SOCIALE ZEKERHEIDSRECHT
THEMA 1: SOCIALE ZEKERHEID EN SOCIALEZEKERHEIDSRECHT
WAT IS SOCIALE ZEKERHEID?
FOCUS OP ALLEDAAGSE MENSELIJKE NODEN
Ziekte
• Probleem: Je ligt in het ziekenhuis. Je kan niet werken, maar de ziekenhuiskosten die
noodzakelijk zijn moeten wel betaald worden.
= Nood aan zorg, medische kosten, onvermogen te werken, inkomensverlies
• Geen inkomen generen uit arbeid → MAAR wel noodzakelijke kosten maken.
Moederschap
• Moeder moet noodzakelijk bekomen van de bevalling en dient medische begeleiding te
krijgen voor zowel de bevalling als nadien. Deze personen die helpen worden vergoed voor
deze diensten. MAAR vrouw kan tijdens laatste weken zwangerschap en tijdens eerste
weken na bevalling geen inkomsten genereren uit arbeid.
= Nood aan begeleiding bij bevalling, medische kosten, nood aan rust, inkomensverlies
Arbeidsongeval of beroepsziekte
• Nood aan medische zorg, medische kosten, onvermogen te
werken of overlijden, inkomensverlies
o Bv.: Rana Plaza – Er waren veel te veel arbeiders. Er
waren 1350 doden en veel gewonden. Dit is een specifieke
situatie van medische problemen veroorzaakt tijdens/door
de arbeid.
o Bv.: Steekvlam door arbeidsfout – Gevolg: Medisch
probleem
• Wie moet hiervoor verantwoordelijk worden gesteld?
• Zelfde problematiek: Inkomensverlies door onmogelijkheid te
gaan werken, maar wel noodzakelijke kosten
Handicap
• Verminderd verdienvermogen, verlies van zelfredzaamheid, nood
aan aangepaste hulp, bijkomende kosten
• Permanente beperking
o Nooit mogelijk om op een volledige en vlotte manier te werken
o Gevolg – Probleem: Verminderd verdienvermogen
o Als je verdienvermogen verminderd is, heb je minder kans om in onze samenleving
inkomsten te genereren uit arbeid.
• Vroeger: Probleem van de mensen zelf
• Heden: Sociale zekerheid voorziet compensatietechnieken in het kader van de sociale
zekerheid om hen de nodige bijstand te bieden
Pagina 1 van 176
Eliza Nielandt 2025
,Werkloosheid
• Inkomensverlies → Armoede
• Toelichting piramide: Wanneer je, in het systeem waarin wij leven, zeer succesvol bent,
dan kan je leven o.b.v. je kapitaal. Je hebt dan zo veel geld bijeen gespaard dat het geld
opbrengt zodat je niet meer moet arbeiden om een inkomen te genereren. Dit geldt niet
voor het merendeel van ons. De meeste mensen zullen moeten werken om een inkomen te
genereren (arbeid ruilen voor een loon).
Vroeger wanneer je niet kon arbeiden, zakje
Kapitaal
je automatisch naar het niveau ‘armoede).
Maar, vanuit het idee van de welvaarstaat, Arbeid
hebben we hier 2 lagen tussen gestoken, nl.
de sociale verzekering en de sociale Sociale
bijstand. verzekering
→ Op de sociale bijstand kan je rekenen
wanneer je om de een of andere reden niet Sociale bijstand
kan rekenen op de bijstand van de sociale
verzekering (extra vangnet) Armoede
Kinderen
• Links: Kinderen hebben een ontwikkeld sociale zekerheidssysteem
• Rechts: Kind woont in de Filipijnen en heeft geen steun via een sociale
zekerheidssysteem. Haar ouders hebben ook niets, met als gevolg dat ze in armoede
leeft. Ook kan ze niet naar school.
• BEL?
o Voor WOI: Rechtse foto van toepassing in BEL.
o Na WOI: Linkse foto van toepassing in BEL.
→ Hoe? Er kwamen gezinsbijslagen waar alle ouders recht op hadden. Dit is een
specifieke toelage die je krijgt omdat je kinderen hebt, waardoor je hierin financieel
ondersteund wordt.
Ouderdom
• Behoefte aan rust, verminderd verdienvermogen
• Oudere personen hebben recht op rust
• Vroeger: Omdat men te onbekwaam was te werken
• >< Heden: Vanaf een bepaalde leeftijd moet je niet meer in de stress van het werk zitten
en zou je moeten kunnen rusten.
→ Als je niet arbeid, heb je geen inkomen. Daarom komt de sociale zekerheid tussen als
compensatie, d.m.v. een vervangingsinkomen.
➔ Voor al deze categorieën, is er bescherming vereist.
Pagina 2 van 176
Eliza Nielandt 2025
,GEBRUIKELIJKE BETEKENI S
Sociale zekerheid
a). Toestand waarbij voor allen de bezorgdheid voor gebrek wordt uitgesloten.
• Er zijn geen zorgen over wat er u tekortkomt.
b). Het geheel van instellingen en regelingen die dienen om deze toestand te verzekeren.
• Meer instrumentele betekenis.
→ Uit deze betekenis kan je ook de benadering afleiden (teleologische >< instrumentele betekenis)
SOCIALE ZEKERHEID IN ZIJN SITUATIONELE/TELEOLOGISCHE BETEKENIS
Sociale zekerheid = Uitsluiting van bezorgdheid voor gebrek
➔ De sociale zekerheid o.b.v. de situationele/teleologische interpretatie is de sociale
zekerheid o.b.v. een toestand die je wenst te bereiken.
Link oudste gebruik term: Simon Bolivar (1819); Social Security Act VS (1935) en “Freedom from
want” Roosevelt (1941)
• Bolivar: Bevrijding Amerika → Parlement Venezuela → Geeft uitleg over staatsinrichting
o 3 pijlers voor een ideale samenleving
▪ Meest perfecte regeringsmodel is datgene dat het …. creëert.
• Grootste gelukt
• Sociale zekerheid
• Politieke stabiliteit
• VS: Term ‘Social Security’ wordt gebruikt
o 1935 – VS: Social Security Act = Basis werkloosheidsvoorzieningen
o 1941: ‘Freedom from want’-speech: Hij stelt 4 vrijheden voorop voor een nieuw
tijdperk.
▪ Freedom of speech
▪ Freedom of religion
▪ Freedom from want (?) (= Vrijheid van gebrek)
• Situatie waarbij iedereen wordt gevrijwaard van gebrek
• Sociale, economische en klimatologische ontwikkeling maakt dat de
samenleving verandert en je dus steeds opnieuw moet zoeken naar
een nieuwe manier om dit ideaal te bereiken
• Teleologische interpretatie: Je gaat streven hiernaar, tot het
voltooid is. MAAR, het zal nooit écht voltooid zijn.
▪ Freedom frof fear
Realiteit vs. ideaal: Uitsluiting bezorgdheid gebrek is onvoltooid doel, sociale zekerheid is streven
naar zekerheid
Pagina 3 van 176
Eliza Nielandt 2025
,Verband vervulling basisbehoefte aan “veiligheid”
• Verband intrinsieke kwetsbaarheid mens (kindertijd, handicap, ziekte, ouderdom)
• Versterkt door maatschappelijke context (nood aan financiële middelen om in
levensonderhoud en (medische) zorg te voorzien, begrensde mogelijkheden om wettig
inkomen te vergaren)
o Heeft betrekking op de intrinsieke kwetsbaarheid van de mensen
▪ Want: Als mensen onkwetsbaar waren, hadden we het niet nodig
• Bv.: Kwetsbaarheid van kinderen = Opvoedingsonderhoud nodig;
Kwetsbaarheid van zieken, Kwetsbaarheid van gehandicapten; …..
▪ Kwetsbaarheid wordt versterkt door de maatschappelijke context
• Nood aan financiële middelen: Je moet arbeiden om jezelf van
inkomen te kunnen voorzien. alles wat ervoor zorgt dat je dit niet
kan dus (en dus met inkomensverlies tot gevolg), heb je
vervanging voor nodig d.m.v. de sociale zekerheid.
• Intrinsieke kwetsbaarheid vd. mens wordt versterkt door de
maatschappelijke context o.w.v. feit dat je moet arbeiden om
noodzakelijk inkomen te genereren .
Onderscheid psychologische conditie - maatschappelijke dimensie
• Sociale zekerheid in deze context is eerder een objectieve, maatschappelijk gekleurde vorm
van zekerheid
• >< Eigen veiligheidsidee: Eerder subjectief
Specifieke focus op noden met maatschappelijke oorzaak én maatschappelijk belang tot leniging:
• Historisch ontwikkelingspatroon: Compenseren onwenselijke gevolgen economische
productie en verdeling welvaart
• Oude problematiek armoede: Leniging middels bijstandsvoorzieningen
• Nieuwe vormen van bestaansonzekerheid sinds industriële revolutie: Leer “sociale risico’s”
structureert gaandeweg samenspel sociale verzekeringen en bijstandsvoorzieningen
o De focus ligt op bescherming o.b.v. bepaalde vormen, oorzaken van onzekerheden
en onveiligheden die maatschappelijk te verklaren zijn en maatschappelijk worden
opgelost (= Sociale risico’s). De samenleving vindt het belangrijk deze samen op te
lossen.
Pagina 4 van 176
Eliza Nielandt 2025
,→ Sociale zekerheid is een systeem dat je beschermt tegen de traditionele sociale risico’s.
Bv.: Ziekte → Je kan alleen een gezonde economie hebben als je een gezonde bevolking hebt.
Daarom is er een verplichte ziekteverzekering.
Bv.: Arbeidsongeschiktheid: Arbeidsongeschikt en zelfredzaamheid verloren (niet meer zelf
wassen, eten, …) → Recht op uitkeringen en tegemoetkoming.
➔ Er zit steeds een welbepaalde prestatie in de sociale zekerheid ingebouwd die ons
beschermd tegen deze sociale risico’s.
Pagina 5 van 176
Eliza Nielandt 2025
,SOCIALE ZEKERHEID IN DE INSTRUMENTELE BETEKENIS
Sociale zekerheid = Geheel instellingen en regelingen erop gericht mensen te vrijwaren van
bezorgdheid voor gebrek
➔ Bij de instrumentele betekenis ligt de focus anders. We zijn beschermd tegen de
verschillende sociale risico’s o.b.v. de instellingen en de regelingen.
Historische diversiteit:
Verschillende vormen van regelingen en instellingen hebben bijgedragen aan het voorkomen van
het gebrek, met als oudste middel: Solidariteit.
• Rol (solidaire) samenlevingsverbanden (stam, familie, (kern)gezin)
• Rol eigendom (onroerende goederen, spaargeld, beleggingen)
o Eigendom is de beste garantie
o Speelt een belangrijke rol
o Bv.: Woning die je, aan het einde van je leven (wanneer je niet meer kan werken),
kan verkopen.
• Rol liefdadigheid(sinstellingen): Voorloper sociale bijstand
o Er waren ook al instellingen
o o.b.v. barmhartigheid
• Rol emancipatiestrijd arbeidersbeweging: Oorsprong sociale verzekeringen
o Evolutie van landbouweconomie naar industrieel kapitalisme in 19 e eeuw:
Ontregeling traditionele samenlevings- en solidariteitsverbanden
▪ 19e E – Het industrieel kapitalisme geraakte compleet ontwricht. Toen was
onze economie gebaseerd op kleine stukjes land, die in het bezit waren van
grootgrondbezitters. De armoede op het platteland was zo groot dat
mensen ervan wegtrokken. Een hele groep mensen trekt naar de stedelijke
centra om zich daar aan te bieden als arbeider.
▪ Ontstaan ‘proletariaat’: Ongeschoolde boeren bieden zich aan als arbeiders
in de steden. Ze hebben niets anders dan hun eigen lijf (= arbeid) te
verkopen tegen een dagloon.
▪ Gevolg: Werkloosheid, als sociaal risico, ontstaat hier.
o Arbeider (“proletariër”) is aangewezen op verkoop arbeidskracht om in
levensonderhoud te voorzien: Genese arbeidsmarkt en sociale risico’s
▪ Op het platteland kon men eten van eigen gewassen.
▪ Als je echt ziek bent in een plattelandseconomie, dan is dat op zich geen
probleem. Iemand anders neemt je werk gewoon even over.
▪ MAAR: In de stad was ziekte wél een groot probleem;
o Gevolg: Ontwikkeling van onderlinge verzekeringen
▪ Systeem waarbij arbeiders zelf zeggen dat ze een pot leggen van wat men
op het einde van de week over heeft. Dit kan gebruikt worden als
compensatie i.g.v. arbeidsongeschiktheid, ziekte, ….
▪ → Soort voorloper van een sociale verzekering.
o Later wordt dit uitgebouwd in onze huidige welvaartsstaat, tot een verplichte
sociale verzekering en bijstandsverzekering.
Modern sociaal systeem
Organisatie door staat en wettelijke regelingen
Pagina 6 van 176
Eliza Nielandt 2025
,Rol overheid
In opvolging religieuze liefdadigheid: Organisatie sociale bijstand
• OH had lang geen echte rol
• Liefdadigheidswerk
• Franse revolutionairen: Nationaliseren → Armoede wordt plots een verantwoordelijkheid die
de OH zelf naar zich toe gaat trekken
Na initiële onderdrukking emancipatiestrijd arbeidersklasse (19 e eeuw):
• Beleid van “gesubsidieerde vrijheid” en wettelijke omkadering particuliere initiatieven (rond
jaren 1900)
o Arbeidsklasse die zichzelf organiseerde werd zwaar onderdrukt. Gaandeweg leert
de OH dat die arbeidersklasse niet te onderdrukken valt want problemen blijven
bestaan en drang tot verandering blijft groeien. Op een bepaald moment wisselen
de krachtsverhoudingen.
o WOI en WOII: Sociale tegenstellingen worden vooropgesteld → Werkende klasse
wordt een soort ‘kanonnenvlees’
• OH beslist sociale bescherming in handen te nemen en te organiseren vanaf 1944
• Inrichting verplichte sociale verzekeringen:
o Consolidatie “sociaal pact” overlegd tussen vertegenwoordigers werknemers en
werknemers na WOII: Besluitwet 1944 organiseert sociale zekerheid werknemers
= Sociaal Pact voor de WN’s
▪ Opgesteld door een aantal regeringsverantwoordelijken
▪ Blauwdruk voor nieuwe, echte welvaartsstaat na WOII
▪ Sociaal Pact wordt omgezet in Besluitwet en werd nu een wettelijke
regeling in de vorm van een systeem van sociale zekerheid
o Organisatie sociale verzekeringen ambtenaren
o Organisatie sociale verzekeringen zelfstandigen
• Eindpunt: Wettelijke omkadering “aanvullende verzekeringen” (eind 20e eeuw)
o Aanvullende verzekeringen =
Prestaties die via sociale Kapitaal
verzekeringen worden opgebouwd
d.m.v. een systeem van aanvullende
verzekeringen die ‘extraatjes’ met
Arbeid
Aanvullende
zich mebrengt
Sociale verzekering
Basis genese en ontwikkeling “socialezekerheidsrecht” verzekering
Sociale bijstand
Armoede
Pagina 7 van 176
Eliza Nielandt 2025
, Pagina 8 van 176
Eliza Nielandt 2025
,WAT IS SOCIALEZEKERHEIDSRECHT?
DEFINITIE
Socialezekerheidsrecht (lato sensu) = Het geheel van rechtsregels die het fundamentele recht
op sociale zekerheid verankeren en verwezenlijken.
• Regels die het recht op sociale zekerheid verwezenlijken
o Voorwerp en karakter socialezekerheidsrecht (stricto sensu)
o Technieken: Sociale verzekering en sociale bijstand
• Regels die het recht op sociale zekerheid verankeren
o Het recht op sociale zekerheid als mensenrecht
o Verdeling van bevoegdheden
o Omkadering van de regelgeving
➔ Het recht op Sociale Zekerheid is sinds midden 20ste eeuw verheven in internationale
verdragen én in onze eigen Grondwet tot fundamentele mensen- en grondrechten
(hoogte/belangrijkste vanuit juridisch perspectief).
➔ Sociale zekerheidsrecht gaat dat recht verwezenlijken in onze eigen rechtsorde
➔ Geven uitvoering aan dat fundamentele recht op sociale zekerheid
VOORWERP EN KARAKTER
(Stricto sensu) (Geheel van regels)
Voorwerp
Verleent subjectieve rechten op “prestaties van sociale zekerheid”
= Sociaal recht verwezenlijken
• Garanderen in regel een minimum aan, de vervanging van of een aanvulling van inkomen
o Sociale zekerheidsrecht verleent subjectieve rechten op prestaties van sociale
zekerheid die eigenlijk allemaal een minimuminkomen genereren (bv.: leefloon)
ofwel een vervanging (berekend als percentage) hiervan ofwel een aanvulling (bv.:
AO: Ook hulp van iemand vereist, dit is een aanvulling op de uitkering)
• Finaliteit:
o Vergoeding van schade voortvloeiend uit (de realisatie van) een sociaal risico
▪ Affiniteit met verzekeringstechniek: Indekken tegen bepaalde sociale
risico’s
▪ Bv.: werkloosheidsuitkering
o Herstel van schade
▪ Bv.: AO-verzekering: Arbeidsongeval waarbij iemand door een vorkheftruck
zijn been verliest. Dit brengt kosten met zich mee. MAAR in het kader van
een arbeidsovereenkomst kan je het herstel van de schade verkrijgen, nl.
d.m.v. de kost voor de vervanging van het been te verkrijgen.
▪ Bv.: Integrale vergoeding prothesen i.k.v. arbeidsongeval
o Schadepreventie
▪ Voorkomen van schade
▪ Soms zijn er bepaalde indicaties die je reeds op voorhand kan zien
▪ Bv.: Verwijdering arbeidspost i.k.v. beroepsziekte
Pagina 9 van 176
Eliza Nielandt 2025
, • Vorm: In principe geldelijke prestaties: Geld geven aan de mensen om te kost te
compenseren
• Territoriaal karakter van de dekking: Vereiste van enige band met grondgebied door
tewerkstelling en/of verblijf
o Reden: Vermijden dat mensen uit buitenland hiervan gebruik komen maken.
Daarom is voor een beroep op de sociale zekerheid meestal een band met het land
vereist (wonen, verblijf op grondgebied, werken op grondgebied)
o Ongeacht de ontwikkelende Europese dimensie
Regelt administratieve organisatie stelsels
➔ Het SZR regelt ook de administratieve organisatie
• Uitvoerende en toezichthoudende instellingen: Inrichting, samenstelling organen, beheer,
taken, toezicht
• Rechtspositie sociaal verzekerde t.a.v. administratie
• Bv.: Pensioensdienst moet bepaalde info hieromtrent verschaffen, regels en termijnen
moeten gerespecteerd worden, …
Regelt financiering prestaties
➔ Het SZR regelt ook het financiële aspect, nl.:
• Inkomsten sociale zekerheid
o Inkomstenbronnen:
▪ Sociale zekerheidsbijdragen
▪ Belastingmiddelen
o Hoogte en inning van de bijdragen
• Garanties inzake financieel evenwicht
o Regeling begroting
o Mechanismen ter correctie verhouding inkomsten – uitgaven
o Regelingen inzake cumul prestaties en verhaal onterecht verleende prestatie
▪ Welke prestaties mag je met elkaar combineren en welke niet? Het is nl.
niet de bedoeling dat je ze allemaal gaat combineren om jezelf zo te
kunnen verrijken.
Karakter: Wettenrecht en reglementering, veelal “van openbare orde”
• Belang: Er kan niet van afgeweken worden, want het is geen aanvullend recht. Ook geen
dwingendrechtelijke bepaling, want van dwingend recht kan je (na het recht te hebben
verworven) erover beschikken (beslissen te verwerpen). → Dit kan niet bij OO.
• OO: Raakt de essentiële belangen van de staat of legt in het privaatrecht de grondslagen
voor de morele economische orde.
• Sociale zekerheidsrecht op die manier dat de regels van OO zijn
o Regels zijn noodzakelijk
o Je kan van 99% van de wetsbepalingen uit het sociale zekerheidsrecht dus niet
afwijken.
Pagina 10 van 176
Eliza Nielandt 2025
THEMA 1: SOCIALE ZEKERHEID EN SOCIALEZEKERHEIDSRECHT
WAT IS SOCIALE ZEKERHEID?
FOCUS OP ALLEDAAGSE MENSELIJKE NODEN
Ziekte
• Probleem: Je ligt in het ziekenhuis. Je kan niet werken, maar de ziekenhuiskosten die
noodzakelijk zijn moeten wel betaald worden.
= Nood aan zorg, medische kosten, onvermogen te werken, inkomensverlies
• Geen inkomen generen uit arbeid → MAAR wel noodzakelijke kosten maken.
Moederschap
• Moeder moet noodzakelijk bekomen van de bevalling en dient medische begeleiding te
krijgen voor zowel de bevalling als nadien. Deze personen die helpen worden vergoed voor
deze diensten. MAAR vrouw kan tijdens laatste weken zwangerschap en tijdens eerste
weken na bevalling geen inkomsten genereren uit arbeid.
= Nood aan begeleiding bij bevalling, medische kosten, nood aan rust, inkomensverlies
Arbeidsongeval of beroepsziekte
• Nood aan medische zorg, medische kosten, onvermogen te
werken of overlijden, inkomensverlies
o Bv.: Rana Plaza – Er waren veel te veel arbeiders. Er
waren 1350 doden en veel gewonden. Dit is een specifieke
situatie van medische problemen veroorzaakt tijdens/door
de arbeid.
o Bv.: Steekvlam door arbeidsfout – Gevolg: Medisch
probleem
• Wie moet hiervoor verantwoordelijk worden gesteld?
• Zelfde problematiek: Inkomensverlies door onmogelijkheid te
gaan werken, maar wel noodzakelijke kosten
Handicap
• Verminderd verdienvermogen, verlies van zelfredzaamheid, nood
aan aangepaste hulp, bijkomende kosten
• Permanente beperking
o Nooit mogelijk om op een volledige en vlotte manier te werken
o Gevolg – Probleem: Verminderd verdienvermogen
o Als je verdienvermogen verminderd is, heb je minder kans om in onze samenleving
inkomsten te genereren uit arbeid.
• Vroeger: Probleem van de mensen zelf
• Heden: Sociale zekerheid voorziet compensatietechnieken in het kader van de sociale
zekerheid om hen de nodige bijstand te bieden
Pagina 1 van 176
Eliza Nielandt 2025
,Werkloosheid
• Inkomensverlies → Armoede
• Toelichting piramide: Wanneer je, in het systeem waarin wij leven, zeer succesvol bent,
dan kan je leven o.b.v. je kapitaal. Je hebt dan zo veel geld bijeen gespaard dat het geld
opbrengt zodat je niet meer moet arbeiden om een inkomen te genereren. Dit geldt niet
voor het merendeel van ons. De meeste mensen zullen moeten werken om een inkomen te
genereren (arbeid ruilen voor een loon).
Vroeger wanneer je niet kon arbeiden, zakje
Kapitaal
je automatisch naar het niveau ‘armoede).
Maar, vanuit het idee van de welvaarstaat, Arbeid
hebben we hier 2 lagen tussen gestoken, nl.
de sociale verzekering en de sociale Sociale
bijstand. verzekering
→ Op de sociale bijstand kan je rekenen
wanneer je om de een of andere reden niet Sociale bijstand
kan rekenen op de bijstand van de sociale
verzekering (extra vangnet) Armoede
Kinderen
• Links: Kinderen hebben een ontwikkeld sociale zekerheidssysteem
• Rechts: Kind woont in de Filipijnen en heeft geen steun via een sociale
zekerheidssysteem. Haar ouders hebben ook niets, met als gevolg dat ze in armoede
leeft. Ook kan ze niet naar school.
• BEL?
o Voor WOI: Rechtse foto van toepassing in BEL.
o Na WOI: Linkse foto van toepassing in BEL.
→ Hoe? Er kwamen gezinsbijslagen waar alle ouders recht op hadden. Dit is een
specifieke toelage die je krijgt omdat je kinderen hebt, waardoor je hierin financieel
ondersteund wordt.
Ouderdom
• Behoefte aan rust, verminderd verdienvermogen
• Oudere personen hebben recht op rust
• Vroeger: Omdat men te onbekwaam was te werken
• >< Heden: Vanaf een bepaalde leeftijd moet je niet meer in de stress van het werk zitten
en zou je moeten kunnen rusten.
→ Als je niet arbeid, heb je geen inkomen. Daarom komt de sociale zekerheid tussen als
compensatie, d.m.v. een vervangingsinkomen.
➔ Voor al deze categorieën, is er bescherming vereist.
Pagina 2 van 176
Eliza Nielandt 2025
,GEBRUIKELIJKE BETEKENI S
Sociale zekerheid
a). Toestand waarbij voor allen de bezorgdheid voor gebrek wordt uitgesloten.
• Er zijn geen zorgen over wat er u tekortkomt.
b). Het geheel van instellingen en regelingen die dienen om deze toestand te verzekeren.
• Meer instrumentele betekenis.
→ Uit deze betekenis kan je ook de benadering afleiden (teleologische >< instrumentele betekenis)
SOCIALE ZEKERHEID IN ZIJN SITUATIONELE/TELEOLOGISCHE BETEKENIS
Sociale zekerheid = Uitsluiting van bezorgdheid voor gebrek
➔ De sociale zekerheid o.b.v. de situationele/teleologische interpretatie is de sociale
zekerheid o.b.v. een toestand die je wenst te bereiken.
Link oudste gebruik term: Simon Bolivar (1819); Social Security Act VS (1935) en “Freedom from
want” Roosevelt (1941)
• Bolivar: Bevrijding Amerika → Parlement Venezuela → Geeft uitleg over staatsinrichting
o 3 pijlers voor een ideale samenleving
▪ Meest perfecte regeringsmodel is datgene dat het …. creëert.
• Grootste gelukt
• Sociale zekerheid
• Politieke stabiliteit
• VS: Term ‘Social Security’ wordt gebruikt
o 1935 – VS: Social Security Act = Basis werkloosheidsvoorzieningen
o 1941: ‘Freedom from want’-speech: Hij stelt 4 vrijheden voorop voor een nieuw
tijdperk.
▪ Freedom of speech
▪ Freedom of religion
▪ Freedom from want (?) (= Vrijheid van gebrek)
• Situatie waarbij iedereen wordt gevrijwaard van gebrek
• Sociale, economische en klimatologische ontwikkeling maakt dat de
samenleving verandert en je dus steeds opnieuw moet zoeken naar
een nieuwe manier om dit ideaal te bereiken
• Teleologische interpretatie: Je gaat streven hiernaar, tot het
voltooid is. MAAR, het zal nooit écht voltooid zijn.
▪ Freedom frof fear
Realiteit vs. ideaal: Uitsluiting bezorgdheid gebrek is onvoltooid doel, sociale zekerheid is streven
naar zekerheid
Pagina 3 van 176
Eliza Nielandt 2025
,Verband vervulling basisbehoefte aan “veiligheid”
• Verband intrinsieke kwetsbaarheid mens (kindertijd, handicap, ziekte, ouderdom)
• Versterkt door maatschappelijke context (nood aan financiële middelen om in
levensonderhoud en (medische) zorg te voorzien, begrensde mogelijkheden om wettig
inkomen te vergaren)
o Heeft betrekking op de intrinsieke kwetsbaarheid van de mensen
▪ Want: Als mensen onkwetsbaar waren, hadden we het niet nodig
• Bv.: Kwetsbaarheid van kinderen = Opvoedingsonderhoud nodig;
Kwetsbaarheid van zieken, Kwetsbaarheid van gehandicapten; …..
▪ Kwetsbaarheid wordt versterkt door de maatschappelijke context
• Nood aan financiële middelen: Je moet arbeiden om jezelf van
inkomen te kunnen voorzien. alles wat ervoor zorgt dat je dit niet
kan dus (en dus met inkomensverlies tot gevolg), heb je
vervanging voor nodig d.m.v. de sociale zekerheid.
• Intrinsieke kwetsbaarheid vd. mens wordt versterkt door de
maatschappelijke context o.w.v. feit dat je moet arbeiden om
noodzakelijk inkomen te genereren .
Onderscheid psychologische conditie - maatschappelijke dimensie
• Sociale zekerheid in deze context is eerder een objectieve, maatschappelijk gekleurde vorm
van zekerheid
• >< Eigen veiligheidsidee: Eerder subjectief
Specifieke focus op noden met maatschappelijke oorzaak én maatschappelijk belang tot leniging:
• Historisch ontwikkelingspatroon: Compenseren onwenselijke gevolgen economische
productie en verdeling welvaart
• Oude problematiek armoede: Leniging middels bijstandsvoorzieningen
• Nieuwe vormen van bestaansonzekerheid sinds industriële revolutie: Leer “sociale risico’s”
structureert gaandeweg samenspel sociale verzekeringen en bijstandsvoorzieningen
o De focus ligt op bescherming o.b.v. bepaalde vormen, oorzaken van onzekerheden
en onveiligheden die maatschappelijk te verklaren zijn en maatschappelijk worden
opgelost (= Sociale risico’s). De samenleving vindt het belangrijk deze samen op te
lossen.
Pagina 4 van 176
Eliza Nielandt 2025
,→ Sociale zekerheid is een systeem dat je beschermt tegen de traditionele sociale risico’s.
Bv.: Ziekte → Je kan alleen een gezonde economie hebben als je een gezonde bevolking hebt.
Daarom is er een verplichte ziekteverzekering.
Bv.: Arbeidsongeschiktheid: Arbeidsongeschikt en zelfredzaamheid verloren (niet meer zelf
wassen, eten, …) → Recht op uitkeringen en tegemoetkoming.
➔ Er zit steeds een welbepaalde prestatie in de sociale zekerheid ingebouwd die ons
beschermd tegen deze sociale risico’s.
Pagina 5 van 176
Eliza Nielandt 2025
,SOCIALE ZEKERHEID IN DE INSTRUMENTELE BETEKENIS
Sociale zekerheid = Geheel instellingen en regelingen erop gericht mensen te vrijwaren van
bezorgdheid voor gebrek
➔ Bij de instrumentele betekenis ligt de focus anders. We zijn beschermd tegen de
verschillende sociale risico’s o.b.v. de instellingen en de regelingen.
Historische diversiteit:
Verschillende vormen van regelingen en instellingen hebben bijgedragen aan het voorkomen van
het gebrek, met als oudste middel: Solidariteit.
• Rol (solidaire) samenlevingsverbanden (stam, familie, (kern)gezin)
• Rol eigendom (onroerende goederen, spaargeld, beleggingen)
o Eigendom is de beste garantie
o Speelt een belangrijke rol
o Bv.: Woning die je, aan het einde van je leven (wanneer je niet meer kan werken),
kan verkopen.
• Rol liefdadigheid(sinstellingen): Voorloper sociale bijstand
o Er waren ook al instellingen
o o.b.v. barmhartigheid
• Rol emancipatiestrijd arbeidersbeweging: Oorsprong sociale verzekeringen
o Evolutie van landbouweconomie naar industrieel kapitalisme in 19 e eeuw:
Ontregeling traditionele samenlevings- en solidariteitsverbanden
▪ 19e E – Het industrieel kapitalisme geraakte compleet ontwricht. Toen was
onze economie gebaseerd op kleine stukjes land, die in het bezit waren van
grootgrondbezitters. De armoede op het platteland was zo groot dat
mensen ervan wegtrokken. Een hele groep mensen trekt naar de stedelijke
centra om zich daar aan te bieden als arbeider.
▪ Ontstaan ‘proletariaat’: Ongeschoolde boeren bieden zich aan als arbeiders
in de steden. Ze hebben niets anders dan hun eigen lijf (= arbeid) te
verkopen tegen een dagloon.
▪ Gevolg: Werkloosheid, als sociaal risico, ontstaat hier.
o Arbeider (“proletariër”) is aangewezen op verkoop arbeidskracht om in
levensonderhoud te voorzien: Genese arbeidsmarkt en sociale risico’s
▪ Op het platteland kon men eten van eigen gewassen.
▪ Als je echt ziek bent in een plattelandseconomie, dan is dat op zich geen
probleem. Iemand anders neemt je werk gewoon even over.
▪ MAAR: In de stad was ziekte wél een groot probleem;
o Gevolg: Ontwikkeling van onderlinge verzekeringen
▪ Systeem waarbij arbeiders zelf zeggen dat ze een pot leggen van wat men
op het einde van de week over heeft. Dit kan gebruikt worden als
compensatie i.g.v. arbeidsongeschiktheid, ziekte, ….
▪ → Soort voorloper van een sociale verzekering.
o Later wordt dit uitgebouwd in onze huidige welvaartsstaat, tot een verplichte
sociale verzekering en bijstandsverzekering.
Modern sociaal systeem
Organisatie door staat en wettelijke regelingen
Pagina 6 van 176
Eliza Nielandt 2025
,Rol overheid
In opvolging religieuze liefdadigheid: Organisatie sociale bijstand
• OH had lang geen echte rol
• Liefdadigheidswerk
• Franse revolutionairen: Nationaliseren → Armoede wordt plots een verantwoordelijkheid die
de OH zelf naar zich toe gaat trekken
Na initiële onderdrukking emancipatiestrijd arbeidersklasse (19 e eeuw):
• Beleid van “gesubsidieerde vrijheid” en wettelijke omkadering particuliere initiatieven (rond
jaren 1900)
o Arbeidsklasse die zichzelf organiseerde werd zwaar onderdrukt. Gaandeweg leert
de OH dat die arbeidersklasse niet te onderdrukken valt want problemen blijven
bestaan en drang tot verandering blijft groeien. Op een bepaald moment wisselen
de krachtsverhoudingen.
o WOI en WOII: Sociale tegenstellingen worden vooropgesteld → Werkende klasse
wordt een soort ‘kanonnenvlees’
• OH beslist sociale bescherming in handen te nemen en te organiseren vanaf 1944
• Inrichting verplichte sociale verzekeringen:
o Consolidatie “sociaal pact” overlegd tussen vertegenwoordigers werknemers en
werknemers na WOII: Besluitwet 1944 organiseert sociale zekerheid werknemers
= Sociaal Pact voor de WN’s
▪ Opgesteld door een aantal regeringsverantwoordelijken
▪ Blauwdruk voor nieuwe, echte welvaartsstaat na WOII
▪ Sociaal Pact wordt omgezet in Besluitwet en werd nu een wettelijke
regeling in de vorm van een systeem van sociale zekerheid
o Organisatie sociale verzekeringen ambtenaren
o Organisatie sociale verzekeringen zelfstandigen
• Eindpunt: Wettelijke omkadering “aanvullende verzekeringen” (eind 20e eeuw)
o Aanvullende verzekeringen =
Prestaties die via sociale Kapitaal
verzekeringen worden opgebouwd
d.m.v. een systeem van aanvullende
verzekeringen die ‘extraatjes’ met
Arbeid
Aanvullende
zich mebrengt
Sociale verzekering
Basis genese en ontwikkeling “socialezekerheidsrecht” verzekering
Sociale bijstand
Armoede
Pagina 7 van 176
Eliza Nielandt 2025
, Pagina 8 van 176
Eliza Nielandt 2025
,WAT IS SOCIALEZEKERHEIDSRECHT?
DEFINITIE
Socialezekerheidsrecht (lato sensu) = Het geheel van rechtsregels die het fundamentele recht
op sociale zekerheid verankeren en verwezenlijken.
• Regels die het recht op sociale zekerheid verwezenlijken
o Voorwerp en karakter socialezekerheidsrecht (stricto sensu)
o Technieken: Sociale verzekering en sociale bijstand
• Regels die het recht op sociale zekerheid verankeren
o Het recht op sociale zekerheid als mensenrecht
o Verdeling van bevoegdheden
o Omkadering van de regelgeving
➔ Het recht op Sociale Zekerheid is sinds midden 20ste eeuw verheven in internationale
verdragen én in onze eigen Grondwet tot fundamentele mensen- en grondrechten
(hoogte/belangrijkste vanuit juridisch perspectief).
➔ Sociale zekerheidsrecht gaat dat recht verwezenlijken in onze eigen rechtsorde
➔ Geven uitvoering aan dat fundamentele recht op sociale zekerheid
VOORWERP EN KARAKTER
(Stricto sensu) (Geheel van regels)
Voorwerp
Verleent subjectieve rechten op “prestaties van sociale zekerheid”
= Sociaal recht verwezenlijken
• Garanderen in regel een minimum aan, de vervanging van of een aanvulling van inkomen
o Sociale zekerheidsrecht verleent subjectieve rechten op prestaties van sociale
zekerheid die eigenlijk allemaal een minimuminkomen genereren (bv.: leefloon)
ofwel een vervanging (berekend als percentage) hiervan ofwel een aanvulling (bv.:
AO: Ook hulp van iemand vereist, dit is een aanvulling op de uitkering)
• Finaliteit:
o Vergoeding van schade voortvloeiend uit (de realisatie van) een sociaal risico
▪ Affiniteit met verzekeringstechniek: Indekken tegen bepaalde sociale
risico’s
▪ Bv.: werkloosheidsuitkering
o Herstel van schade
▪ Bv.: AO-verzekering: Arbeidsongeval waarbij iemand door een vorkheftruck
zijn been verliest. Dit brengt kosten met zich mee. MAAR in het kader van
een arbeidsovereenkomst kan je het herstel van de schade verkrijgen, nl.
d.m.v. de kost voor de vervanging van het been te verkrijgen.
▪ Bv.: Integrale vergoeding prothesen i.k.v. arbeidsongeval
o Schadepreventie
▪ Voorkomen van schade
▪ Soms zijn er bepaalde indicaties die je reeds op voorhand kan zien
▪ Bv.: Verwijdering arbeidspost i.k.v. beroepsziekte
Pagina 9 van 176
Eliza Nielandt 2025
, • Vorm: In principe geldelijke prestaties: Geld geven aan de mensen om te kost te
compenseren
• Territoriaal karakter van de dekking: Vereiste van enige band met grondgebied door
tewerkstelling en/of verblijf
o Reden: Vermijden dat mensen uit buitenland hiervan gebruik komen maken.
Daarom is voor een beroep op de sociale zekerheid meestal een band met het land
vereist (wonen, verblijf op grondgebied, werken op grondgebied)
o Ongeacht de ontwikkelende Europese dimensie
Regelt administratieve organisatie stelsels
➔ Het SZR regelt ook de administratieve organisatie
• Uitvoerende en toezichthoudende instellingen: Inrichting, samenstelling organen, beheer,
taken, toezicht
• Rechtspositie sociaal verzekerde t.a.v. administratie
• Bv.: Pensioensdienst moet bepaalde info hieromtrent verschaffen, regels en termijnen
moeten gerespecteerd worden, …
Regelt financiering prestaties
➔ Het SZR regelt ook het financiële aspect, nl.:
• Inkomsten sociale zekerheid
o Inkomstenbronnen:
▪ Sociale zekerheidsbijdragen
▪ Belastingmiddelen
o Hoogte en inning van de bijdragen
• Garanties inzake financieel evenwicht
o Regeling begroting
o Mechanismen ter correctie verhouding inkomsten – uitgaven
o Regelingen inzake cumul prestaties en verhaal onterecht verleende prestatie
▪ Welke prestaties mag je met elkaar combineren en welke niet? Het is nl.
niet de bedoeling dat je ze allemaal gaat combineren om jezelf zo te
kunnen verrijken.
Karakter: Wettenrecht en reglementering, veelal “van openbare orde”
• Belang: Er kan niet van afgeweken worden, want het is geen aanvullend recht. Ook geen
dwingendrechtelijke bepaling, want van dwingend recht kan je (na het recht te hebben
verworven) erover beschikken (beslissen te verwerpen). → Dit kan niet bij OO.
• OO: Raakt de essentiële belangen van de staat of legt in het privaatrecht de grondslagen
voor de morele economische orde.
• Sociale zekerheidsrecht op die manier dat de regels van OO zijn
o Regels zijn noodzakelijk
o Je kan van 99% van de wetsbepalingen uit het sociale zekerheidsrecht dus niet
afwijken.
Pagina 10 van 176
Eliza Nielandt 2025
