (1 per les)
- De teksten in de reader bieden verdieping en achtergrond bij de concepten die gezien
worden in de les, en helpen om deze beter te begrijpen
o Om goed op sommige vragen te kunnen antwoorden, is het lezen van de teksten dus
nodig
- Het examen peilt niet naar
o Zaken die totaal niet behandeld werden in de les
o Specifieke feitenkennis van bepaalde gevalstudies
- Je moet bv. niet kunnen uitleggen hoe de modeindustrie in New York werkt, maar wel wat
een semiautonoom sociaal veld is en daarvan voorbeeld(en) kunnen geven (cf. tekst Sally
Engle Merry bij les ‘recht in actie’)
Examen
- Combinatie van kennis-, inzichts- en reflectievragen
o Ong. 1/3 à 1/4 van de punten -> lessen prof. Colman (naar verhouding van de lessen)
- Max. 2 punten obv meerkeuzevragen (aandeel meerkeuzevragen is dus 10%)
- Tip: Leg de concepten die je gebruikt (bv. in een essayvraag) uit!
o Toon dat je weet wat de termen betekenen
Kernconcepten in recht en samenleving
1. Recht en samenleving: co-constitutieve verhouding
- Verbinding
o Van waar komen regels en hoe hebben ze een impact op de samenleving?
- Co-constitutieve verhouding tussen recht en samenleving
o Ze vormen elkaar
o Wisselwerking tussen recht en maatschappij
o Het recht wordt opgevat als een sociaal verschijnsel, als product van menselijke
interactie
▪ Tweerichtingsverkeer
▪ Recht wordt gevormd door sociale verhoudingen ➔ sociale genese
• Bv. Samenleving beseft dat roken schadelijk is -> het recht volgt met
een rookverbod (wat nu wordt uitgebreid door het nieuw
regeerakkoord De Wever I)
6
, • Bv. Samenleving beseft dat koppels ook van hetzelfde geslacht
kunnen zijn -> koppels van hetzelfde geslacht kunnen trouwen en
kinderen adopteren -> visie van de samenleving daarop verandert
(slechts een beetje…)
▪ Recht beïnvloedt ook sociale verhoudingen ➔ sociale werking
• Vertrekt vanuit 2 aannames (rechtsstaat)
o De burger kent de wet
o De burger gehoorzaamt de wet
• Bv. De milieubox
o Eind jaren ‘90, Vlaamse gezinnen
o Opslagdoos voor klein gevaarlijk afval dat ieder gezin moet
hebben
o Maar niet bruikbaar, mensen kregen ze ook soms niet open
o Het heeft nooit gewerkt, maar het heeft wel voor een
bewustwording gezorgd waardoor mensen klein gevaarlijk
afval gaan sorteren
o Vervormende effecten (distortions) van het recht
o Contraproductieve effecten van het recht
▪ Pushbacks zijn verboden, maar dit werd omzeild met pullbacks
• Context: vluchtelingen die naar Italië willen, maar terug naar Libië
worden getrokken (waar Italië voor zorgde door de Libische
kustwacht te betalen)
- Rechtsgeleerdheid
o Doctrinaire methode: teksten leren, visie hoven en rechtbanken, parlementaire
voorbereiding bekijken,…
- Sociale wetenschappen
o Sociaalwetenschappelijke methoden: interviews, focusgroepen, participatieve
observaties,…
7
, - Interdisciplinaire velden
o Dit vak
o Law and society studies- + critical legal studies-benadering
o Stijlen in juridisch onderzoek (onze focus: linkerkant)
2. Socio-legal studies
- Juridisch-dogmatisch onderzoek
o Normatief
o Maar ook beschrijvend
▪ Bv. Rechtsvergelijking
o In kaart brengen van wetgeving, analyse van rechtspraak, wetswijzigingen voorstellen
o Intern perspectief
▪ Accuratere juridische conceptualisering
▪ Juridische categorieën = essentieel
- Sociaalwetenschappelijk onderzoek
o Antropologisch, sociologisch
o Beschrijvend/verklarend
o Maar ook normatief
▪ Bv. Critical legal studies
o Beschrijven van praktijken, verklaren van percepties van het publiek
o Extern perspectief
▪ Beter begrip van menselijke ervaring
▪ Implementatie van recht in de praktijk
• Bv. Wordt die regelgeving effectief toegepast?
▪ Erkennen van beperkingen van juridische categorieën
• Bv. Vluchteling: heel strikte en beperkte definitie, niet gewoon ‘mensen
die gedwongen op de vlucht zijn’
- Conceptualisering
o Juridische concepten
▪ Ook interne coherentie en consistentie?
▪ Bv. Eenheid van rechtssysteem? Rechtszekerheid? Voorspelbaarheid?
o Empirische concepten
▪ Reflecteren van multipliciteit van menselijke ervaringen en de complexiteit van
de realiteit
- Methodologie
o Juridisch-dogmatisch onderzoek
▪ Vaak impliciet
▪ Tekstanalyse
o Sociaalwetenschappelijk onderzoek
▪ Expliciet
▪ Onderscheid data & theoretisch kader
▪ Ook reflecties over positionaliteit
- Temporaliteiten
o Juridisch-dogmatisch onderzoek
▪ Bureau-onderzoek: relatief gemakkelijke toegang tot veel bronnen
▪ Veel tijd voor analyse
o Antropologisch onderzoek
▪ (Etnografisch) veldwerk
▪ Toegang tot het veld en vertrouwen winnen
▪ Minder tijd voor analyse
▪ Bv. Interviews, observaties, toevallige ontmoetingen
8
Algemene info .................................................................................................................................................. 6
Kernconcepten in recht en samenleving ........................................................................................................... 6
1. Recht en samenleving: co-constitutieve verhouding ................................................................................... 6
2. Socio-legal studies ........................................................................................................................................... 8
2.1 Rechtsantropologie ................................................................................................................................... 9
2.1.1 Antropologie ...................................................................................................................................... 9
2.1.2 Recht ................................................................................................................................................ 10
2.1.3 Rechtsantropologie .......................................................................................................................... 10
2.1.4 Evolutie ............................................................................................................................................ 11
2.3. Rechtssociologie .................................................................................................................................... 13
2.3.1. Sociologie ........................................................................................................................................ 13
2.3.2. Recht? ............................................................................................................................................. 13
2.3.3. Rechtssociologie ............................................................................................................................. 14
2.3.4. Evolutie ........................................................................................................................................... 14
3. Critical legal studies (CLS).............................................................................................................................. 18
3.1 Invloeden / ‘Critical Approaches (of Law)’ .............................................................................................. 18
3.2 ‘Critical Legal Studies’ (CLS) .................................................................................................................... 18
3.3 CLS: kernconcepten ................................................................................................................................. 19
3.3 CLS/‘Critical Approaches to Law’: kenmerken ........................................................................................ 19
Rechtsantropologie ........................................................................................................................................ 20
Recht in actie ..................................................................................................................................................... 20
Inleiding ........................................................................................................................................................ 20
1. Rechtspluralisme ....................................................................................................................................... 20
1.1. Algemeen ........................................................................................................................................... 20
1.2. Interlegaliteit ..................................................................................................................................... 26
1.3. Street-level bureaucrats..................................................................................................................... 26
1.4. Rechtsbewustzijn (legal consciousness) ............................................................................................ 28
1.5. Mobiliseren van recht (legal mobilisation) ........................................................................................ 29
1.6. Een sociojuridische gevalstudie: Gabriela en haar moeder ............................................................... 29
2. Analyse van een casus............................................................................................................................... 31
2.1 Recht in actie: ruimte voor ‘street-level bureaucrats’ ........................................................................ 31
2.2. Mobiliseren van recht (legal mobilisation) ........................................................................................ 31
2.3. Impact op rechtsbewustzijn (legal consciousness) ............................................................................ 31
2.4. (Een intersectioneel perspectief op) agency ..................................................................................... 31
2.5. Impact op inclusie en sociale cohesie ................................................................................................ 32
Recht en cultuur ................................................................................................................................................ 33
1. Cultuur? .................................................................................................................................................... 33
2. Recht en cultuur ........................................................................................................................................ 33
3. ‘Legal culture’: 4 analytische dimensies .................................................................................................... 34
4. Culturele delicten en cultureel verweer ................................................................................................... 35
4.1. Inleiding ............................................................................................................................................. 35
4.2. Concepten .......................................................................................................................................... 36
4.3. Argumenten om rekening te houden met culturele factoren............................................................ 37
4.4. Oefening ............................................................................................................................................ 38
Mensenrechten en universaliteit ....................................................................................................................... 39
1. Wat zijn mensenrechten? Waar komen mensenrechten vandaan? ......................................................... 39
2. Mensenrechten en culturele diversiteit .................................................................................................... 42
1
, 3. De praktijk van (mensen)rechten .............................................................................................................. 45
3.1 Vernacularization ................................................................................................................................ 45
3.2 Localization ......................................................................................................................................... 46
Kwalitatieve onderzoeksmethodologie ............................................................................................................. 49
1. Inleiding .................................................................................................................................................... 49
2. Onderzoeksmethodes ............................................................................................................................... 51
2.1. (Participerende) observatie ............................................................................................................... 51
2.2. Extended case method ...................................................................................................................... 53
2.3. Semi-gestructureerde diepte-interviews ........................................................................................... 53
2.4. Etnografie .......................................................................................................................................... 58
3. Ethische aspecten ..................................................................................................................................... 58
4. Databeheer en -analyse ............................................................................................................................ 59
Rechtssociologie ............................................................................................................................................. 59
Geschillen en conflicten..................................................................................................................................... 59
Leerdoelstellingen ......................................................................................................................................... 59
Inleiding ........................................................................................................................................................ 59
I. Conflict ....................................................................................................................................................... 60
II. Formele geschilbeslechting ....................................................................................................................... 62
Visies op straffen ...................................................................................................................................... 62
Straftoemeting: tussen rede en gevoel (formele geschilbeslechting) ...................................................... 63
De rechter tussen rede en gevoel ......................................................................................................... 63
Straftoemeting: enkele wettelijke/interne factoren ............................................................................. 64
Straftoemeting: enkele buitenwettelijke factoren (empirie) ................................................................ 65
Media en publieke opinie ..................................................................................................................... 66
Heeft het straftoemetingsproces nood aan transparantie? ................................................................. 67
Een verregaande vorm van transparantie… .......................................................................................... 68
Lekenrechters (formele geschilbeslechting) ............................................................................................. 68
Lekenrechters binnen diverse domeinen van het recht ....................................................................... 68
Arbeidsgerechten en lekenrechters ...................................................................................................... 68
Dichten de lekenrechters de kloof tussen rechtzoekende en justitie? ................................................. 69
III. Informele geschilbeslechting ................................................................................................................... 72
Algemeen .................................................................................................................................................. 72
Burenbemiddeling (informele geschilbeslechting) ................................................................................... 72
Ontstaan ............................................................................................................................................... 72
Definitie burenbemiddeling .................................................................................................................. 72
Visie en doelstelling burenbemiddeling ............................................................................................... 72
Verloop burenbemiddeling ................................................................................................................... 73
Cijfers burenbemiddeling ..................................................................................................................... 73
Onderzoek burenbemiddeling .............................................................................................................. 73
Ombudsman/vrouw (Informele geschilbeslechting) ................................................................................ 74
Definitie ombudsdienst ........................................................................................................................ 74
Informele conflictbeslechting door ombudsdienst............................................................................... 74
Onderzoek: wie klaagt waarover tegen de ombudsman? .................................................................... 75
Onderzoek: ervaring met de ombudsdienst? ....................................................................................... 76
IV. Wat met nazorg? ...................................................................................................................................... 76
Nazorg of follow-up bij conflict-beslechting ............................................................................................. 76
Toegang tot het recht ........................................................................................................................................ 76
Leerdoelstellingen ......................................................................................................................................... 76
Inleiding ........................................................................................................................................................ 76
J. E. Carlin & J. Howard Legal representation and class justice (1969).......................................................... 78
Vraag 1: Klasseverschillen in rechtshulp ................................................................................................... 79
Vraag 2: Rechtsweigering door de lagere klasse ....................................................................................... 79
Vraag 3: Oorzaken ongelijke rechtshulp ................................................................................................... 79
Hoe ongelijke rechtshulp aanpakken? ...................................................................................................... 79
2
, Juridische bijstand in België ...................................................................................................................... 80
Toegankelijke justitie door digitalisering? ..................................................................................................... 80
Galanter: de duivel schijt altijd op de grote hoop (theorie) ......................................................................... 81
Elementen die een effect kunnen hebben op de ongelijke positie van een repeat-player en een one-
shotter ...................................................................................................................................................... 83
Legal Iceberg versus alternatieven voor het officiële systeem ................................................................. 83
Hervormingsstrategieën met oog op het verminderen en wegwerken van ongelijkheid ........................ 84
Wat zegt onderzoek over Galanter? ......................................................................................................... 84
Effect van de bijstand van de advocaat ......................................................................................................... 85
Conclusie ....................................................................................................................................................... 85
Meningen over het recht ................................................................................................................................... 86
Leerdoelstellingen ......................................................................................................................................... 86
Theorie .......................................................................................................................................................... 86
Inleiding .................................................................................................................................................... 86
Diverse meningen over het recht ............................................................................................................. 87
Meningen van diverse publieken .......................................................................................................... 87
Meningen van magistraten over het recht ........................................................................................... 87
Meningen van advocaten over het recht .............................................................................................. 88
Meningen van gedetineerden over het recht ....................................................................................... 89
Meningen van burgers over het recht .................................................................................................. 89
Systematisch meten van meningen van burgers over het recht ............................................................... 90
Methodes ............................................................................................................................................. 90
De Justitiebarometer ............................................................................................................................ 90
Besluit justitiebarometer 2024 ............................................................................................................. 91
De jongerenbarometer ......................................................................................................................... 92
Enquête KUL en Wolters Kluwer ........................................................................................................... 93
European Social Survey (ESS) ............................................................................................................... 93
Verklaringsmodellen van vertrouwen in justitie en politie ....................................................................... 94
De praktijk ..................................................................................................................................................... 95
Communicatie binnen justitie ................................................................................................................... 95
Communicatie als brug tussen justitie en de samenleving? ................................................................. 95
Communicatie van justitie naar de burger ........................................................................................... 97
Klare taal & legal design binnen justitie.................................................................................................... 98
Toegankelijke justitie via klare taal en legal design .............................................................................. 98
Examen deel van prof. Colman ................................................................................................................... 101
Diversiteit en recht ....................................................................................................................................... 101
Kolonialisme en recht ...................................................................................................................................... 101
1. ‘Kolonialisme’ (terminologie) .................................................................................................................. 101
2. Historische evolutie: de rol van het recht in het kolonialisme ................................................................ 103
Modern Kolonialisme ............................................................................................................................. 103
Centrale rol van het recht ....................................................................................................................... 103
Pre-koloniaal ........................................................................................................................................... 103
Vroege moderne kolonialisme (vóór 19e E) ............................................................................................ 103
Koloniaal bestuur (vanaf 19e E)............................................................................................................... 104
Koloniale rijken (na 1880) ....................................................................................................................... 104
‘Indirect Rule’ (20e E) .............................................................................................................................. 105
‘Gewoonterecht’na WO I ........................................................................................................................ 105
3. Legitimering van kolonisering: internationaal recht ............................................................................... 106
Juridische Legitimering kolonialisme ...................................................................................................... 106
Naturalisme ............................................................................................................................................ 106
Statuut veroverd gebied in de Americas (16e eeuw).............................................................................. 106
Statuut inheemse bevolking in de Americas (16e eeuw) ........................................................................ 106
Positivisme vanaf de late 18e eeuw........................................................................................................ 107
Beschavingsmissie .................................................................................................................................. 108
TWAIL ...................................................................................................................................................... 108
3
, ‘Dynamic of Difference’ (Anghie) ........................................................................................................ 108
‘Standard of civilization’ (Tsouvala, 2020) .......................................................................................... 108
‘Rule of colonial difference’ (Chaterjee) ............................................................................................. 109
4. Slavernij................................................................................................................................................... 109
Transatlantische slavenhandel ................................................................................................................ 109
Slavenhandel .......................................................................................................................................... 109
‘Chattel slavery’ ...................................................................................................................................... 110
Abolitionisme .......................................................................................................................................... 110
Haïtiaanse revolutie 1791-1804.............................................................................................................. 111
Afschaffing slavernij / slavenhandel ....................................................................................................... 111
5. Koloniaal recht en bestuur in Belgisch Congo ......................................................................................... 112
‘Scramble for Africa’ ............................................................................................................................... 112
Kongo vrijstaat ........................................................................................................................................ 113
Extractiekolonialisme .............................................................................................................................. 113
‘Misdaden tegen de menselijkheid’ ........................................................................................................ 113
‘Red Rubber’ ........................................................................................................................................... 114
Belgisch parlement ................................................................................................................................. 114
Belgisch Congo ........................................................................................................................................ 115
Juridische organisatie ............................................................................................................................. 115
La ‘Territoriale’ ........................................................................................................................................ 116
Conseil de chefferie ................................................................................................................................ 116
Territoriale Rechtspraak .......................................................................................................................... 116
Conclusie ................................................................................................................................................ 117
Paul Panda Farnana M’Fumu .................................................................................................................. 117
Behandeling van metissen ...................................................................................................................... 118
‘Metissenzaak’ ........................................................................................................................................ 118
Kolonialiteit ..................................................................................................................................................... 119
Inleiding ...................................................................................................................................................... 119
Kolonialisme – kolonialiteit ......................................................................................................................... 119
Relatieve theoretische oriëntering ............................................................................................................. 120
Dekolonisering: het einde van het kolonialisme? ....................................................................................... 120
Historisch proces .................................................................................................................................... 120
Recht op zelfbeschikking......................................................................................................................... 120
‘Derde Wereld’........................................................................................................................................ 121
Volkenbond: Mandaten .......................................................................................................................... 122
(Post)kolonialiteit: continuïteit van kolonialisme? ...................................................................................... 124
Kolonialiteit............................................................................................................................................. 124
Post-/Dekoloniale kritiek op recht .......................................................................................................... 124
Kritiek op internationaal recht ................................................................................................................ 124
Palestina ................................................................................................................................................. 125
(Neo?)kolonialisme ................................................................................................................................. 126
Voortzetting kolonialisme ....................................................................................................................... 126
Koloniale claususules .............................................................................................................................. 126
Verleden & heden ................................................................................................................................... 126
Economie, ongelijkheid & recht .................................................................................................................... 127
1. Ongelijkheid: sociale orde, klasse ............................................................................................................... 127
Ongelijkheid ................................................................................................................................................ 127
Objectieve ongelijkheid .............................................................................................................................. 127
Subjectieve ongelijkheid ............................................................................................................................. 128
Klasse .......................................................................................................................................................... 128
Vrijheid? Structuur-agency debat ............................................................................................................... 128
2. Sociale ongelijkheid & recht ........................................................................................................................ 129
Politiek: herverdeling? ................................................................................................................................ 129
Formele & substantiële gelijkheid .............................................................................................................. 129
4
, 3. Verdeling Inkomen & vermogen (Piketty) .................................................................................................... 130
Inkomen & vermogen ................................................................................................................................. 130
Rechtsongelijkheid ...................................................................................................................................... 131
4. Welvaartscreatie & kapitaal (Pistor) ........................................................................................................... 131
Welvaartscreatie ......................................................................................................................................... 131
Regulering van de markt? ........................................................................................................................... 132
“But it’s legal!” – juridische codering .......................................................................................................... 132
Kapitaal ....................................................................................................................................................... 132
Coderingsstrategiën in globaliserende/geglobaliseerde economie ............................................................ 133
5. De Neoliberale staat (Vauches & France) .................................................................................................... 133
Gastlessen .................................................................................................................................................... 133
Taal, meertaligheid en recht ........................................................................................................................... 133
Inleiding ...................................................................................................................................................... 133
Mythe 1: Taal is een statisch concept ......................................................................................................... 134
Mythe 2: Taal is een neutraal medium ....................................................................................................... 135
Mythe 3: Taal is een betrouwbare indicator van credibiliteit ..................................................................... 136
Mythe 4: We hebben geen vertalers en tolken meer nodig ....................................................................... 137
Mythe 5: Elke tweetalige kan tolken ........................................................................................................... 137
Juristen: koester je taalbewustzijn .............................................................................................................. 137
Combating discrimination through litigation? ................................................................................................ 138
Research project “Fighting Discrimination Through Law: Questioning the Belgian Experience” ............... 138
Eleven Years of Discrimination Case Law Under the Statistical Microscope ............................................... 138
Plaintiff Success Rates: Focus on Employment Discrimination ................................................................... 140
High Success Rate for Gender-Based Claims ............................................................................................... 142
Low Success Rate for Religion-Related Claims (11%)? ................................................................................ 142
Low Success Rate for Origin-Based Discrimination (20%) ........................................................................... 142
Success Rate Depending on involvement of equality body (Unia or IEWM) .............................................. 144
Conclusion .................................................................................................................................................. 144
Answer to the represented research ............................................................................................................... 144
Most important insights.............................................................................................................................. 144
Court cases give limited insight in empirical reality .................................................................................... 144
Havinga, Bocker and Groenendijk, social working of equal treatment law (2000) ..................................... 145
Kirstin Bumiller: Victims in the shadow of the law: a critique of the model of legal protection (1987) ..... 145
A ‘successful’ Dutch example ...................................................................................................................... 145
Examen ........................................................................................................................................................ 146
Vragen ............................................................................................................................................................. 146
Leerstof: alles via Ufora .................................................................................................................................. 146
Voorbeeldvragen ............................................................................................................................................. 146
5
,Algemene info
Werken met een reader
- De kern van de leerstof is wat behandeld wordt in de les + verplichte teksten (1 per les)
- De teksten in de reader bieden verdieping en achtergrond bij de concepten die gezien
worden in de les, en helpen om deze beter te begrijpen
o Om goed op sommige vragen te kunnen antwoorden, is het lezen van de teksten dus
nodig
- Het examen peilt niet naar
o Zaken die totaal niet behandeld werden in de les
o Specifieke feitenkennis van bepaalde gevalstudies
- Je moet bv. niet kunnen uitleggen hoe de modeindustrie in New York werkt, maar wel wat
een semiautonoom sociaal veld is en daarvan voorbeeld(en) kunnen geven (cf. tekst Sally
Engle Merry bij les ‘recht in actie’)
Examen
- Combinatie van kennis-, inzichts- en reflectievragen
o Ong. 1/3 à 1/4 van de punten -> lessen prof. Colman (naar verhouding van de lessen)
- Max. 2 punten obv meerkeuzevragen (aandeel meerkeuzevragen is dus 10%)
- Tip: Leg de concepten die je gebruikt (bv. in een essayvraag) uit!
o Toon dat je weet wat de termen betekenen
Kernconcepten in recht en samenleving
1. Recht en samenleving: co-constitutieve verhouding
- Verbinding
o Van waar komen regels en hoe hebben ze een impact op de samenleving?
- Co-constitutieve verhouding tussen recht en samenleving
o Ze vormen elkaar
o Wisselwerking tussen recht en maatschappij
o Het recht wordt opgevat als een sociaal verschijnsel, als product van menselijke
interactie
▪ Tweerichtingsverkeer
▪ Recht wordt gevormd door sociale verhoudingen ➔ sociale genese
• Bv. Samenleving beseft dat roken schadelijk is -> het recht volgt met
een rookverbod (wat nu wordt uitgebreid door het nieuw
regeerakkoord De Wever I)
6
, • Bv. Samenleving beseft dat koppels ook van hetzelfde geslacht
kunnen zijn -> koppels van hetzelfde geslacht kunnen trouwen en
kinderen adopteren -> visie van de samenleving daarop verandert
(slechts een beetje…)
▪ Recht beïnvloedt ook sociale verhoudingen ➔ sociale werking
• Vertrekt vanuit 2 aannames (rechtsstaat)
o De burger kent de wet
o De burger gehoorzaamt de wet
• Bv. De milieubox
o Eind jaren ‘90, Vlaamse gezinnen
o Opslagdoos voor klein gevaarlijk afval dat ieder gezin moet
hebben
o Maar niet bruikbaar, mensen kregen ze ook soms niet open
o Het heeft nooit gewerkt, maar het heeft wel voor een
bewustwording gezorgd waardoor mensen klein gevaarlijk
afval gaan sorteren
o Vervormende effecten (distortions) van het recht
o Contraproductieve effecten van het recht
▪ Pushbacks zijn verboden, maar dit werd omzeild met pullbacks
• Context: vluchtelingen die naar Italië willen, maar terug naar Libië
worden getrokken (waar Italië voor zorgde door de Libische
kustwacht te betalen)
- Rechtsgeleerdheid
o Doctrinaire methode: teksten leren, visie hoven en rechtbanken, parlementaire
voorbereiding bekijken,…
- Sociale wetenschappen
o Sociaalwetenschappelijke methoden: interviews, focusgroepen, participatieve
observaties,…
7
, - Interdisciplinaire velden
o Dit vak
o Law and society studies- + critical legal studies-benadering
o Stijlen in juridisch onderzoek (onze focus: linkerkant)
2. Socio-legal studies
- Juridisch-dogmatisch onderzoek
o Normatief
o Maar ook beschrijvend
▪ Bv. Rechtsvergelijking
o In kaart brengen van wetgeving, analyse van rechtspraak, wetswijzigingen voorstellen
o Intern perspectief
▪ Accuratere juridische conceptualisering
▪ Juridische categorieën = essentieel
- Sociaalwetenschappelijk onderzoek
o Antropologisch, sociologisch
o Beschrijvend/verklarend
o Maar ook normatief
▪ Bv. Critical legal studies
o Beschrijven van praktijken, verklaren van percepties van het publiek
o Extern perspectief
▪ Beter begrip van menselijke ervaring
▪ Implementatie van recht in de praktijk
• Bv. Wordt die regelgeving effectief toegepast?
▪ Erkennen van beperkingen van juridische categorieën
• Bv. Vluchteling: heel strikte en beperkte definitie, niet gewoon ‘mensen
die gedwongen op de vlucht zijn’
- Conceptualisering
o Juridische concepten
▪ Ook interne coherentie en consistentie?
▪ Bv. Eenheid van rechtssysteem? Rechtszekerheid? Voorspelbaarheid?
o Empirische concepten
▪ Reflecteren van multipliciteit van menselijke ervaringen en de complexiteit van
de realiteit
- Methodologie
o Juridisch-dogmatisch onderzoek
▪ Vaak impliciet
▪ Tekstanalyse
o Sociaalwetenschappelijk onderzoek
▪ Expliciet
▪ Onderscheid data & theoretisch kader
▪ Ook reflecties over positionaliteit
- Temporaliteiten
o Juridisch-dogmatisch onderzoek
▪ Bureau-onderzoek: relatief gemakkelijke toegang tot veel bronnen
▪ Veel tijd voor analyse
o Antropologisch onderzoek
▪ (Etnografisch) veldwerk
▪ Toegang tot het veld en vertrouwen winnen
▪ Minder tijd voor analyse
▪ Bv. Interviews, observaties, toevallige ontmoetingen
8
