Samenvatting historische kritiek

Historische kritiek
Academiejaar 2022-2023



Inleiding

Historische kritiek
 Systematische reflectie bij verzamelen, evalueren en verwerken van informatie
o Essentiële academische vaardigheid
o Wezenlijke vaardigheid om als kritisch burger in de hedendaagse
samenleving te navigeren

Waarom centrale kwestie voor historici?
 Verleden en geschiedschrijving zijn beide “geschiedenis”, maar niet hetzelfde
o Verleden is voorbij => enkel sporen van feiten van het verleden
o Geschiedschrijving
 Werken met sporen + constructie van taal en tekst
 Historisch werk = 1 ‘lezing’ van (delen van) verleden
o Lezing door historici is selectief => bepaalde groepen en gebeurtenissen uit
het verleden zijn amper aanwezig, lang ‘verborgen’ in geschiedschrijving
 Vrouwen, minderheden, lagere sociale klassen, enz.

Kernprobleem= relatie feit – verhaal
1. De bron geeft reeds een interpretatie van de feiten
2. De onderzoeker evalueert en interpreteert deze bron opnieuw
3. De onderzoeker bouwt een bredere interpretatie om tot een rapport

Feiten vs. uitspraken over feiten
 Feiten zijn geen waarneming van feiten en geen uitspraken over feiten
 Empirisme = via directe zintuiglijke waarneming tot waarachtige kennis komen
o Maar waarneming berust op detectie- en identificatieprocessen
 Detectie- en identificatieprocessen worden aangeleerd
o Leefmilieu, opvoeding, taal, culturele constellatie
o Elk informatiesysteem, ook de mens, kan de wereld slechts benaderen vanuit
eigen referentiekaders => kan slechts die aspecten van de wereld als “feiten”
onderscheiden waarop zijn referentiekader het meest is ingesteld

De illusie van “objectieve waarneming”
 Elke weergave van feiten = selectief
 Elke waarneming = interpretatie = subjectief
o Observatie gebeurt niet passief, maar actief via begrippen en taal
 Geen principeel verschil tussen weergeven van feiten en interpreteren van feiten
 Opgelet voor naïeve interpretatie subjectief-objectief

, o Subjectiviteit van waarneming = duidelijker aan de orde bij controversiële
(aspecten van) feiten
o “objectieve feiten” = algemeen geaccepteerde interpretaties

Hoofdstuk 1: typologie van bronnen

Bronnen
 Historische bronnen
o Wat is een bron?
 Terminologie is belangrijk – voorwerpen (artefacten) die ‘uit’ het
verleden tot ons gekomen zijn, ofwel getuigenissen ‘over’ het verleden’
 Alles waaruit men bewijzen put voor wat men beweert – in meest
algemene formulering
 Iets waar we informatie kunnen halen
o Heel ruim concept – in de praktijk wordt het toch
verengd
o Wat zijn historische bronnen? (wat kan ons informatie aanrijken om onze
interpretatie over het verleden te staven)
 Artefacten – materiële overblijfselen door de mens gemaakt
 Vb. werktuigen
 Natuurlijke overblijfselen
 Vb. lichamelijke resten van mensen of dieren die opgegeten
zijn door de mens
 Landschap
 Uitzicht van het landschap geeft ook bepaalde informatie –
menselijke tussenkomst in het landschap
 Vb. sporen van nederzettingen
 Teksten (ook een artefact) – meest gebruikte bronnen voor historici
 Visuele bronnen – afbeeldingen, schilderijen, foto, film… (artefact +
“verhaal”)
 Op de grens van het type bron – artefacten vs. voorwerpen
 ‘overblijfselen’ vs. ‘getuigenissen’
o Overblijfselen ‘van’ het verleden
 Materiële voorwerpen – voorwerpen die alleen al door hun bestaan
aan de onderzoeker een spoor van het verleden kunnen opleveren
 Domein van archeologie
 Archeologen die zich bezighouden met de manier waarop de
artefacten gebruikt kunnen worden om informatie over het
verleden te vergaren
o Getuigenissen ‘over’ het verleden – niet louter overgeleverd uit het verleden,
maar zeggen wel actief iets over het verleden
 Geschreven teksten - complexe gebeurtenis beschrijven, verhalen of
van commentaar voorzien
 Banale vaststellingen zijn, maar kan ook gaan om complexe
redevoeringen waarin zowel een stuk effectief bestaande

, realiteit of een door de redenaar gewenste nog te realiseren
realiteit wordt voorgesteld
 Domein van de geschiedenis – domein van de overlevering
 Verhalen die op een of andere manier overgeleverd worden
o Maar er is overlap tussen het stricte onderscheid tussen overblijfselen en
getuigenissen
 In de praktijk zijn er ook schemerzones aanwezig – onderscheid is niet
altijd eenduidig
 Zelfs in extreme voorbeelden is er overlap aanwezig
 Laatste jaren meer aandacht voor tekstuele documenten, maar
ook hoe ze tot ons gekomen zijn
o Vb. Ordonnanties van 16de eeuwse Antwerpen – niet
altijd de inhoud onderzoeken, maar soms wordt ook de
vorm bekeken
o Belang van ontstaanscontext voor beide soorten
 Belangrijk om naar de teksten te gaan kijken als materieel voorwerp –
kijken naar hoe het document eruit ziet
 Ze bestaan omdat ze in de eigen tijd tot stand gekomen waren voor
een specifieke reden – beweegredenen
 Achterhalen waarom dat een bepaalde bron bestaat – hoe tot
stand gekomen? Waarom?
 Waarde en betrouwbaarheid te kunnen achterhalen
o Geldt zowel voor overblijfselen als getuigenissen
o Bewuste vs. onbewuste creatie (intentie op dat moment en niet intenties t.o.v.
historici)
 Bewuste creatie - intentioneel
 Bepaald doel bereiken
 Vb. wettekst – een bepaalde vaste regel in te stellen om in de
toekomst om te gaan met een bepaalde situatie
 Onbewuste creatie – niet-intentioneel
 Zonder dat er een duidelijk doel mee gepaard gaat – vertonen
nog niet de intentie om een rol te spelen als spoor
 Vb. brief over de Spaanse griep waarin symptomen staan –
onbewuste bron voor de medische wereld
o Brief zelf heeft wel een intentie
 Vb. overblijfselen van een lichaam
 Vb. afvalputten
o Vertellen veel over het dieet van de mensen
 Vb. schilderijen die bedoeld zijn als statieportret
o Ook veel af te leiden over de kledingsstijl – niet de
originele bedoeling van de bron
 “unwitting testimony”
 = het feit dat bron informatie geeft over iets zonder dat het
origineel de bedoeling was
 Sluit uit dat het om bewuste verdraaiing gaat
 Vb. video’s 9/11

, o Zijn de filmpjes een unwitting testemony of een
intentionele bron?
 Intententioneel – mensen filmen iets
onverwacht, reflectie om dat te documenten
(ongewone vastleggen)
 Niet-intentioneel – de reden dat ze aan het
filmen waren had niet het doel om het ongewone
vast te leggen
 Ander motief ligt waarschijnlijk aan de
oorsprong
 Niet voorspellen wat ze gaan meemaken
– weten niet wat ze aan het vastleggen
zijn
o Selectiviteit en betrouwbaarheid
 Unwitting testemony kan misschien op meer gebieden betrouwbaarder
zijn (voordelen), maar niet omdat het onbewust is dat het daarom
noodzakelijk betrouwbaarheid

Primaire vs. secundaire bron
 Primaire bron
o Rechtstreeks informatie over iets wat men wil bestuderen – gelijktijdig totstand
komen met de gebeurtenis waarover informatie over vergaren
 Vb. brief van Plinius de jongere over vulkaanuitbarsting van Vesuvius
in 79
 Vb. middeleeuwse oorkonde m.b.t. landerijen klooster
 Vb. verslag van een vergadering in het parlement
 Secundaire bron (“secundaire literatuur”)
o Onrechtsreeks informatie verschaffen
o Werk van onderzoekers
 Interpretaties op niveau van het verhaal
o Niveau van reflectie en interpretatie
o Gebruikt andere (primaire en secundaire) bronnen om onderwerp te
beschrijven
 Vb. Livius – schreef over oorlog tegen Hannibal 150 jaar na de
gebeurtenissen
 Vb. Henri Pirenne – Histoire de Belgique – 1900-1932
 Boone: “Historische bron” vs. “historisch werk” = bewijs voor feit vs “lezing” van deze
feiten
o Historische bron = primaire bron
 Bewijs voor een feit
o Historisch werk = secundaire bron
 Lezing van deze feiten – niveau van interpretatie
 Geen ondubbelzinnig onderscheid tussen primaire en secundaire bronnen
o Gelijktijdigheid?
 Vb. autobiografie
 Mensen die hun eigen leven beschrijven aan het eind van hun
leven