Geschiedenis van het privaatrecht
Inleiding: Kenmerken van de geschiedenis van het moderne privaatrecht
1. Afbakening
- Privaatrecht: onderscheid tussen personen, goederen en verbintenissen
o Personen- en familierecht: alle niet-vermogensrechtelijke aspecten met
betrekking tot personen en tussen personen onderling in familiale relatie
geregeld
o Vermogensrecht: opdeling tussen verbintenissen- en goederenrecht
- Publiekrecht: verticale rechtsverhouding tussen onderdanen en de overheid
ð Dit onderscheid komt pas tot stand tijdens de Franse Revolutie
2. Belang van chronogie
- Geen eensgezindheid over de aanvang van de moderniteit: tussen 15e en 18e eeuw
- Alles hangt dus af van wat we als modern ervaren:
o Rationaliteit en empirisme: verheffing van de rede door verlichtingsdenkers
zorgde voor een kritische blik op de bestaande staatsinstellingen
o Individualisme: samenlevingen gingen verstedelijken waardoor sociale
structuren ontwikkelden en individuen een identiteit vormden
o Industrialisatie en kapitalisme: Veroorzaakte socio-economische
ongelijkheden
o Opkomst van natiestaten: idealen van vrijheid, gelijkheid en broederschap
3. Bronnen
- Corpus iuris civilis: digesten, instituten en codex Justinianus
à Glossatoren (12e eeuw) en Commentatoren (13e eeuw)
- Geleerd recht van het ius commune: studie van het Romeins Recht, feodaal recht en
canoniek recht = geleerde gemeenschap van juristen die zich bezighielden met die
specifieke rechtstakken
- Canoniek recht: rechtsregels op kerkelijk niveau
à Corpus iuris canonici: vb. Decretum Gratiani, Liber Extra, Liber Sextus
- Lokaal gewoonterecht: regels die als bindend werden geaccepteerd gebonden aan
een geografisch gebied.
4. Standaardvisie op het moderne privaatrecht
Presentisme
= een menselijke neiging om het verleden te interpreteren door een hedendaagse filter én
om bepaalde maatschappelijke of persoonlijke gevoeligheden op het verleden te
projecteren.
,à In geschiedwetenschap is dit onvermijdbaar, geschiedwetenschap is dus niet 100%
objectief
à Geschiedkundige reconstructie is dus afhanelijk van menselijke interpretatie. Dit is niet
erg zolang presentisme niet de overhand neemt.
Paul Koschaker (19-20e eeuw)
- Standaardvisie van de Europese Rechtsgeschiedenis – dominante discours
o Sinds jaren 1980: ‘Europese geschiedenis van het privaatrecht’
§ Geschiedenis heeft Europese en nationale wortels, het is overal op
een andere manier geïntegreerd
§ Dit is Uniek
- Van die standaardvisie op de Europese rechtsgeschiedenis, was Koschaker de
voortrekker
o Doel van Koschaker: wou een herwaardering van het Romeinse Recht, vond
dat een bepaalde visie van het privaatrecht gepopulariseerd was
o Historische basis van het Duitse privaatrecht lag volgens Koschaker in de
herontdekking en de studie van het Romeins Recht tijdens de 12e eeuw in
Bologna.
o Dit werd gevolgd door de uiteenlopende receptie van het RR in West- en
Centraal Europa vanaf de 15e eeuw
o Uiteindelijk leidde dit tot de nationale codificaties in de 19e eeuw
- Koschaker’s argument
o Context:
§ Preciaire positie van het Romeins Recht onder het Nazisme
• RR werd beschouwd als een vreemde invloed, het werd
vervangen door het Duitse gewoonterecht
• Koschaker argumenteerde hierop dat het RR dé belangrijkste
juridische basis vormde van Europa. Aangezien Duitsland één
van de belangrijkste landen van Europa was, moest het RR een
veilige haven krijgen in Duitsland
§ Introductie van het Duits burgerlijk wetboek in 1900
• Vervangt alle andere bestaande rechtsbronnen inclusief het
Romeins recht, het RR werd dus minder van belang
• Het Romeins Recht was enkel nog van belang voor filologie =
historie van bepaalde woorden nagaan
• Codex verving dus alle bestaande rechtsbronnen, de mythische
status van het Romeins recht werd dus ondergraven
o Koschaker’s argument
§ Het RR is sinds de 19e eeuwse Historische School van Carl von Savigny
in een crisis geraakt
, • Von Savigny (en zijn Historische School) vond dat Recht een
product is van historische ontwikkeling waardoor er altijd een
weergave zal zijn van een tijdsgeest. Hij vond daardoor dat de
studie van het RR cruciaal was om als nieuw fundament te
dienen voor de Duitse rechtsgeleerde wetenschap
§ Kritiek van Koschaker
• Vond dat Von Savigny en zijn navolgers de oorspronkelijke
boodschap van de Historische school oneer had aangedaan
door de studie van het Romeins Recht te berperken tot:
o De loutere studie van het Corpus Iuris Civilis
o Hierbij schreef men een systematiek toe die er niet
was, in de hoop om een moderne en wetenschappelijke
abstractie te halen
o Het RR van de Klassieke Oudheid
• Volgens Koschaker werd dus de evolutie van het RR doorheen
de middeleeuwen, én de link met het Germaanse Recht
volledig links gelaten à dit was dus een volledig ahistorische
benadering: de ware historische ontwikkeling van Duitsland
was miskent
Het ontstaan van nationale codificaties
Wat is codificatie?
- Voor- en nadelen
o Neergeschreven autoritaire bron = minder punt tot discussie
§ Maar: het zou net goed zijn mocht een code weinig definities
bevatten, zo kan deze voortdurend aangepast worden aan de
veranderende maatschappelijke noden
o Doel: eenheid brengen in het versnipperdende recht in Europa
o Maar: codificatie is eigenlijk een ideologie van de Wetgevende Macht, zij
hebben het laatste woord over regels die onze maatschappij vasthouden
- Jeremy Bentham (18e-19e eeuw)
o Uitvinder van het woord ‘codificatie’ en van het utilitarisme
§ Wetgeving moet het grootste geluk voor het grootst aantal mensen
garanderen
§ Volgens Bentham was dit het makkelijkst te bereiken door codificatie
o Compilatie ≠ codificatie
, § Voor de Franse revolutie waren er al verschillende pogingen om
wetgeving te bundelen MAAR deze vervingen het voorgaande recht
niet
§ Vroegere compilaties zijn dus geen codificaties, omdat de
karakteristieke van de codificatiebeweging die optreedt na de Franse
Revolutie anders zijn
- Karakteristieken van de moderne codificatiebeweging
o Code vervang een volledig rechtssysteem, met een code heb je een nieuwe
dominante rechtsbron die alle voorgaande rechtsbronnen vervangt
o Codificatie past in een politiek project = het begrijpbaar maken van het recht
voor iedere burger
o Pedagogisch project: het streven naar het zijn van een goede burger
De verlichting (17e-19e eeuw)
- Nadruk van het belang van de menselijke rede, de natuur in haar geheel door de
opkomst van de natuurwetenschappen
- Geloof in de kracht van de menselijke rede
o Afkeer tegenover traditionele autoriteitsbronnen: RR en canoniek recht
worden meer en meer in vraag gesteld
o Juridische implicaties: omdat we mens zijn, en dus rationeel zijn, hebben we
capaciteiten om het recht te begrijpen
- Verlicht recht?
o Gebaseerd op de rationele organisatie van de maatschappij
§ Sociale contractstheorie van Hobbes: Negatieve natuurtoestand en
mensebaald, constante staat van oorlog à op een gegeven moment
sluiten mensen een contract om hun rechten af te staan aan de
Leviathan = de mens is rationaal, de mens ziet zelf in dat deze
toestand niet meer verder kan
§ Utilitarisme van Bentham: ‘grootste geluk voor het grootst aantal
mensen’ garanderen
o Komaf met inhumane strafrecht
§ Lijfstraffen zijn volgens de verlichting niet ideaal. Men gaat vanaf de
Verlichting zich meer focussen op re-integratie van misdadigers in de
maatschappij
§ Het idee van een straf zou al ontradend moeten werken, overheid mag
alleen straffen als het echt nodig is
o Natuurrecht gebaseerd door de menselijke rede
§ Omdat we mens zijn, zijn we in staat om de inherente regels van de
natuur te identificeren
o Begrijpelijk recht voor alle burgers
Inleiding: Kenmerken van de geschiedenis van het moderne privaatrecht
1. Afbakening
- Privaatrecht: onderscheid tussen personen, goederen en verbintenissen
o Personen- en familierecht: alle niet-vermogensrechtelijke aspecten met
betrekking tot personen en tussen personen onderling in familiale relatie
geregeld
o Vermogensrecht: opdeling tussen verbintenissen- en goederenrecht
- Publiekrecht: verticale rechtsverhouding tussen onderdanen en de overheid
ð Dit onderscheid komt pas tot stand tijdens de Franse Revolutie
2. Belang van chronogie
- Geen eensgezindheid over de aanvang van de moderniteit: tussen 15e en 18e eeuw
- Alles hangt dus af van wat we als modern ervaren:
o Rationaliteit en empirisme: verheffing van de rede door verlichtingsdenkers
zorgde voor een kritische blik op de bestaande staatsinstellingen
o Individualisme: samenlevingen gingen verstedelijken waardoor sociale
structuren ontwikkelden en individuen een identiteit vormden
o Industrialisatie en kapitalisme: Veroorzaakte socio-economische
ongelijkheden
o Opkomst van natiestaten: idealen van vrijheid, gelijkheid en broederschap
3. Bronnen
- Corpus iuris civilis: digesten, instituten en codex Justinianus
à Glossatoren (12e eeuw) en Commentatoren (13e eeuw)
- Geleerd recht van het ius commune: studie van het Romeins Recht, feodaal recht en
canoniek recht = geleerde gemeenschap van juristen die zich bezighielden met die
specifieke rechtstakken
- Canoniek recht: rechtsregels op kerkelijk niveau
à Corpus iuris canonici: vb. Decretum Gratiani, Liber Extra, Liber Sextus
- Lokaal gewoonterecht: regels die als bindend werden geaccepteerd gebonden aan
een geografisch gebied.
4. Standaardvisie op het moderne privaatrecht
Presentisme
= een menselijke neiging om het verleden te interpreteren door een hedendaagse filter én
om bepaalde maatschappelijke of persoonlijke gevoeligheden op het verleden te
projecteren.
,à In geschiedwetenschap is dit onvermijdbaar, geschiedwetenschap is dus niet 100%
objectief
à Geschiedkundige reconstructie is dus afhanelijk van menselijke interpretatie. Dit is niet
erg zolang presentisme niet de overhand neemt.
Paul Koschaker (19-20e eeuw)
- Standaardvisie van de Europese Rechtsgeschiedenis – dominante discours
o Sinds jaren 1980: ‘Europese geschiedenis van het privaatrecht’
§ Geschiedenis heeft Europese en nationale wortels, het is overal op
een andere manier geïntegreerd
§ Dit is Uniek
- Van die standaardvisie op de Europese rechtsgeschiedenis, was Koschaker de
voortrekker
o Doel van Koschaker: wou een herwaardering van het Romeinse Recht, vond
dat een bepaalde visie van het privaatrecht gepopulariseerd was
o Historische basis van het Duitse privaatrecht lag volgens Koschaker in de
herontdekking en de studie van het Romeins Recht tijdens de 12e eeuw in
Bologna.
o Dit werd gevolgd door de uiteenlopende receptie van het RR in West- en
Centraal Europa vanaf de 15e eeuw
o Uiteindelijk leidde dit tot de nationale codificaties in de 19e eeuw
- Koschaker’s argument
o Context:
§ Preciaire positie van het Romeins Recht onder het Nazisme
• RR werd beschouwd als een vreemde invloed, het werd
vervangen door het Duitse gewoonterecht
• Koschaker argumenteerde hierop dat het RR dé belangrijkste
juridische basis vormde van Europa. Aangezien Duitsland één
van de belangrijkste landen van Europa was, moest het RR een
veilige haven krijgen in Duitsland
§ Introductie van het Duits burgerlijk wetboek in 1900
• Vervangt alle andere bestaande rechtsbronnen inclusief het
Romeins recht, het RR werd dus minder van belang
• Het Romeins Recht was enkel nog van belang voor filologie =
historie van bepaalde woorden nagaan
• Codex verving dus alle bestaande rechtsbronnen, de mythische
status van het Romeins recht werd dus ondergraven
o Koschaker’s argument
§ Het RR is sinds de 19e eeuwse Historische School van Carl von Savigny
in een crisis geraakt
, • Von Savigny (en zijn Historische School) vond dat Recht een
product is van historische ontwikkeling waardoor er altijd een
weergave zal zijn van een tijdsgeest. Hij vond daardoor dat de
studie van het RR cruciaal was om als nieuw fundament te
dienen voor de Duitse rechtsgeleerde wetenschap
§ Kritiek van Koschaker
• Vond dat Von Savigny en zijn navolgers de oorspronkelijke
boodschap van de Historische school oneer had aangedaan
door de studie van het Romeins Recht te berperken tot:
o De loutere studie van het Corpus Iuris Civilis
o Hierbij schreef men een systematiek toe die er niet
was, in de hoop om een moderne en wetenschappelijke
abstractie te halen
o Het RR van de Klassieke Oudheid
• Volgens Koschaker werd dus de evolutie van het RR doorheen
de middeleeuwen, én de link met het Germaanse Recht
volledig links gelaten à dit was dus een volledig ahistorische
benadering: de ware historische ontwikkeling van Duitsland
was miskent
Het ontstaan van nationale codificaties
Wat is codificatie?
- Voor- en nadelen
o Neergeschreven autoritaire bron = minder punt tot discussie
§ Maar: het zou net goed zijn mocht een code weinig definities
bevatten, zo kan deze voortdurend aangepast worden aan de
veranderende maatschappelijke noden
o Doel: eenheid brengen in het versnipperdende recht in Europa
o Maar: codificatie is eigenlijk een ideologie van de Wetgevende Macht, zij
hebben het laatste woord over regels die onze maatschappij vasthouden
- Jeremy Bentham (18e-19e eeuw)
o Uitvinder van het woord ‘codificatie’ en van het utilitarisme
§ Wetgeving moet het grootste geluk voor het grootst aantal mensen
garanderen
§ Volgens Bentham was dit het makkelijkst te bereiken door codificatie
o Compilatie ≠ codificatie
, § Voor de Franse revolutie waren er al verschillende pogingen om
wetgeving te bundelen MAAR deze vervingen het voorgaande recht
niet
§ Vroegere compilaties zijn dus geen codificaties, omdat de
karakteristieke van de codificatiebeweging die optreedt na de Franse
Revolutie anders zijn
- Karakteristieken van de moderne codificatiebeweging
o Code vervang een volledig rechtssysteem, met een code heb je een nieuwe
dominante rechtsbron die alle voorgaande rechtsbronnen vervangt
o Codificatie past in een politiek project = het begrijpbaar maken van het recht
voor iedere burger
o Pedagogisch project: het streven naar het zijn van een goede burger
De verlichting (17e-19e eeuw)
- Nadruk van het belang van de menselijke rede, de natuur in haar geheel door de
opkomst van de natuurwetenschappen
- Geloof in de kracht van de menselijke rede
o Afkeer tegenover traditionele autoriteitsbronnen: RR en canoniek recht
worden meer en meer in vraag gesteld
o Juridische implicaties: omdat we mens zijn, en dus rationeel zijn, hebben we
capaciteiten om het recht te begrijpen
- Verlicht recht?
o Gebaseerd op de rationele organisatie van de maatschappij
§ Sociale contractstheorie van Hobbes: Negatieve natuurtoestand en
mensebaald, constante staat van oorlog à op een gegeven moment
sluiten mensen een contract om hun rechten af te staan aan de
Leviathan = de mens is rationaal, de mens ziet zelf in dat deze
toestand niet meer verder kan
§ Utilitarisme van Bentham: ‘grootste geluk voor het grootst aantal
mensen’ garanderen
o Komaf met inhumane strafrecht
§ Lijfstraffen zijn volgens de verlichting niet ideaal. Men gaat vanaf de
Verlichting zich meer focussen op re-integratie van misdadigers in de
maatschappij
§ Het idee van een straf zou al ontradend moeten werken, overheid mag
alleen straffen als het echt nodig is
o Natuurrecht gebaseerd door de menselijke rede
§ Omdat we mens zijn, zijn we in staat om de inherente regels van de
natuur te identificeren
o Begrijpelijk recht voor alle burgers
