EBD3: Pathologie
Inhoudsopgave
1. Kauw-en slikproblemen .................................................................................................................................................. 3
1.1 Slikproblemen ................................................................................................................................................................ 3
1.1.1 Orofaryngeale dysfagie ........................................................................................................................................ 3
1.1.2 Oesofageale dysfagie ........................................................................................................................................... 5
1.2 Kauwproblemen ............................................................................................................................................................ 6
1.2.1 Cariës ................................................................................................................................................................... 6
1.2.2 Parodontale aandoeningen ................................................................................................................................. 6
1.2.3 Verkorting van de tandboog ................................................................................................................................ 7
1.2.4Temporomandibulaire gewrichtsdisfunctie .................................................................................................................... 8
2. Longaandoeningen; aandoeningen van het ademhalingsstelsel ...................................................................................... 9
2.1 Herhaling anatomie en fysiologie .................................................................................................................................. 9
2.1.1 Longfunctiegrootheden ....................................................................................................................................... 9
2.2 Classificatie longaandoeningen ..................................................................................................................................... 9
2.3 Obstructieve longaandoeningen ................................................................................................................................. 10
2.3.1 Astma ................................................................................................................................................................. 10
2.3.2 COPD .................................................................................................................................................................. 11
2.3.3 Mucovisidose ..................................................................................................................................................... 12
2.4 Ontstekingsziektes....................................................................................................................................................... 13
2.4.1 (Acute) bronchitis .............................................................................................................................................. 13
2.4.2 Pneumonie ......................................................................................................................................................... 14
2.4.3 De griep.............................................................................................................................................................. 15
2.5 Longkanker .................................................................................................................................................................. 15
Longcarcinoom ...................................................................................................................................................................... 15
3. Neurologische aandoeningen .........................................................................................................................................18
3.1 Dementie ..................................................................................................................................................................... 18
3.1.1 Van geheugenklachten tot dementie ................................................................................................................ 18
3.1.2 De ziekte van Alzheimer .................................................................................................................................... 20
3.1.3 Vasculaire dementie .......................................................................................................................................... 22
3.1.4 Frontotemporale dementie ............................................................................................................................... 22
3.1.5 Lewy-body dementie ......................................................................................................................................... 23
3.2 ALS ............................................................................................................................................................................... 23
Definitie ................................................................................................................................................................................. 23
Epidemiologie ........................................................................................................................................................................ 24
Etiologie ................................................................................................................................................................................. 24
Symptomen ........................................................................................................................................................................... 24
Klinisch beeld ......................................................................................................................................................................... 24
Diagnose ................................................................................................................................................................................ 25
Prognose ................................................................................................................................................................................ 25
Behandeling ........................................................................................................................................................................... 25
3.3 MS ............................................................................................................................................................................... 25
4. Oncologie en immunodeficiëntie ....................................................................................................................................27
4.1 Oncologie..................................................................................................................................................................... 27
4.1.1 Inleiding ............................................................................................................................................................. 27
4.1.2 Epidemiologie .................................................................................................................................................... 27
4.1.3 Benigne vs. Maligne kankers ............................................................................................................................. 28
4.1.4 Etiologie van kanker........................................................................................................................................... 30
1
, 4.1.5 Diagnose van kanker .......................................................................................................................................... 31
4.1.6 Therapie ............................................................................................................................................................. 31
4.1.7 Preventie van kanker ......................................................................................................................................... 33
4.2 Immunodeficiëntie....................................................................................................................................................... 34
4.2.1 Inleiding ............................................................................................................................................................. 34
4.2.2 Immunodeficiëntie ............................................................................................................................................ 35
5. Nierlijden – urinair stelsel ...............................................................................................................................................38
5.1 Anatomie van het urinewegstelsel .............................................................................................................................. 38
5.1.1 Macro-anatomie ................................................................................................................................................ 38
5.1.2 Micro-anatomie ................................................................................................................................................. 39
5.2 Functies van de nier ..................................................................................................................................................... 39
5.3 Diagnostisch onderzoek............................................................................................................................................... 40
5.3.1 Urineonderzoek ................................................................................................................................................. 40
5.3.2 Structurele onderzoeken ................................................................................................................................... 42
5.4 Pathologie van de nieren ............................................................................................................................................. 43
5.4.1 Glomerulonefritis ............................................................................................................................................... 43
5.4.2 Pyelonefritis ....................................................................................................................................................... 45
5.4.3 Hydronefrose ..................................................................................................................................................... 46
5.4.4 Diabetische nefropathie .................................................................................................................................... 47
5.4.5 Pylocystische nierziekte ..................................................................................................................................... 47
5.4.6 Nierkanker ......................................................................................................................................................... 47
5.5 Grote renale syndromen .............................................................................................................................................. 48
5.5.1 Nefrotisch syndroom ......................................................................................................................................... 48
5.5.2 Nierinsufficiëntie ............................................................................................................................................... 49
5.6 Pathologie van de prostaat ......................................................................................................................................... 51
5.6.1 Benigne prostaathypertrofie ............................................................................................................................. 51
5.6.2 Prostaatkanker................................................................................................................................................... 52
5.7 Pathologie van de blaas en urethra ............................................................................................................................ 53
5.7.1 Nefrolithiase ...................................................................................................................................................... 53
5.7.2 Urineweginfecties .............................................................................................................................................. 54
5.7.3 Cystitis................................................................................................................................................................ 55
5.7.4 Tumoren van de blaas ....................................................................................................................................... 55
6. Lever-en galblaasaandoeningen .....................................................................................................................................57
6.1 Bloedonderzoek: leverfunctietesten ............................................................................................................................ 57
6.2 Hemolyse en afbraak bilirubine ................................................................................................................................... 57
6.3 Icterus = geelzucht ....................................................................................................................................................... 58
6.4 Hepatitis ...................................................................................................................................................................... 58
6.5 Niet-alcoholische leververvetting ................................................................................................................................ 60
6.6 Levercirrose ................................................................................................................................................................. 61
6.7 Hepatische encefalopathie .......................................................................................................................................... 62
6.8 Cholelithiase ................................................................................................................................................................ 63
6.9 Levercarcinoom ........................................................................................................................................................... 64
2
,1. Kauw-en slikproblemen
1.1 Slikproblemen
− Slikken: essentieel voor voeding en algemeen welzijn; wordt vaak over het hoofd gezien als aspect van het
dagelijks leven
− Voor sommigen kan deze eenvoudige handeling een aanzienlijke uitdaging worden; dit met gevolgen voor
hun kwaliteit van leven en mogelijke gezondheidsrisico’s
− Moeilijkheid om te slikken = dysfagie: complexe aandoening die zich om verschillende redenen kan
manifesteren
− Dysfagie = de Patiënt heeft een probleem bij het slikken, heeft vaak het gevoel dat er iets blijft steken. Er
wordt een onderscheid gemaakt tussen orofaryngeale en oesofageale dysfagie
o Orofaryngeale dysfagie = de moeilijkheid bevindt zich proximaal van de slokdarm. Het gaat om een
stoornis bij de transfer van voedsel vanuit de mond naar de farynx en de slokdarm.
o Oesofageale dysfagie = het transportprobleem treedt op in de slokdarm.
− Aspiratie = vloeibaar of vast voedsel dringt binnen in de luchtwegen tot onder het niveau van de ware
stembanden
− Aspiratiepneumonie = een longontsteking ten gevolge van aspiratie
1.1.1 Orofaryngeale dysfagie
− Een aanzienlijk deel van de ouderen heeft subjectieve slikklachten
o Hoogbejaarden die nog thuis wonen: prevalentie van 16%
o Hoger cijfer bij ouderen die in een instelling verblijven
− Voornaamste oorzaken van orofaryngeale dysfagie
o Neuromusculaire aandoeningen
▪ CVA
▪ Ziekte van Parkinson
▪ ALS
o Lokale organische oorzaken
▪ Divertikel van Zenker
▪ Orofaryngeale tumoren
▪ Andere lokale oorzaken
o Motiliteitsstoornissen van de bovenste slokdarmsfincter
− Bij vele aandoeningen is dysfagie maar 1 van de symptomen en in de meerderheid is de primaire oorzaak
duidelijk
− Een slikprobleem kan ook solitair voorkomen
o Personen die hoesten bij het eten
o Vochtig klinkende stem tijdens of na de maaltijd
o Veranderingen in eetpatroon
o Tekenen van dehydratatie
− Er kan ook terugvloei van pas ingeslikte vloeibare of vaste voeding optreden naar mond of neus =
regurgitatie; kan voorkomen bij divertikel van Zenker
− Er is een duidelijk verband tussen aspiratie en het optreden van aspiratiepneumonie; adequate aanpak kan
de prognose gunstig beïnvloeden
o Aspiratiepneumonie kan niet alleen uitgelokt worde door aspiratie van voedsel maar ook door
aspiratie van speeksel (belang goede mondhygiëne) en door aspiratie van maaginhoud
− Een diagnostische oppuntstelling voor slikstoornissen omvat
o Een anamnese
o Klinisch onderzoek
▪ Orale fase van het slikken goed beoordelen
▪ Frayngeale fase ontsnapt wel aan klinische mogelijkheden
o Laryngoscopie
o Gastroscopie
o Radiologisch onderzoek met contravloeistof
▪ Barium = contravloeistof
▪ Aspiratierisico echt groot: contrastof gebruikt die onschadelijk is voor de longen
3
, ▪ Kan diagnostische informatie geven, ook essentieel om verloop slikken te beoordelen en
een revalidatieschema op te stellen
− Evaluatie faryngeale fase
o Technische onderzoeken vereist
o Passage bolus doorheen farynx duurt slecht enkele seconden → aangepaste radiologische
technieken gebruiken om dynamiek van het slikken te kunnen beoordelen
▪ Camera die verschillende opnamen per seconde maakt
− Manometrie: drukregistratie
o Drukken worden op verschillende plaatsen in de farynx en de bovenste slokdarmsfincter gemeten +
werking van deze structuren beoordelen: van groot belang bij indicatiestelling tot myotomie van
bovenste slokdarmsfincter
− Verschillende behandelingsstrategieën mogelijk, keuze wordt gemaakt obv de vastgestelde stoornissen
o Ethiologische therapie
▪ Behandeling gastro-oesofageale reflux
▪ Anti-Parkinsonmedicatie
o Heelkundige ingreep
▪ Myotomie bovenste slokdarmsfincter
▪ Divertikel van Zenker: zowel chirurgisch als endoscopisch behandel worden
o Percutane endoscopische gastronomie: bij ernstig blijvende slikstoornissen
▪ Evidentie voor gastro-intestinale reflux: sondevoeding bij voorkeur zittend of halfzittend
toedienen
o Meerderheid: logopedische begeleiding programma slikrevalidatie
▪ Aanleren compensatoire maatregelen: procedures die bolusflow beïnvloeden en aspiratie
voorkomen; niet noodzakelijk wijziging van de fysiologie van het slikken
▪ Op elke leeftijd; veel medewerking van patiënt
▪ Vb. posturale aanpassingen, verhoging sensoriële input, wijziging in volume of consistentie
bolus
o Faciliterende maatregelen: wijzigen wel de fysiologie van het slikmechanisme
▪ Patiënt moet instructies kunnen begrijpen, opvolgen en ze zelfstandig toepassen
▪ Vb. tongoefeningen, slikmanoeuvres (patiënt leert controle verwerven over bepaalde
aspecten van het slikmechanisme, wat gedurende een overgangsperiode bij het slikken
nodig kan zijn)
▪ Deze maatregelen kunnen enkel met speeksel toegepast worden (indirecte therapie) voor
patiënten die manifest aspireren of met vloeibare of vaste boli (directe therapie)
▪ Voorbeelden
• Supraglotische slik
o Inademen, adem blokkeren, dan slikken en tenslotte uitademen en
hoesten
o Hierdoor worden de stembande gesloten tijdens de slik
• Super-supraglotische slik
o Diep inademen, verder idem supraglotische slik.
o Hier wordt de luchtweg afgesloten, niet alleen op het niveau van de echte
stembanden maar ook thv vestibulum van de larynx
• Manoeuvre van Mendelsohn
o Met de vingers houdt men het tongbeen zo lang mogelijk in zijn meest
craniale positie.
o Daardoor wordt de openingsduur van de bovenste slokdarmsfincter
verlengd
− Enkele algemene richtlijnen die ook preventief aangewend kunnen worden tijdens de maaltijd bij
risicopatiënten
o Goed rechtop zitten met het hoofd in licht flexie
o Beperkte hoeveelheden voedsel of drank opeenvolgend toedienen en rustperiodes inbouwen
o Geen storende externe stimuli
o Aandacht voor het dieet: halfvloeibare voeding en koude dranken worden makkelijker geslikt
o Mondcontrole na de maaltijd
4
Inhoudsopgave
1. Kauw-en slikproblemen .................................................................................................................................................. 3
1.1 Slikproblemen ................................................................................................................................................................ 3
1.1.1 Orofaryngeale dysfagie ........................................................................................................................................ 3
1.1.2 Oesofageale dysfagie ........................................................................................................................................... 5
1.2 Kauwproblemen ............................................................................................................................................................ 6
1.2.1 Cariës ................................................................................................................................................................... 6
1.2.2 Parodontale aandoeningen ................................................................................................................................. 6
1.2.3 Verkorting van de tandboog ................................................................................................................................ 7
1.2.4Temporomandibulaire gewrichtsdisfunctie .................................................................................................................... 8
2. Longaandoeningen; aandoeningen van het ademhalingsstelsel ...................................................................................... 9
2.1 Herhaling anatomie en fysiologie .................................................................................................................................. 9
2.1.1 Longfunctiegrootheden ....................................................................................................................................... 9
2.2 Classificatie longaandoeningen ..................................................................................................................................... 9
2.3 Obstructieve longaandoeningen ................................................................................................................................. 10
2.3.1 Astma ................................................................................................................................................................. 10
2.3.2 COPD .................................................................................................................................................................. 11
2.3.3 Mucovisidose ..................................................................................................................................................... 12
2.4 Ontstekingsziektes....................................................................................................................................................... 13
2.4.1 (Acute) bronchitis .............................................................................................................................................. 13
2.4.2 Pneumonie ......................................................................................................................................................... 14
2.4.3 De griep.............................................................................................................................................................. 15
2.5 Longkanker .................................................................................................................................................................. 15
Longcarcinoom ...................................................................................................................................................................... 15
3. Neurologische aandoeningen .........................................................................................................................................18
3.1 Dementie ..................................................................................................................................................................... 18
3.1.1 Van geheugenklachten tot dementie ................................................................................................................ 18
3.1.2 De ziekte van Alzheimer .................................................................................................................................... 20
3.1.3 Vasculaire dementie .......................................................................................................................................... 22
3.1.4 Frontotemporale dementie ............................................................................................................................... 22
3.1.5 Lewy-body dementie ......................................................................................................................................... 23
3.2 ALS ............................................................................................................................................................................... 23
Definitie ................................................................................................................................................................................. 23
Epidemiologie ........................................................................................................................................................................ 24
Etiologie ................................................................................................................................................................................. 24
Symptomen ........................................................................................................................................................................... 24
Klinisch beeld ......................................................................................................................................................................... 24
Diagnose ................................................................................................................................................................................ 25
Prognose ................................................................................................................................................................................ 25
Behandeling ........................................................................................................................................................................... 25
3.3 MS ............................................................................................................................................................................... 25
4. Oncologie en immunodeficiëntie ....................................................................................................................................27
4.1 Oncologie..................................................................................................................................................................... 27
4.1.1 Inleiding ............................................................................................................................................................. 27
4.1.2 Epidemiologie .................................................................................................................................................... 27
4.1.3 Benigne vs. Maligne kankers ............................................................................................................................. 28
4.1.4 Etiologie van kanker........................................................................................................................................... 30
1
, 4.1.5 Diagnose van kanker .......................................................................................................................................... 31
4.1.6 Therapie ............................................................................................................................................................. 31
4.1.7 Preventie van kanker ......................................................................................................................................... 33
4.2 Immunodeficiëntie....................................................................................................................................................... 34
4.2.1 Inleiding ............................................................................................................................................................. 34
4.2.2 Immunodeficiëntie ............................................................................................................................................ 35
5. Nierlijden – urinair stelsel ...............................................................................................................................................38
5.1 Anatomie van het urinewegstelsel .............................................................................................................................. 38
5.1.1 Macro-anatomie ................................................................................................................................................ 38
5.1.2 Micro-anatomie ................................................................................................................................................. 39
5.2 Functies van de nier ..................................................................................................................................................... 39
5.3 Diagnostisch onderzoek............................................................................................................................................... 40
5.3.1 Urineonderzoek ................................................................................................................................................. 40
5.3.2 Structurele onderzoeken ................................................................................................................................... 42
5.4 Pathologie van de nieren ............................................................................................................................................. 43
5.4.1 Glomerulonefritis ............................................................................................................................................... 43
5.4.2 Pyelonefritis ....................................................................................................................................................... 45
5.4.3 Hydronefrose ..................................................................................................................................................... 46
5.4.4 Diabetische nefropathie .................................................................................................................................... 47
5.4.5 Pylocystische nierziekte ..................................................................................................................................... 47
5.4.6 Nierkanker ......................................................................................................................................................... 47
5.5 Grote renale syndromen .............................................................................................................................................. 48
5.5.1 Nefrotisch syndroom ......................................................................................................................................... 48
5.5.2 Nierinsufficiëntie ............................................................................................................................................... 49
5.6 Pathologie van de prostaat ......................................................................................................................................... 51
5.6.1 Benigne prostaathypertrofie ............................................................................................................................. 51
5.6.2 Prostaatkanker................................................................................................................................................... 52
5.7 Pathologie van de blaas en urethra ............................................................................................................................ 53
5.7.1 Nefrolithiase ...................................................................................................................................................... 53
5.7.2 Urineweginfecties .............................................................................................................................................. 54
5.7.3 Cystitis................................................................................................................................................................ 55
5.7.4 Tumoren van de blaas ....................................................................................................................................... 55
6. Lever-en galblaasaandoeningen .....................................................................................................................................57
6.1 Bloedonderzoek: leverfunctietesten ............................................................................................................................ 57
6.2 Hemolyse en afbraak bilirubine ................................................................................................................................... 57
6.3 Icterus = geelzucht ....................................................................................................................................................... 58
6.4 Hepatitis ...................................................................................................................................................................... 58
6.5 Niet-alcoholische leververvetting ................................................................................................................................ 60
6.6 Levercirrose ................................................................................................................................................................. 61
6.7 Hepatische encefalopathie .......................................................................................................................................... 62
6.8 Cholelithiase ................................................................................................................................................................ 63
6.9 Levercarcinoom ........................................................................................................................................................... 64
2
,1. Kauw-en slikproblemen
1.1 Slikproblemen
− Slikken: essentieel voor voeding en algemeen welzijn; wordt vaak over het hoofd gezien als aspect van het
dagelijks leven
− Voor sommigen kan deze eenvoudige handeling een aanzienlijke uitdaging worden; dit met gevolgen voor
hun kwaliteit van leven en mogelijke gezondheidsrisico’s
− Moeilijkheid om te slikken = dysfagie: complexe aandoening die zich om verschillende redenen kan
manifesteren
− Dysfagie = de Patiënt heeft een probleem bij het slikken, heeft vaak het gevoel dat er iets blijft steken. Er
wordt een onderscheid gemaakt tussen orofaryngeale en oesofageale dysfagie
o Orofaryngeale dysfagie = de moeilijkheid bevindt zich proximaal van de slokdarm. Het gaat om een
stoornis bij de transfer van voedsel vanuit de mond naar de farynx en de slokdarm.
o Oesofageale dysfagie = het transportprobleem treedt op in de slokdarm.
− Aspiratie = vloeibaar of vast voedsel dringt binnen in de luchtwegen tot onder het niveau van de ware
stembanden
− Aspiratiepneumonie = een longontsteking ten gevolge van aspiratie
1.1.1 Orofaryngeale dysfagie
− Een aanzienlijk deel van de ouderen heeft subjectieve slikklachten
o Hoogbejaarden die nog thuis wonen: prevalentie van 16%
o Hoger cijfer bij ouderen die in een instelling verblijven
− Voornaamste oorzaken van orofaryngeale dysfagie
o Neuromusculaire aandoeningen
▪ CVA
▪ Ziekte van Parkinson
▪ ALS
o Lokale organische oorzaken
▪ Divertikel van Zenker
▪ Orofaryngeale tumoren
▪ Andere lokale oorzaken
o Motiliteitsstoornissen van de bovenste slokdarmsfincter
− Bij vele aandoeningen is dysfagie maar 1 van de symptomen en in de meerderheid is de primaire oorzaak
duidelijk
− Een slikprobleem kan ook solitair voorkomen
o Personen die hoesten bij het eten
o Vochtig klinkende stem tijdens of na de maaltijd
o Veranderingen in eetpatroon
o Tekenen van dehydratatie
− Er kan ook terugvloei van pas ingeslikte vloeibare of vaste voeding optreden naar mond of neus =
regurgitatie; kan voorkomen bij divertikel van Zenker
− Er is een duidelijk verband tussen aspiratie en het optreden van aspiratiepneumonie; adequate aanpak kan
de prognose gunstig beïnvloeden
o Aspiratiepneumonie kan niet alleen uitgelokt worde door aspiratie van voedsel maar ook door
aspiratie van speeksel (belang goede mondhygiëne) en door aspiratie van maaginhoud
− Een diagnostische oppuntstelling voor slikstoornissen omvat
o Een anamnese
o Klinisch onderzoek
▪ Orale fase van het slikken goed beoordelen
▪ Frayngeale fase ontsnapt wel aan klinische mogelijkheden
o Laryngoscopie
o Gastroscopie
o Radiologisch onderzoek met contravloeistof
▪ Barium = contravloeistof
▪ Aspiratierisico echt groot: contrastof gebruikt die onschadelijk is voor de longen
3
, ▪ Kan diagnostische informatie geven, ook essentieel om verloop slikken te beoordelen en
een revalidatieschema op te stellen
− Evaluatie faryngeale fase
o Technische onderzoeken vereist
o Passage bolus doorheen farynx duurt slecht enkele seconden → aangepaste radiologische
technieken gebruiken om dynamiek van het slikken te kunnen beoordelen
▪ Camera die verschillende opnamen per seconde maakt
− Manometrie: drukregistratie
o Drukken worden op verschillende plaatsen in de farynx en de bovenste slokdarmsfincter gemeten +
werking van deze structuren beoordelen: van groot belang bij indicatiestelling tot myotomie van
bovenste slokdarmsfincter
− Verschillende behandelingsstrategieën mogelijk, keuze wordt gemaakt obv de vastgestelde stoornissen
o Ethiologische therapie
▪ Behandeling gastro-oesofageale reflux
▪ Anti-Parkinsonmedicatie
o Heelkundige ingreep
▪ Myotomie bovenste slokdarmsfincter
▪ Divertikel van Zenker: zowel chirurgisch als endoscopisch behandel worden
o Percutane endoscopische gastronomie: bij ernstig blijvende slikstoornissen
▪ Evidentie voor gastro-intestinale reflux: sondevoeding bij voorkeur zittend of halfzittend
toedienen
o Meerderheid: logopedische begeleiding programma slikrevalidatie
▪ Aanleren compensatoire maatregelen: procedures die bolusflow beïnvloeden en aspiratie
voorkomen; niet noodzakelijk wijziging van de fysiologie van het slikken
▪ Op elke leeftijd; veel medewerking van patiënt
▪ Vb. posturale aanpassingen, verhoging sensoriële input, wijziging in volume of consistentie
bolus
o Faciliterende maatregelen: wijzigen wel de fysiologie van het slikmechanisme
▪ Patiënt moet instructies kunnen begrijpen, opvolgen en ze zelfstandig toepassen
▪ Vb. tongoefeningen, slikmanoeuvres (patiënt leert controle verwerven over bepaalde
aspecten van het slikmechanisme, wat gedurende een overgangsperiode bij het slikken
nodig kan zijn)
▪ Deze maatregelen kunnen enkel met speeksel toegepast worden (indirecte therapie) voor
patiënten die manifest aspireren of met vloeibare of vaste boli (directe therapie)
▪ Voorbeelden
• Supraglotische slik
o Inademen, adem blokkeren, dan slikken en tenslotte uitademen en
hoesten
o Hierdoor worden de stembande gesloten tijdens de slik
• Super-supraglotische slik
o Diep inademen, verder idem supraglotische slik.
o Hier wordt de luchtweg afgesloten, niet alleen op het niveau van de echte
stembanden maar ook thv vestibulum van de larynx
• Manoeuvre van Mendelsohn
o Met de vingers houdt men het tongbeen zo lang mogelijk in zijn meest
craniale positie.
o Daardoor wordt de openingsduur van de bovenste slokdarmsfincter
verlengd
− Enkele algemene richtlijnen die ook preventief aangewend kunnen worden tijdens de maaltijd bij
risicopatiënten
o Goed rechtop zitten met het hoofd in licht flexie
o Beperkte hoeveelheden voedsel of drank opeenvolgend toedienen en rustperiodes inbouwen
o Geen storende externe stimuli
o Aandacht voor het dieet: halfvloeibare voeding en koude dranken worden makkelijker geslikt
o Mondcontrole na de maaltijd
4
