Medische ethiek
Hoofdstuk 1: waardigheidsbevorderende zorg: kwetsbaarheid, zorg en waardigheid
als ethische fundamenten van gezondheidszorg.
Conflict van principes
- Principebenadering: elk ethisch probleem is een conflict van rechten en plichten.
o Respect voor autonomie
o Nonmaleficence
o Beneficence
o Rechtvaardigheid (sociaal-ethisch)
Kenmerken van de principebenadering
1. (theoretisch) en oplossingsgericht
2. Nadruk op respect voor autonomie: typisch voor Westerse samenleving, gebaseerd op
mensbeeld: rationeel denkend wezen, centrum van zingeving, onafhankelijk en quasi
geïsoleerd van andere mensen
3. Nadruk op ‘wat moet ik doen?’: centrale focus is een specifieke, afgelijnde
handeling/beslissing
Vergeten randfenomen
MORELE HOUDINGEN: zorgzaamheid, empathie, respect, vertrouwen
HELE ZORGPROCES: ethische appreciatie van de zorgprocessen, die zich in verschillende fasen
doorheen de tijd ontvouwen
UNIEKE PARTICULIERE ZORGCONTEXT: relaties tussen de verschillende betrokkenen binnen het
zorgproces en de concrete omstandigheden waarin de zorg gegeven wordt. Mensen die zorg nodig
hebben, worden opgenomen in een dynamiek van een interdisciplinair gedragen zorgproces.
Er bestaan geen ethische constructies van ethische problemen, het speelt zich af tussen mensen
altijd ingebed in een context:
1. Relationeel
Ethische besluitvorming doet zich namelijk altijd voor in een sfeer van (on)macht, emotionele
betrokkenheid, onverschilligheid, efficiëntie en kosteneffectiviteit, werkdruk, incompetentie,
profileringsdrang… bepaalt wie welke morele overtuigingen naar boven brengt en welke
invloed die hebben op de zorgpraktijken.
2. Institutionele context
3. Maatschappelijke (sociaalhistorische complexiteit)
Bio-ethische wetten die in België van kracht zijn, beïnvloeden de zorg aan het levensbegin en
levenseinde ingrijpend
Problematisch is dat deze omstandigheden meestal niet als dusdanig worden benoemd en hierdoor
blijft hun invloed op de ethische besluitvorming onzichtbaar.
Van medische ethiek naar een ethiek van de gezondheidszorg
,Waardigheidsbevorderende zorg op basis van ethische afwegingen die teruggaan op funderende
visies en argumentaties.
Naast respect voor autonomie moet er ook aandacht zijn voor de kwetsbaarheid en waardigheid van
allen die in de zorg betrokken zijn. ethisch fundament van de gezondheidszorg
Het principe van respect voor autonomie van de patiënt blijkt in situaties waarbij wilsonbekwame
personen betrokken zijn, slechts zelden een uitweg te bieden. Daarom is het beter om te vertrekken
vanuit de concrete BESTAANSSITUATIE (=beleefde ervaring) van mensen en concrete
ZORGPRAKTIJKEN als basis nemen.
Beleefde ervaring interpretatieve dialoog ethische standaard
Vertrekpunt middel doel
Kwetsbaarheid zorg waardigheid
Kwetsbaarheid is de centrale beleving wanneer je geconfronteerd wordt met een moeilijke ethische
kwestie. Je mag niet vergeten dat de hulpverlener even kwetsbaar is als de patiënt. (machteloos)
Beleefde ervaring: in plaats van een theoretische ethiek ‘van buitenaf’, gaan naar een
ervaringsethiek ‘van binnenin’ (proberen te begrijpen via kwalitatieve onderzoeksmethoden)
o Brengt een emancipatorische kracht teweeg, want er is een participatie van aanvankelijk
stemloze groepen.
Vanuit een concrete bestaanssituatie gezamenlijk naar een antwoord zoeken dat maatschappelijk
aanvaardbaar, ethisch verantwoord en menswaardig is.
Interpersoonlijke context van zorg: goede zorg verlenen door communicatie en dialoog.
“Het is via het pad van de wederzijdse dialoog dat waardigheidsbevorderende zorg mogelijk kan
worden gemaakt” Interpretatieve karakter: er moet voldoende aandacht gaan naar het begrijpen
van de verschillende standpunten die geuit worden. Let op: opvattingen zijn nooit volledig helder,
,want mensen zijn geen rationele wezens. Emoties spelen een grote rol interpretatie is heel
belangrijk, mensen zijn heel wisselvallig.
Normatieve kracht/ ethische standaard: Vermogen om aan te geven in welke richting je moet
handelen om goed te handelen. Er zijn twee met elkaar verbonden vragen;
1. Verplichte karakter van zorg: “waarom zorgen?”
2. Inhoudelijke karakter van zorg: “wat is goede zorg?”
Antwoord op deze twee vragen veronderstelt een relationeel mensbeeld. Op die manier komt de
relatie tussen mensen centraal te staan in termen van: verbondenheid en verantwoordelijkheid.
Het dagelijkse gebeuren tussen mensen is een ingewikkeld netwerk van wederzijdse
afhankelijkheden.
Mensbeelden hebben ook altijd een levensbeschouwelijke grondslag.
o Een levensbeschouwing is als het ware een zingevend fundament waar het gebouw van
de ethiek op rust.
Waardigheidsbevorderende zorg: tussen kwetsbaarheid en waardigheid
3 sleutelconcepten van ethisch kader;
o Kwetsbaarheid (beleefde ervaring), zorg(dialoog-interpratatief proces) en waardigheid
(ethische standaard)
Ethische essentie van waardigheidsbevorderende zorg: “het verlenen van zorg als antwoord op de
kwetsbaarheid van de patiënt met als doel de handhaving, de bescherming en de bevordering van
zijn waardigheid.”
Kwetsbaarheid:
Gewone kwetsbaarheid:
We zijn beperkt, we kunnen niet alles.
Sterfelijkheid waarmee we dagelijks geconfronteerd worden.
Het ontglipt aan de dualiteit; goed/slecht, het is gewoon menselijk
Buitengewone kwetsbaarheid:
Valt mensen te beurt (terminaal, dement)
Dominante en negatieve kwetsbaarheid
Kan een aanslag zijn op onze menselijke waarden.
Heeft betrekking op alle dimensies van het menszijn -> totale kwetsbaarheid
Zorg is een antwoord op kwetsbaarheid:
o Kwetsbaarheid is ‘raison d’être’ van zorg, zorgmotivatie komt voort uit kwetsbare positie.
Door een sterke betrokkenheid (als hulpverlener) op kwetsbaarheid, gaat men de zorg van de patiënt
als ethische plicht ervaren. hoe kwetsbaarder de patiënt, hoe sterker deze morele ervaring zich
opdringt. -> ethisch moeten: ethisch appel om ontwaarding tegen te gaan.
Morele houdingen als aandachtigheid, verantwoordelijkheid, betrouwbaarheid, respect.
Indien dit niet het geval is; gevoelens van vervreemding, ontgoochelingen eenzaamheid, want het
vertrouwen van de patiënt is geschaad.
o Marian Verkerk: “ respect is de meest funderende houding in de relatie met kwetsbare
patiënten.”
Zorg:
Margaret Walker: “Verantwoordelijkheid is de brug die kwetsbaarheid en zorg met elkaar verbindt.”
, Zorg is de concretisering van het dialoog-interpretatief proces.
‘zich zorgen maken’ over de kwetsbare toestand van de patiënt, vertrekpunt van elke zorgrelatie.
Houding van aandachtigheid (Toronto) en een houding van verantwoordelijkheid en deskundigheid.
Het is essentieel dat de patiënten in en door het technisch zorggebeuren, de persoon van de
hulpverlening kan blijven erkennen en waarderen. De zorgrelatie is wederkerig: de inbreng van de
patiënt is belangrijk, nl een houding van responsiviteit (Toronto).
Waardigheid:
Waardigheid als ethisch fundament: doelgericht karakter van de gezondheidszorg.
“Alles wat hulpverleners doen, moet gericht zijn op het respect voor de waardigheid van de patiënt
en de bevordering ervan door goede zorg te verlenen.” Waardigheid is hier gebaseerd op respect
voor de persoon in al zijn dimensies.
Betekenissen van waardigheid
o Subjectief beleefde waardigheid -> Gezien het ontbreken van objectieve criteria om
waardigheid van onwaardigheid te onderscheiden, is een redelijke dialoog hierover
nagenoeg onmogelijk. ‘Ethisch goed’ is daarom eerder hetgeen voor een individuele mens als
goed of aangenaam aanvoelt.
o Dignity of identity (=maatschappelijk aanzien) -> Het is de waardigheid die mensen ontlenen
aan bepaalde positieve eigenschappen die ze bezitten. Die eigenschappen drukken in
belangrijke mate je identiteit uit. Positieve identiteitsuitstraling met respect en
waardigheid behandeld worden.
o Fundamentele menselijke waardigheid -> Iedere mens beschikt over een intrinsieke
menselijke waardigheid. Het is een blijvend en onuitwisbaar menselijk statuut. Ook is het
onafhankelijk van de eigenschappen die je wel of niet bezit.
We moeten niet kiezen tussen de drie betekenissen omdat ze elk een belangrijk aspect van wat
waardigheid inhoudt, tot uitdrukking brengen. Het is de bedoeling om waardigheid te beschouwen
als een MULTIDIMENSIONEEL FENOMEEN: Naast de blijvende fundamentele kern, bevat de
menselijke waardigheid ook een dynamische dimensie die voorwerp is van (1) subjectieve perceptie
en (2) empirische waarnemingen. Geven een verantwoordelijkheid, levenslang engagement om
de waardigheid van ons eigen leven en dat van anderen tot uiting te brengen.
Steunend op de personalistische traditie en de ethiek kunnen we ervan uitgaan dat WBZ gericht is op
het respect voor en de bevordering van de menselijke persoon in al zijn dimensies.
o Lichamelijke: lichaam verdient een receptvolle behandeling: manier van aanraken,
beschermen van lichamelijke privacy..
o Relationele: zorg op zich is een bestaanswijze die mensen inweeft in een netwerk van
relaties. Relationele dimensies ondergaat metamorfose door toepassing van telezorg in
zowat alle domeinen van de gezondheidszorg.
o Sociaal (institutioneel/maatschappelijk): wetgevingen, schriftelijk ethisch instellingsbeleid
inzake zwangerschapsafbreking…
o Psychisch: iedere mens als uniek wezen met eigen strevingen en capaciteiten.
“Iedere patiënt vraagt een unieke aanpak”: holistische zorgvisie.
o Moreel: het autonome denk- en beslissingsvermogen van de patiënt moet gerespecteerd
worden: informeren, toestemming vragen.
Hoofdstuk 1: waardigheidsbevorderende zorg: kwetsbaarheid, zorg en waardigheid
als ethische fundamenten van gezondheidszorg.
Conflict van principes
- Principebenadering: elk ethisch probleem is een conflict van rechten en plichten.
o Respect voor autonomie
o Nonmaleficence
o Beneficence
o Rechtvaardigheid (sociaal-ethisch)
Kenmerken van de principebenadering
1. (theoretisch) en oplossingsgericht
2. Nadruk op respect voor autonomie: typisch voor Westerse samenleving, gebaseerd op
mensbeeld: rationeel denkend wezen, centrum van zingeving, onafhankelijk en quasi
geïsoleerd van andere mensen
3. Nadruk op ‘wat moet ik doen?’: centrale focus is een specifieke, afgelijnde
handeling/beslissing
Vergeten randfenomen
MORELE HOUDINGEN: zorgzaamheid, empathie, respect, vertrouwen
HELE ZORGPROCES: ethische appreciatie van de zorgprocessen, die zich in verschillende fasen
doorheen de tijd ontvouwen
UNIEKE PARTICULIERE ZORGCONTEXT: relaties tussen de verschillende betrokkenen binnen het
zorgproces en de concrete omstandigheden waarin de zorg gegeven wordt. Mensen die zorg nodig
hebben, worden opgenomen in een dynamiek van een interdisciplinair gedragen zorgproces.
Er bestaan geen ethische constructies van ethische problemen, het speelt zich af tussen mensen
altijd ingebed in een context:
1. Relationeel
Ethische besluitvorming doet zich namelijk altijd voor in een sfeer van (on)macht, emotionele
betrokkenheid, onverschilligheid, efficiëntie en kosteneffectiviteit, werkdruk, incompetentie,
profileringsdrang… bepaalt wie welke morele overtuigingen naar boven brengt en welke
invloed die hebben op de zorgpraktijken.
2. Institutionele context
3. Maatschappelijke (sociaalhistorische complexiteit)
Bio-ethische wetten die in België van kracht zijn, beïnvloeden de zorg aan het levensbegin en
levenseinde ingrijpend
Problematisch is dat deze omstandigheden meestal niet als dusdanig worden benoemd en hierdoor
blijft hun invloed op de ethische besluitvorming onzichtbaar.
Van medische ethiek naar een ethiek van de gezondheidszorg
,Waardigheidsbevorderende zorg op basis van ethische afwegingen die teruggaan op funderende
visies en argumentaties.
Naast respect voor autonomie moet er ook aandacht zijn voor de kwetsbaarheid en waardigheid van
allen die in de zorg betrokken zijn. ethisch fundament van de gezondheidszorg
Het principe van respect voor autonomie van de patiënt blijkt in situaties waarbij wilsonbekwame
personen betrokken zijn, slechts zelden een uitweg te bieden. Daarom is het beter om te vertrekken
vanuit de concrete BESTAANSSITUATIE (=beleefde ervaring) van mensen en concrete
ZORGPRAKTIJKEN als basis nemen.
Beleefde ervaring interpretatieve dialoog ethische standaard
Vertrekpunt middel doel
Kwetsbaarheid zorg waardigheid
Kwetsbaarheid is de centrale beleving wanneer je geconfronteerd wordt met een moeilijke ethische
kwestie. Je mag niet vergeten dat de hulpverlener even kwetsbaar is als de patiënt. (machteloos)
Beleefde ervaring: in plaats van een theoretische ethiek ‘van buitenaf’, gaan naar een
ervaringsethiek ‘van binnenin’ (proberen te begrijpen via kwalitatieve onderzoeksmethoden)
o Brengt een emancipatorische kracht teweeg, want er is een participatie van aanvankelijk
stemloze groepen.
Vanuit een concrete bestaanssituatie gezamenlijk naar een antwoord zoeken dat maatschappelijk
aanvaardbaar, ethisch verantwoord en menswaardig is.
Interpersoonlijke context van zorg: goede zorg verlenen door communicatie en dialoog.
“Het is via het pad van de wederzijdse dialoog dat waardigheidsbevorderende zorg mogelijk kan
worden gemaakt” Interpretatieve karakter: er moet voldoende aandacht gaan naar het begrijpen
van de verschillende standpunten die geuit worden. Let op: opvattingen zijn nooit volledig helder,
,want mensen zijn geen rationele wezens. Emoties spelen een grote rol interpretatie is heel
belangrijk, mensen zijn heel wisselvallig.
Normatieve kracht/ ethische standaard: Vermogen om aan te geven in welke richting je moet
handelen om goed te handelen. Er zijn twee met elkaar verbonden vragen;
1. Verplichte karakter van zorg: “waarom zorgen?”
2. Inhoudelijke karakter van zorg: “wat is goede zorg?”
Antwoord op deze twee vragen veronderstelt een relationeel mensbeeld. Op die manier komt de
relatie tussen mensen centraal te staan in termen van: verbondenheid en verantwoordelijkheid.
Het dagelijkse gebeuren tussen mensen is een ingewikkeld netwerk van wederzijdse
afhankelijkheden.
Mensbeelden hebben ook altijd een levensbeschouwelijke grondslag.
o Een levensbeschouwing is als het ware een zingevend fundament waar het gebouw van
de ethiek op rust.
Waardigheidsbevorderende zorg: tussen kwetsbaarheid en waardigheid
3 sleutelconcepten van ethisch kader;
o Kwetsbaarheid (beleefde ervaring), zorg(dialoog-interpratatief proces) en waardigheid
(ethische standaard)
Ethische essentie van waardigheidsbevorderende zorg: “het verlenen van zorg als antwoord op de
kwetsbaarheid van de patiënt met als doel de handhaving, de bescherming en de bevordering van
zijn waardigheid.”
Kwetsbaarheid:
Gewone kwetsbaarheid:
We zijn beperkt, we kunnen niet alles.
Sterfelijkheid waarmee we dagelijks geconfronteerd worden.
Het ontglipt aan de dualiteit; goed/slecht, het is gewoon menselijk
Buitengewone kwetsbaarheid:
Valt mensen te beurt (terminaal, dement)
Dominante en negatieve kwetsbaarheid
Kan een aanslag zijn op onze menselijke waarden.
Heeft betrekking op alle dimensies van het menszijn -> totale kwetsbaarheid
Zorg is een antwoord op kwetsbaarheid:
o Kwetsbaarheid is ‘raison d’être’ van zorg, zorgmotivatie komt voort uit kwetsbare positie.
Door een sterke betrokkenheid (als hulpverlener) op kwetsbaarheid, gaat men de zorg van de patiënt
als ethische plicht ervaren. hoe kwetsbaarder de patiënt, hoe sterker deze morele ervaring zich
opdringt. -> ethisch moeten: ethisch appel om ontwaarding tegen te gaan.
Morele houdingen als aandachtigheid, verantwoordelijkheid, betrouwbaarheid, respect.
Indien dit niet het geval is; gevoelens van vervreemding, ontgoochelingen eenzaamheid, want het
vertrouwen van de patiënt is geschaad.
o Marian Verkerk: “ respect is de meest funderende houding in de relatie met kwetsbare
patiënten.”
Zorg:
Margaret Walker: “Verantwoordelijkheid is de brug die kwetsbaarheid en zorg met elkaar verbindt.”
, Zorg is de concretisering van het dialoog-interpretatief proces.
‘zich zorgen maken’ over de kwetsbare toestand van de patiënt, vertrekpunt van elke zorgrelatie.
Houding van aandachtigheid (Toronto) en een houding van verantwoordelijkheid en deskundigheid.
Het is essentieel dat de patiënten in en door het technisch zorggebeuren, de persoon van de
hulpverlening kan blijven erkennen en waarderen. De zorgrelatie is wederkerig: de inbreng van de
patiënt is belangrijk, nl een houding van responsiviteit (Toronto).
Waardigheid:
Waardigheid als ethisch fundament: doelgericht karakter van de gezondheidszorg.
“Alles wat hulpverleners doen, moet gericht zijn op het respect voor de waardigheid van de patiënt
en de bevordering ervan door goede zorg te verlenen.” Waardigheid is hier gebaseerd op respect
voor de persoon in al zijn dimensies.
Betekenissen van waardigheid
o Subjectief beleefde waardigheid -> Gezien het ontbreken van objectieve criteria om
waardigheid van onwaardigheid te onderscheiden, is een redelijke dialoog hierover
nagenoeg onmogelijk. ‘Ethisch goed’ is daarom eerder hetgeen voor een individuele mens als
goed of aangenaam aanvoelt.
o Dignity of identity (=maatschappelijk aanzien) -> Het is de waardigheid die mensen ontlenen
aan bepaalde positieve eigenschappen die ze bezitten. Die eigenschappen drukken in
belangrijke mate je identiteit uit. Positieve identiteitsuitstraling met respect en
waardigheid behandeld worden.
o Fundamentele menselijke waardigheid -> Iedere mens beschikt over een intrinsieke
menselijke waardigheid. Het is een blijvend en onuitwisbaar menselijk statuut. Ook is het
onafhankelijk van de eigenschappen die je wel of niet bezit.
We moeten niet kiezen tussen de drie betekenissen omdat ze elk een belangrijk aspect van wat
waardigheid inhoudt, tot uitdrukking brengen. Het is de bedoeling om waardigheid te beschouwen
als een MULTIDIMENSIONEEL FENOMEEN: Naast de blijvende fundamentele kern, bevat de
menselijke waardigheid ook een dynamische dimensie die voorwerp is van (1) subjectieve perceptie
en (2) empirische waarnemingen. Geven een verantwoordelijkheid, levenslang engagement om
de waardigheid van ons eigen leven en dat van anderen tot uiting te brengen.
Steunend op de personalistische traditie en de ethiek kunnen we ervan uitgaan dat WBZ gericht is op
het respect voor en de bevordering van de menselijke persoon in al zijn dimensies.
o Lichamelijke: lichaam verdient een receptvolle behandeling: manier van aanraken,
beschermen van lichamelijke privacy..
o Relationele: zorg op zich is een bestaanswijze die mensen inweeft in een netwerk van
relaties. Relationele dimensies ondergaat metamorfose door toepassing van telezorg in
zowat alle domeinen van de gezondheidszorg.
o Sociaal (institutioneel/maatschappelijk): wetgevingen, schriftelijk ethisch instellingsbeleid
inzake zwangerschapsafbreking…
o Psychisch: iedere mens als uniek wezen met eigen strevingen en capaciteiten.
“Iedere patiënt vraagt een unieke aanpak”: holistische zorgvisie.
o Moreel: het autonome denk- en beslissingsvermogen van de patiënt moet gerespecteerd
worden: informeren, toestemming vragen.
