Geschiedenis Samenvatting Historische Context Verlichting

Verlichting (1650-1900)

Tijdvak 6: Regenten & Vorsten → Gouden Eeuw
Tijdvak 7: Pruiken & Revoluties → Verlichting
Tijdvak 8: Burgers & Stoommachines → Industriële Revolutie


Deelcontext 1: De Verlichting (1650-1789)
Ontstaansgeschiedenis Verlichting:
 16e eeuw: Renaissance →
Humanisme = vernieuwde interesse voor literatuur en geschiedenis van de Griekse en
Romeinse oudheid, keken met scherpe blik naar klassieke auteurs
Reformatie
 Ontdekkingsreizen = het aan de Bijbel verleende wereldbeeld leek niet te kloppen
 begin 17e eeuw: Wetenschappelijke Revolutie
→ nadruk op waarneming / ervaring als kennisbron = empirisme Locke
(bèta/natuurwetenschap)
→ ambachtelijke technieken en wetenschap, ambachtslieden maakten
wetenschapsinstrumenten
 halverwege 17e eeuw / 18e eeuw: Verlichting
→ nadruk op verstand / rede als kennisbron = rationalisme Descartes
(gamma/maatschappijwetenschap)

Verlichting = beweging in de 18e eeuw die het rationalisme centraal stelde
→ werd toegepast op de hele samenleving → vrijheid en gelijkheid
 religie
 politiek
 economie
 sociaal
Bestaande gezagsverhouding (kerk, staat, man etc) en tradities worden in twijfel getrokken om meer
‘redelijke’ samenleving te creëren

Samen met ideeën over opvoeding, onderwijs en verspreiding over kennis leidde de
maatschappijkritiek tot vooruitgangsgedachte = optimisme, samenleving is maakbaar, door redelijk
denken echte vooruitgang mogelijk

Verlichting en ideeën over godsdienst:
 positie van godsdienst in samenleving verzwakt
→ door empirisme en rationalisme sneuvelde geocentrische wereldbeeld → heliocentrisch
 invloed van God werd minder door Newton (natuurwetten)
 deïsten = God heeft de wereld geschapen volgens natuurwetten en grijpt nu niet meer in,
Voltaire
 alle mensen gelijk → dus het is niet goed dat adel meer rechten heeft

→ Godsdienst minder belangrijk
→ Niet meer verantwoordelijkheid van staat of vorst, maar van individu
→ Autoriteiten waren van mening dat orde gebaseerd is op christendom

Veranderingen:

,  staatsgodsdienst → godsdienstvrijheid
 grote invloed religie → scheiding kerk en staat (seculering)
 intolerantie tov anders denken → tolerantie
 actieve God → inactieve God (deïsme)
Meeste mensen nog steeds religieus

Sociaal contractdenkers: Locke en Rousseau → belangrijke stroom binnen politieke verlichting
 natuurrechten = van nature bepaalde rechten
 natuurtoestand, maar toch wil iedereen vrijwillig een sociaal contract om een staat /
maatschappij te vormen
 in sociaal contract worden bepaalde rechten aan regering overgeheveld in ruil voor
bescherming van natuurrechten
 regering kreeg de macht van het volk en niet van God (= droit divin)
 volkssoevereiniteit → falende regering kan worden afgezet

Rousseau was radicaler dan Locke
→ algemene wil = wat alle burgers samen willen, komt het beste naar buiten in
directe democratie = burgers stemmen over wetgeving

Verschil:
 Locke: burgers moesten zich houden aan de regering die de wetten zelfstandig maakte
 Rousseau: regering moet directe wil van volk uitvoeren

Trias politica: Montesquieu
Huidige politieke inrichting van westerse democratieën is niet alleen gebaseerd op ideeën van Locke
en Rousseau (sociaal contract, volkssoevereiniteit, wil van het volk), maar ook op de trias politica

Macht mag niet liggen bij één persoon / orgaan, om politieke vrijheid, gelijkheid én machtsmisbruik
te voorkomen:
 wetgevende macht: controlerend, parlement
 uitvoerende macht: regering
 rechtsprekende macht: onafhankelijke rechters

Gevolgen politieke verlichting:
 verandering politieke cultuur: nieuwe ideeën verspreidt in privé en publiek domein
→ vorsten moeten rekening houden met publieke opinie in alle lagen van bevolking
→ publicatie van verlichtingsideeën angstvallig in de gaten gehouden / verboden (ook in
relatief tolerantie Republiek)
 Verlicht absolutisme = in sommige landen legitimeren vorsten hun bestuur niet meer vanuit
geloof, maar met rationeel argument: voor algemeen belang volk
→ sommige vorsten nog steeds achter droit divin = macht van God gekregen
 Democratische revoluties
 Opkomst politieke stromingen

Andere verlichtingsideeën naast opvoeding, religie en politiek, ideeën over:
 sociale verhoudingen: Rousseau wilde afschaffing standenmaatschappij
→ totale gelijkheid, ook voor armen en slaven
 economie: Adam Smith wilde vrijheid voor iedereen om rationeel belang na te streven
→ leidt volgens hem tot welvarende samenleving
→ grondlegger economische liberalisme / vrijemarktdenken / laissez-faire