Eeuwen des onderscheids
Een geschiedenis van Middeleeuws Europa
Inleiding
De Middeleeuwen als een periode in de Europese geschiedenis
500-1500. De ‘Dark Ages’ zijn in elke del van de wereld toepasbaar.
De begrippen Middeleeuwen, humanisme en Renaissance
Humanisme op diverse wijzen uiting geven aan inzichten behorende tot een nieuwe geestesstroming die
afrekende met de duisternis van de voorafgaande eeuwen. De Middeleeuwen betekende voor hen niets
anders dan betreurenswaardige en oninteressante periode van verval tussen de oudheid en de glorietijd
van de Renaissance.
Middeleeuwen begrip vooral geconstrueerd door de humanisten. Vanaf de 17 e eeuw vormde zich een
nieuwe belangstelling voor de Middeleeuwen door katholieken. Vanaf de 19 e eeuw manifesteerde de
Middeleeuwen zich als een specifiek vakgebied met eigen onderzoek agenda en methodologie.
Renaissance betekent letterlijk ‘wedergeboorte’. De Renaissance is een containerbegrip en omvat
daarom onderliggende aspecten. Het heeft betrekking op de hernieuwede studie van antieke teksten tot de
herleving van antieke ideeën en idealen. Vaak wordt gedacht dat met de Renaissance de Middeleeuwen
geheel verdween, maar zelfs in de Middeleeuwen waren er tal van Renaissances voorafgaand.
Continuïteit en verandering, periodisering en typen samenlevingen
Begin 16e eeuw veranderde de fundamentele sociale en economische omstandigheden die de levenswijze
van de groter meerderheid van de mensen betrof, vrijwel niet. Toch werd een lange transformatieperiode
van net na de oudheid tot aan de industriële tijd geen optie. Daarbij is het van belang om te zien hoeveel de
moderne wereld te danken heeft aan middeleeuws Europa (denk hierbij aan parlementen, universiteiten,
gemeentelijk zelfbestuur, scheiding kerk en staat, commerciële vennootschappen, corporaties en
kapitalistische ondernemerschap).
Fundamentele transformaties Middeleeuwen:
- De verzwakking en verdwijning van het West-Romeinse Rijk.
- De vestiging van het christendom als overkoepelde religie.
- Relatief grootschalige migraties van multi-etnische groepen barbaren.
- De vergroting van de landbouwproductie in het kader van diverse types van grondbezit.
- Ontwikkeling van handelsrelaties overzee met Noord-Afrika.
- Feitelijke verdwijning van slavernij van christenen.
- Opkomst ‘gemene vrije man’.
- Evolutie van dynastieke monarchieën steunend op persoonlijke banden.
- Rationalisering en gedeeltelijke secularisering van het mens- en wereldbeeld.
- Ontwikkeling van geïndividualiseerde spiritualiteit bij de massa van gelovigen.
- Revolutionaire doorbraken bij het gebruik van schrift en de volkstalen.
Culturele diversiteit
Ondanks dat de meeste mensen in de Middeleeuwen vaker niet verder dan hun geboortedorp of -streek
kwamen, betekent dit niet dat er nooit gereisd werd.
Mediëvalisme
Allerhande wijzen gevat waarin de moderne cultuur, en dan ook vooral de populaire cultuur, thema’s en
vormen uit de Middeleeuwen verwerkt worden. Denk aan gotische gebouwen en romantische literatuur.
, Deel 1: De vroege Middeleeuwen, 300-1000
1 Het einde van het Romeinse Rijk in het Westen
Hoe werd het Romeinse Rijk bestuurd?
Bestuursstructuur en bureaucratie
Diocletianus liet het Rijk in tweeën splitsen, waarbij daarnaast ook vier prefecturen, veertien diocesen en
114 provincies werden ingevoerd. Ook werd onder Diocletianus een begin gemaakt met de codificatie van
het Romeinse recht, werden het belastingstelsel gestroomlijnd en de belastinginning georganiseerd, etc.
Het aantal senatoren was meer dan verdubbeld in de loop van de vierde eeuw.
Keizer en hof
De keizer en zijn hof vormden de spits van de bestuurlijke piramide. De macht van keizers mag in deze
periode absoluut genoemd worden. Alles rond de keizer was sanctus, heilig.
Lokaal bestuur
Het lokale bestuur was geconcentreerd in de stedelijke centra van de civitates en werd geleid door een
stadsraad of curia. De raadsleden werden gerekruteerd uit welvarende lokale families. Ze hadden op
rijksniveau de taak om de aanslagen voor de rijksbelastingen te administreren, en die belasting te innen.
Veel raadsleden investeerden zelf nog in de verfraaiing van de stad door genereuze subsidiëring.
Belasting en fiscale politiek
Het hogere doel van de Romeinse staat was om zijn burgers vrede en voorspoed te verschaffen en recht en
rechtszekerheid te garanderen. De twee belangrijkste middelen daartoe waren belastingheffing en het leger.
Diocletianus voegde de iugatio (grondbelasting) en captatio (hoofdelijke belasting) samen. Wat hij wilde
bereiken was een algehele daling van de belastingdruk en een grotere spreiding van de fiscale lasten.
Daarnaast streefde hij naar uniformiteit en versimpeling.
Het Romeinse leger en de rijksgrens
Vanaf de derde eeuw gingen de Romeinen over op een ander systeem. Strategisch hoofdconcept: ze kozen
er niet langer voor om het Rijk aan de grenzen te verdedigen met complete legioenen over de grenslijn. Er
werd gekozen tussen grenstroepen en een mobiel interventieleger. Ook werd het concept foederati
ingesteld voor stammen buiten de limes.
Economische structuur en welvaart
Landbouw vormde de belangrijkste bestaansbron. Daarnaast werden er markten gecreëerd voor relatief
goedkope agrarische producten van hoge kwaliteit. Dit zou onmogelijk zijn geweest zonder een relatief
grote mate van interregionale connectiviteit, die werd gefaciliteerd door een wijdvertakt wegennet.
De barbarbaren van het Noorden
De agrarische samenlevingen in het noorden van de rijksgrens waren veel minder complex. Ze bestonden
hoofdzakelijk uit boeren in kleine dorpen. Er was vrijwel geen commercialiseringsgraad. De Goten waren in
de late oudheid waarschijnlijk nog verder ontwikkeld en had het stadium van de vroege staat bereikt.
De latere Volksverhuizingen
In 476 begon een nieuwe fasen van de Volksverhuizingen, toen in het Westen geen nieuwe keizer meer
werd aangesteld. Odovakar, een generaal van allochtone afkomst, had zich uitgeroepen tot koning van
volkeren.
Volksverhuizingen en etnogenese
De belangrijkste groepen die bij de Volksverhuizingen waren betrokken waren de Franken, Alemannen,
Goten en Hunnen. Als dynamisch multi-etnische confederaties maar lang genoeg in stand bleven, konden ze
uitgroeien tot nieuwe volkeren met eigen identiteit (=etnogenese).
Een geschiedenis van Middeleeuws Europa
Inleiding
De Middeleeuwen als een periode in de Europese geschiedenis
500-1500. De ‘Dark Ages’ zijn in elke del van de wereld toepasbaar.
De begrippen Middeleeuwen, humanisme en Renaissance
Humanisme op diverse wijzen uiting geven aan inzichten behorende tot een nieuwe geestesstroming die
afrekende met de duisternis van de voorafgaande eeuwen. De Middeleeuwen betekende voor hen niets
anders dan betreurenswaardige en oninteressante periode van verval tussen de oudheid en de glorietijd
van de Renaissance.
Middeleeuwen begrip vooral geconstrueerd door de humanisten. Vanaf de 17 e eeuw vormde zich een
nieuwe belangstelling voor de Middeleeuwen door katholieken. Vanaf de 19 e eeuw manifesteerde de
Middeleeuwen zich als een specifiek vakgebied met eigen onderzoek agenda en methodologie.
Renaissance betekent letterlijk ‘wedergeboorte’. De Renaissance is een containerbegrip en omvat
daarom onderliggende aspecten. Het heeft betrekking op de hernieuwede studie van antieke teksten tot de
herleving van antieke ideeën en idealen. Vaak wordt gedacht dat met de Renaissance de Middeleeuwen
geheel verdween, maar zelfs in de Middeleeuwen waren er tal van Renaissances voorafgaand.
Continuïteit en verandering, periodisering en typen samenlevingen
Begin 16e eeuw veranderde de fundamentele sociale en economische omstandigheden die de levenswijze
van de groter meerderheid van de mensen betrof, vrijwel niet. Toch werd een lange transformatieperiode
van net na de oudheid tot aan de industriële tijd geen optie. Daarbij is het van belang om te zien hoeveel de
moderne wereld te danken heeft aan middeleeuws Europa (denk hierbij aan parlementen, universiteiten,
gemeentelijk zelfbestuur, scheiding kerk en staat, commerciële vennootschappen, corporaties en
kapitalistische ondernemerschap).
Fundamentele transformaties Middeleeuwen:
- De verzwakking en verdwijning van het West-Romeinse Rijk.
- De vestiging van het christendom als overkoepelde religie.
- Relatief grootschalige migraties van multi-etnische groepen barbaren.
- De vergroting van de landbouwproductie in het kader van diverse types van grondbezit.
- Ontwikkeling van handelsrelaties overzee met Noord-Afrika.
- Feitelijke verdwijning van slavernij van christenen.
- Opkomst ‘gemene vrije man’.
- Evolutie van dynastieke monarchieën steunend op persoonlijke banden.
- Rationalisering en gedeeltelijke secularisering van het mens- en wereldbeeld.
- Ontwikkeling van geïndividualiseerde spiritualiteit bij de massa van gelovigen.
- Revolutionaire doorbraken bij het gebruik van schrift en de volkstalen.
Culturele diversiteit
Ondanks dat de meeste mensen in de Middeleeuwen vaker niet verder dan hun geboortedorp of -streek
kwamen, betekent dit niet dat er nooit gereisd werd.
Mediëvalisme
Allerhande wijzen gevat waarin de moderne cultuur, en dan ook vooral de populaire cultuur, thema’s en
vormen uit de Middeleeuwen verwerkt worden. Denk aan gotische gebouwen en romantische literatuur.
, Deel 1: De vroege Middeleeuwen, 300-1000
1 Het einde van het Romeinse Rijk in het Westen
Hoe werd het Romeinse Rijk bestuurd?
Bestuursstructuur en bureaucratie
Diocletianus liet het Rijk in tweeën splitsen, waarbij daarnaast ook vier prefecturen, veertien diocesen en
114 provincies werden ingevoerd. Ook werd onder Diocletianus een begin gemaakt met de codificatie van
het Romeinse recht, werden het belastingstelsel gestroomlijnd en de belastinginning georganiseerd, etc.
Het aantal senatoren was meer dan verdubbeld in de loop van de vierde eeuw.
Keizer en hof
De keizer en zijn hof vormden de spits van de bestuurlijke piramide. De macht van keizers mag in deze
periode absoluut genoemd worden. Alles rond de keizer was sanctus, heilig.
Lokaal bestuur
Het lokale bestuur was geconcentreerd in de stedelijke centra van de civitates en werd geleid door een
stadsraad of curia. De raadsleden werden gerekruteerd uit welvarende lokale families. Ze hadden op
rijksniveau de taak om de aanslagen voor de rijksbelastingen te administreren, en die belasting te innen.
Veel raadsleden investeerden zelf nog in de verfraaiing van de stad door genereuze subsidiëring.
Belasting en fiscale politiek
Het hogere doel van de Romeinse staat was om zijn burgers vrede en voorspoed te verschaffen en recht en
rechtszekerheid te garanderen. De twee belangrijkste middelen daartoe waren belastingheffing en het leger.
Diocletianus voegde de iugatio (grondbelasting) en captatio (hoofdelijke belasting) samen. Wat hij wilde
bereiken was een algehele daling van de belastingdruk en een grotere spreiding van de fiscale lasten.
Daarnaast streefde hij naar uniformiteit en versimpeling.
Het Romeinse leger en de rijksgrens
Vanaf de derde eeuw gingen de Romeinen over op een ander systeem. Strategisch hoofdconcept: ze kozen
er niet langer voor om het Rijk aan de grenzen te verdedigen met complete legioenen over de grenslijn. Er
werd gekozen tussen grenstroepen en een mobiel interventieleger. Ook werd het concept foederati
ingesteld voor stammen buiten de limes.
Economische structuur en welvaart
Landbouw vormde de belangrijkste bestaansbron. Daarnaast werden er markten gecreëerd voor relatief
goedkope agrarische producten van hoge kwaliteit. Dit zou onmogelijk zijn geweest zonder een relatief
grote mate van interregionale connectiviteit, die werd gefaciliteerd door een wijdvertakt wegennet.
De barbarbaren van het Noorden
De agrarische samenlevingen in het noorden van de rijksgrens waren veel minder complex. Ze bestonden
hoofdzakelijk uit boeren in kleine dorpen. Er was vrijwel geen commercialiseringsgraad. De Goten waren in
de late oudheid waarschijnlijk nog verder ontwikkeld en had het stadium van de vroege staat bereikt.
De latere Volksverhuizingen
In 476 begon een nieuwe fasen van de Volksverhuizingen, toen in het Westen geen nieuwe keizer meer
werd aangesteld. Odovakar, een generaal van allochtone afkomst, had zich uitgeroepen tot koning van
volkeren.
Volksverhuizingen en etnogenese
De belangrijkste groepen die bij de Volksverhuizingen waren betrokken waren de Franken, Alemannen,
Goten en Hunnen. Als dynamisch multi-etnische confederaties maar lang genoeg in stand bleven, konden ze
uitgroeien tot nieuwe volkeren met eigen identiteit (=etnogenese).
