Hoorcollege 1
▪ Het herkennen van een moreel relevante situatie: het driewereldenmodel.
Afkeer of waardering voor een bepaalde situatie (uitmaken over WhatsApp) → morele
intuïties (door verwachtingen). Is het juist wat ik doe?
Wat is ethiek:
• Studie van de moraal (wat wij belangrijk vinden).
• Beschrijvende (descriptieve) ethiek → beschrijving bepaalde moraal.
• Voorschrijvende (prescriptieve) ethiek → ontwikkelen en rechtvaardigen moraal ten
behoeve van bepaalde situaties.
• Meta-ethiek → richt zich op ethiek zelf: bv. Zijn er universele waarden. Wat is een waarde
etc.
Korte geschiedenis van de ethiek
➢ 500 v. Chr. Niet de goden (Zeus, Poseidon, Gaea, Chronos etc.) op de berg Olympus
bepalen het handelen van mensen, maar mensen gaan zelf nadenken en op zoek naar
antwoorden. De filosofie is geboren on lost de mythologie af.
➢ In de Middeleeuwen (500-1500 n. Chr.) krijgt de filosofie deelvakken (artes, liberales) zoals
mathematica, musica, astronomia, grammatica, retorica, ethica, geometria en logica. Maar
wordt door de theologia gedomineerd.
➢ In de renaissance (1500 n. Chr.) grijpt men weer terug op de Oudheid. Zelf nadenken staat
weer voorop. Dit levert vooruitgang op in natuurkundige kennis: Harvey (bedenker
bloedsomloop), Huygens, Antonie van Leeuwenhoek, Newton. Royal Society of London
for the improvement of Natural Knwoledge (1660). Newton: Philosophia Mathematica.
➢ In de tweede helft van de 19e eeuw ontstaan moderne wetenschappen zoals we die nu
kennen uit de filosofie. De psychologie, sociologie, antropologie, pedagogiek maken zich
los uit de filosofie.
➢ De logica en de ethiek blijven onderdeel van de filosofie (ook wel wijsbegeerte).
• Wat is moraal → geheel van normen en waarden waaraan wij ons bebonden achten.
- Waarde → wat wij belangrijk achten.
- Norm → regel om de waarde te realiseren.
- Ethiek → studie van moraal.
Soorten professionaliteit:
• Methodisch/ Instrumentele professionaliteit (gespreksvoering).
• Normatieve professionaliteit (welke normen en waarden heb je zelf en van waaruit
handel je?).
- In staat zijn moreel relevante situaties te herkennen en ervan te leren.
• Persoonlijke professionaliteit (hoe je bent als persoon).
▪ Cognitieve flexibiliteit → de feiten eruit kunnen halen.
Het belang van normatieve professionaliteit: hulpverlening mist moraal.
- Verzuiling en ontzuiling → afbrokkeling traditionele normatieve kaders.
Hulpverlening mist moraal:
• Verbetering door:
- Aandacht moraal in supervisie/ intervisie.
- ‘moresprudentie’ → leren van cases.
- Maatschappelijke betrokkenheid van hulpverleningsinstellingen en beroepsgroep.
• Hulpverleners moeten stilstaan bij eigen ideeën inzake het goede leven.
,Van bovenaf of van binnenuit
• In de trilogie The information age stelt de socioloog Manuel Castells een diagnose van de
huidige tijd.
• Daarin beschrijft Castells de gevolgen van de oprukkende informatietechnologie en de
globalisering en schetst hoe deze twee processen op elkaar ingrijpen.
• Ten aanzien van moreel gezag vindt er een verschuiving plaats van gedrag van bovenaf
(bevel) naar moreel gezag van binnenuit (onderhandeling).
• Moreel gezag wordt steeds meer ontleend aan de innerlijke overtuigingen van ieder mens
afzonderlijk.
Driewereldenmodel:
- Middel om zorgvuldig stil te staan bij een gebeurtenis.
- Middel om te kunnen bepalen welke soort argumentatie een bepaalde kwestie vereist.
- Middel om op een zorgvuldige wijze in dialoog met anderen te treden.
→Driewereldenmodel
→Zintuigelijk (zien, horen ruiken).
→Waardeoordelen over de werkelijkheid.
→Beleving van het geobserveerde.
MH17; Cognitief → het vliegtuig is neergestort.
MH17; Normatief → een vliegtuig hoort niet neer te storten.
MH17; Subjectief → het is treurig.
Aanvulling hoorcollege:
• Verschillende manieren om naar een probleem te kijken (als sociaal werker):
- Methodisch perspectief → welke methodiek is hier het beste?
- Empirisch perspectief → hoe valt de beslissing feitelijk uit (zowel voor de cliënt als voor
de organisatorische consequenties voor de instelling)?
- Ethisch perspectief → welke morele normen en waarden spelen spelen in deze kwestie
een rol?
• Leefwereld → hier vanuit vindt altijd de morele kwestie plaats.
• 3 soorten vergissingen:
- Emotivisme → de morele, normatieve aspecten worden hier teruggebracht tot een positief
dan wel negatief gevoel. Wat goed voelt, is goed en wat niet goed voelt, is moreel
verwerpelijk.
- Naturalisme → het feitelijke wordt voor moreel juist aangenomen.
- Moralisme → feiten worden helemaal toegeschreven aan de wil van mensen, een god of
voorwerpen.
• Moreel relevante situatie → te herkennen aan wilsvrijheid en de aanwezigheid van
normen en waarden waaraan wij ons verbonden voelen.
• Moraliseren → dat vingertje, het mag niet van God, zo doen wij dat niet. Gij zult niet doden.
• Therapeutiseren → verwijzen naar ziektes; het zal wel aan je hormonen liggen. Doen
alsof iets een medisch verschijnsel is. Me een pilletje komt alles wel goed.
• Verzakelijken → de emotie eruit proberen te halen. Iemand appelleren iets te doen.
, Hoorcollege 2
Mate urgentie in moreel relevante situaties
➢ Moreel dilemma → heel urgent, keuze verdraagt geen uitstel; kiezen tussen twee kwaden,
vb. tramincident.
➢ Moreel probleem → keuze niet urgent, handelingsmogelijkheden, morele waarden
aanwezig, het is ook wel duidelijk wat te doen, vb. privacy en facebook.
➢ Morele kwestie → relevant in morele zin, maar geen handelingsdruk, vb. discriminatie,
#metoo.
Een niet-relevante morele situatie
➢ Is elke situatie moreel relevant?
➢ Welke situatie is niet moreel relevant?
➢ Wanneer kan een situatie moreel relevant worden? Of zelfs een moreel dilemma?
➢ Wanneer is iets een morele kwestie?
Moreel relevante situatie:
1. Normen en waarden.
2. (Wils)vrijheid en gelijkheid
3. Rechtvaardigheid
4. Handelingsalternatieven
Normen en waarden;
• Intrinsiek → van binnenuit op zichzelf nastrevenswaardig, vb. geluk.
• Instrumenteel → in dienst van een andere waarde, vb. eigen kracht.
Morele ontwikkeling: geweten en normbesef (Kohlberg) (morele afwegingen maken):
➢ Preconventionele stadium (actor denk egocentrisch).
- Straf en beloning staan centraal.
➢ Conventioneel stadium (actor houdt rekening met zijn omgeving).
- De groep staat centraal.
➢ Postconventionele stadium (actor bedenkt zelfstandig/autonoom welke normen en
waarden juist zijn).
- Keuze van eigen waarden.
Bieri’s voorwaarden voor (wils)vrijheid
1. In staat te handelen en het beschikbaar zijn van alternatieve handelingen (vaardigheden,
middelen, gelegenheid)
2. Handeling is uitdrukking van een wil,
3. die op grond van eigen overwegingen is bepaald (reflectie en engagement, fantasie en
zelfkennis, besef van een open toekomst)
4. Overspannen wil (teveel willen, te weinig handelingsalternatieven) en bescheiden wil (te
weinig willen, minder ambitie dan je aan handelingsalternatieven hebt).
Vrijheid zonder meesterschap
▪ Mensen hebben meer mogelijkheden om uit te kiezen (handelingsvrijheid) maar het
ontbreekt (soms) aan een vermogen om de juiste keuze te maken en het handelen zin te
geven.
Ervaringen van onvrijheid:
- Windvaan
- Dwangmatige wil
- Onbeheerst gedrag
- Omzeilen van het oordelen
- Meeloper andermans gedachten
- Afgedwongen wil.
▪ Het herkennen van een moreel relevante situatie: het driewereldenmodel.
Afkeer of waardering voor een bepaalde situatie (uitmaken over WhatsApp) → morele
intuïties (door verwachtingen). Is het juist wat ik doe?
Wat is ethiek:
• Studie van de moraal (wat wij belangrijk vinden).
• Beschrijvende (descriptieve) ethiek → beschrijving bepaalde moraal.
• Voorschrijvende (prescriptieve) ethiek → ontwikkelen en rechtvaardigen moraal ten
behoeve van bepaalde situaties.
• Meta-ethiek → richt zich op ethiek zelf: bv. Zijn er universele waarden. Wat is een waarde
etc.
Korte geschiedenis van de ethiek
➢ 500 v. Chr. Niet de goden (Zeus, Poseidon, Gaea, Chronos etc.) op de berg Olympus
bepalen het handelen van mensen, maar mensen gaan zelf nadenken en op zoek naar
antwoorden. De filosofie is geboren on lost de mythologie af.
➢ In de Middeleeuwen (500-1500 n. Chr.) krijgt de filosofie deelvakken (artes, liberales) zoals
mathematica, musica, astronomia, grammatica, retorica, ethica, geometria en logica. Maar
wordt door de theologia gedomineerd.
➢ In de renaissance (1500 n. Chr.) grijpt men weer terug op de Oudheid. Zelf nadenken staat
weer voorop. Dit levert vooruitgang op in natuurkundige kennis: Harvey (bedenker
bloedsomloop), Huygens, Antonie van Leeuwenhoek, Newton. Royal Society of London
for the improvement of Natural Knwoledge (1660). Newton: Philosophia Mathematica.
➢ In de tweede helft van de 19e eeuw ontstaan moderne wetenschappen zoals we die nu
kennen uit de filosofie. De psychologie, sociologie, antropologie, pedagogiek maken zich
los uit de filosofie.
➢ De logica en de ethiek blijven onderdeel van de filosofie (ook wel wijsbegeerte).
• Wat is moraal → geheel van normen en waarden waaraan wij ons bebonden achten.
- Waarde → wat wij belangrijk achten.
- Norm → regel om de waarde te realiseren.
- Ethiek → studie van moraal.
Soorten professionaliteit:
• Methodisch/ Instrumentele professionaliteit (gespreksvoering).
• Normatieve professionaliteit (welke normen en waarden heb je zelf en van waaruit
handel je?).
- In staat zijn moreel relevante situaties te herkennen en ervan te leren.
• Persoonlijke professionaliteit (hoe je bent als persoon).
▪ Cognitieve flexibiliteit → de feiten eruit kunnen halen.
Het belang van normatieve professionaliteit: hulpverlening mist moraal.
- Verzuiling en ontzuiling → afbrokkeling traditionele normatieve kaders.
Hulpverlening mist moraal:
• Verbetering door:
- Aandacht moraal in supervisie/ intervisie.
- ‘moresprudentie’ → leren van cases.
- Maatschappelijke betrokkenheid van hulpverleningsinstellingen en beroepsgroep.
• Hulpverleners moeten stilstaan bij eigen ideeën inzake het goede leven.
,Van bovenaf of van binnenuit
• In de trilogie The information age stelt de socioloog Manuel Castells een diagnose van de
huidige tijd.
• Daarin beschrijft Castells de gevolgen van de oprukkende informatietechnologie en de
globalisering en schetst hoe deze twee processen op elkaar ingrijpen.
• Ten aanzien van moreel gezag vindt er een verschuiving plaats van gedrag van bovenaf
(bevel) naar moreel gezag van binnenuit (onderhandeling).
• Moreel gezag wordt steeds meer ontleend aan de innerlijke overtuigingen van ieder mens
afzonderlijk.
Driewereldenmodel:
- Middel om zorgvuldig stil te staan bij een gebeurtenis.
- Middel om te kunnen bepalen welke soort argumentatie een bepaalde kwestie vereist.
- Middel om op een zorgvuldige wijze in dialoog met anderen te treden.
→Driewereldenmodel
→Zintuigelijk (zien, horen ruiken).
→Waardeoordelen over de werkelijkheid.
→Beleving van het geobserveerde.
MH17; Cognitief → het vliegtuig is neergestort.
MH17; Normatief → een vliegtuig hoort niet neer te storten.
MH17; Subjectief → het is treurig.
Aanvulling hoorcollege:
• Verschillende manieren om naar een probleem te kijken (als sociaal werker):
- Methodisch perspectief → welke methodiek is hier het beste?
- Empirisch perspectief → hoe valt de beslissing feitelijk uit (zowel voor de cliënt als voor
de organisatorische consequenties voor de instelling)?
- Ethisch perspectief → welke morele normen en waarden spelen spelen in deze kwestie
een rol?
• Leefwereld → hier vanuit vindt altijd de morele kwestie plaats.
• 3 soorten vergissingen:
- Emotivisme → de morele, normatieve aspecten worden hier teruggebracht tot een positief
dan wel negatief gevoel. Wat goed voelt, is goed en wat niet goed voelt, is moreel
verwerpelijk.
- Naturalisme → het feitelijke wordt voor moreel juist aangenomen.
- Moralisme → feiten worden helemaal toegeschreven aan de wil van mensen, een god of
voorwerpen.
• Moreel relevante situatie → te herkennen aan wilsvrijheid en de aanwezigheid van
normen en waarden waaraan wij ons verbonden voelen.
• Moraliseren → dat vingertje, het mag niet van God, zo doen wij dat niet. Gij zult niet doden.
• Therapeutiseren → verwijzen naar ziektes; het zal wel aan je hormonen liggen. Doen
alsof iets een medisch verschijnsel is. Me een pilletje komt alles wel goed.
• Verzakelijken → de emotie eruit proberen te halen. Iemand appelleren iets te doen.
, Hoorcollege 2
Mate urgentie in moreel relevante situaties
➢ Moreel dilemma → heel urgent, keuze verdraagt geen uitstel; kiezen tussen twee kwaden,
vb. tramincident.
➢ Moreel probleem → keuze niet urgent, handelingsmogelijkheden, morele waarden
aanwezig, het is ook wel duidelijk wat te doen, vb. privacy en facebook.
➢ Morele kwestie → relevant in morele zin, maar geen handelingsdruk, vb. discriminatie,
#metoo.
Een niet-relevante morele situatie
➢ Is elke situatie moreel relevant?
➢ Welke situatie is niet moreel relevant?
➢ Wanneer kan een situatie moreel relevant worden? Of zelfs een moreel dilemma?
➢ Wanneer is iets een morele kwestie?
Moreel relevante situatie:
1. Normen en waarden.
2. (Wils)vrijheid en gelijkheid
3. Rechtvaardigheid
4. Handelingsalternatieven
Normen en waarden;
• Intrinsiek → van binnenuit op zichzelf nastrevenswaardig, vb. geluk.
• Instrumenteel → in dienst van een andere waarde, vb. eigen kracht.
Morele ontwikkeling: geweten en normbesef (Kohlberg) (morele afwegingen maken):
➢ Preconventionele stadium (actor denk egocentrisch).
- Straf en beloning staan centraal.
➢ Conventioneel stadium (actor houdt rekening met zijn omgeving).
- De groep staat centraal.
➢ Postconventionele stadium (actor bedenkt zelfstandig/autonoom welke normen en
waarden juist zijn).
- Keuze van eigen waarden.
Bieri’s voorwaarden voor (wils)vrijheid
1. In staat te handelen en het beschikbaar zijn van alternatieve handelingen (vaardigheden,
middelen, gelegenheid)
2. Handeling is uitdrukking van een wil,
3. die op grond van eigen overwegingen is bepaald (reflectie en engagement, fantasie en
zelfkennis, besef van een open toekomst)
4. Overspannen wil (teveel willen, te weinig handelingsalternatieven) en bescheiden wil (te
weinig willen, minder ambitie dan je aan handelingsalternatieven hebt).
Vrijheid zonder meesterschap
▪ Mensen hebben meer mogelijkheden om uit te kiezen (handelingsvrijheid) maar het
ontbreekt (soms) aan een vermogen om de juiste keuze te maken en het handelen zin te
geven.
Ervaringen van onvrijheid:
- Windvaan
- Dwangmatige wil
- Onbeheerst gedrag
- Omzeilen van het oordelen
- Meeloper andermans gedachten
- Afgedwongen wil.
