Cultuurgeschiedenis 1 –
mondeling
Inhoud
Handboek Hogenelst & Van Oostrom (1995) Handgeschreven Wereld. Nederlandse literatuur en
cultuur in de Middeleeuwen..................................................................................................................2
Q&A Handgeschreven Wereld............................................................................................................3
Handboek Stipriaan (2002) Het volle leven. Nederlandse literatuur en cultuur ten tijde van de
Republiek (circa 1550-1800)...................................................................................................................4
Q&A Het volle leven...........................................................................................................................5
Handboek Schenkeveld & Van der Dussen (1994) Nederlandse literatuur in de tijd van Rembrandt.
Hoofdstukken 3 t/m 7.............................................................................................................................6
Q&A Nederlandse literatuur in de tijd van Rembrandt.......................................................................7
De reis van Sint Brandaan (ca. 1150)......................................................................................................8
Q&A De reis van Sint Brandaan..........................................................................................................9
Karel ende Elegast (ca. 1250)................................................................................................................10
Q&A Karel ende Elegast....................................................................................................................11
Lanceloet en het hert met de witte voet (ca. 1200)..............................................................................11
Q&A Lanceloet en het hert met de witte voet..................................................................................12
Floris ende Blancefloer (ca. 1260)........................................................................................................12
Q&A Floris ende Blancefloer.............................................................................................................14
Beatrijs (ca. 1300).................................................................................................................................14
Q&A Beatrijs.....................................................................................................................................15
Willem die Madocke maecte (circa 1260) Van den vos Reynaerde.......................................................15
Q&A Van den vos Reynaerde............................................................................................................17
Jacob van Maerlant (circa 1270) Der naturen bloeme..........................................................................18
Q&A Der naturen bloeme.................................................................................................................18
Mariken van Nieumeghen (ca. 1500)....................................................................................................18
Q&A Mariken van Nieumeghen........................................................................................................20
G. A. Bredero (1615) Moortje en de Spaanschen Brabander................................................................21
Q&A Moortje....................................................................................................................................22
Q&A de Spaanschen Brabander........................................................................................................23
Jacob Cats (1625) Huwelijk...................................................................................................................23
Q&A Huwelijk...................................................................................................................................25
Joost van den Vondel (1637) Gysbreght van Aemstel...........................................................................25
Q&A Gysbreght van Aemstel............................................................................................................27
Joost van den Vondel (1650) Aenleidinge ter Nederduitsche dichtkunste............................................27
, Q&A Aenleidinge ter Nederduitsche dichtkunste.............................................................................27
Willem IJsbrantsz. Bontekoe (1646) Het journaal van Bontekoe..........................................................28
Q&A Het journaal van Bontekoe.......................................................................................................29
Constantijn Huygens (1651) Hofwijck...................................................................................................29
Q&A Hofwijck...................................................................................................................................30
P.C. Hooft (1605) Granida.....................................................................................................................30
Q&A Granida.....................................................................................................................................32
Gerrit Komrij (1994) De Nederlandse poëzie van de 12 e tot en met de 16e eeuw in 1000 en enige
bladzijden.............................................................................................................................................32
Q&A Bloemlezing 12e-16e eeuw........................................................................................................33
Gerrit Komrij (1994) De Nederlandse poëzie van de 17 e en 18e eeuw in 1000 en enige bladzijden.....34
Q&A Bloemlezing 17e en 18e eeuw...................................................................................................35
Handboek Hogenelst & Van Oostrom (1995)
Handgeschreven Wereld. Nederlandse
literatuur en cultuur in de Middeleeuwen
Het boek biedt een overzicht van de middeleeuwse Nederlandse cultuur en literatuur. Het boek
behandelt de geschiedenis van handschriften en de rol die deze speelden in de samenleving van de
Lage Landen. De auteurs bespreken hoe geschreven teksten in de Middeleeuwen werden
geproduceerd, verspreid en gelezen. Ze leggen de nadruk op de overgang van orale naar schriftelijke
tradities en de impact daarvan op de cultuur en literatuur. Ook wordt er ingegaan op verschillende
genres van Middeleeuwse literatuur, zoals ridderromans, geestelijke literatuur en kronieken. Het boek
beschrijft de context waarin deze werken ontstonden, inclusief de invloed van religie, politiek en
sociale structuren.
Belangrijke aspecten uit het boek:
1. De overgang van orale naar schriftelijke cultuur
Het proces van de overgang van orale naar schriftelijke cultuur had een grote impact op hoe
kennis werd overgedragen en vastgelegd. Het schrift maakte duurzame vastlegging van
verhalen, wetten en geschiedenissen mogelijk, wat cruciaal was voor de ontwikkeling van een
gemeenschappelijke cultuur.
2. Handschriften als culturele dragers
Handschriften speelden een centrale rol in de middeleeuwse samenleving, niet alleen als
tekstdragers, maar ook als kunstwerken. Het boek bespreekt hoe handschriften in de Lage
Landen werden geproduceerd, wie ze schreef en voor wie ze bedoeld waren. De auteurs gaan
in op de invloed van mecenassen, die vaak religieuze of adellijke opdrachtgevers waren.
3. Genres van de Middeleeuwse literatuur
Het boek analyseert de belangrijkste literaire genres van de middeleeuwen:
1. Ridderromans; verhalen van moed, eer en avontuur (Karel ende Elegast).
2. Geestelijke literatuur; met religieuze thema’s en heiligenlevens als centrale
thema’s (Beatrijs).
3. Dierenverhalen; maatschappelijke kritiek verweven met humor en satire (Van den
vos Reynaerde).
4. Kronieken en historiografie; het vastleggen van wereldlijke en kerkelijke
gebeurtenissen.
2
, 4. De betekenis van religie en kerk
De invloed van de kerk was enorm op het intellectuele en literaire leven van de
middeleeuwen. Veel literaire werken waren religieus geïnspireerd en kloosters waren
belangrijke centra voor het kopiëren en bewaren van teksten. Daarnaast speelden religieuze
thema’s zoals zonde, verlossing en moraliteit een prominente rol in de literatuur.
5. Sociale en politieke context
De auteurs plaatsen de literaire productie in de bredere sociale en politieke context van de
middeleeuwen. Ze bespreken hoe machtige figuren, zoals adellijke heersers en geestelijken,
een directe invloed hadden op wat er werd geschreven en gelezen. Literatuur werd vaak
ingezet als middel om sociale en politieke idealen te ondersteunen.
6. De functie van Mecenaat
Het mecenaat, waarbij rijke en invloedrijke personen schrijvers en kunstenaars
ondersteunden, speelde een cruciale rol in de productie en verspreiding van handschriften.
Deze beschermheren en -vrouwen hadden vaak een directe invloed op de inhoud en stijl van
de werken, omdat zij het mogelijk maakten voor schrijvers om in opdracht te werken.
7. Regionale diversiteit
Het boek gaat ook in op de verscheidenheid binnen de Nederlandstalige literatuur van de
Middeleeuwen. Hoewel de Lage Landen als een culturele eenheid worden gepresenteerd,
waren er aanzienlijke regionale verschillen in literaire tradities en voorkeuren, mede
beïnvloed door de politieke versnippering van het gebied.
8. Materiële aspecten van handschriften
Er wordt uitgebreid stilgestaan bij de materiële aspecten van handschriften, zoals de rol van
perkament, kalligrafie en miniaturen. De fysieke verschijning van een handschrift werd gezien
als een belangrijk onderdeel van de waardigheid en het prestige van het werk.
9. Beeldvorming van de Middeleeuwen
De auteurs benadrukken dat ons beeld van de Middeleeuwen deels gevormd is door de
werken die zijn overgeleverd, maar ook door wat verloren is gegaan. Niet alle middeleeuwse
teksten hebben de tand des tijds doorstaan, en de selectie van bewaard gebleven werken
beïnvloedt onze interpretatie van die periode.
10. Het belang van verhalende tradities
De verhalende tradities, zowel wereldlijk als religieus, speelden een cruciale rol in het vormen
van identiteiten en gemeenschapsgevoel. Verhalen zoals ridderromans en heiligenlevens
zorgden voor het behoud van morele en culturele waarden.
Q&A Handgeschreven Wereld
Waarom zijn handschriften zo belangrijk voor ons begrip van de middeleeuwse Nederlandse
cultuur?
Ga in op overlevering via geschriften.
Ga in hoe deze handschriften ons begrip van de middeleeuwse Nederlandse cultuur
beïnvloeden.
Wie waren de belangrijkste producenten van handschriften in de Middeleeuwen en voor wie
waren deze werken bestemd? Wat was de rol van kloosters in de productie en verspreiding van
literaire werken?
Bespreek de rol van de auteur.
Bespreek de bestemming van de literaire werken.
Bespreek de rol van kloosters.
Welke rol speelde de kerk in de culturele en literaire productie van de middeleeuwen?
Bespreek de rol van de kerk.
3
, Handboek Stipriaan (2002) Het volle leven.
Nederlandse literatuur en cultuur ten tijde
van de Republiek (circa 1550-1800)
Het boek plaatst de Nederlandse literatuur en cultuur binnen de politieke en economische
ontwikkelingen van de Republiek. Van Stipriaan belicht hoe de Gouden Eeuw, met zijn enorme
economische groei en culturele bloei, een vruchtbare voedingsbodem bood voor de ontwikkeling van
kunst en literatuur.
Belangrijke punten uit het boek:
1. Invloed van religie en politiek
De Reformatie, de Opstand tegen Spanje en de Vestiging van de Republiek waren
doorslaggevende invloeden op het culturele leven. Van Stipriaan beschrijft hoe het calvinisme
en de strijd om religieuze vrijheid de thema's van veel literatuur beïnvloedden. De strijd
tussen vrijheid en censuur is een belangrijk terugkerend thema.
2. De rol van steden, drukkerijen en rederijkerskamers
In steden als Amsterdam, Leiden en Haarlem floreerden rederijkerskamers en drukkerijen, die
dienden als platformen voor literatuur en intellectueel debat. Deze instellingen speelden een
cruciale rol in het verspreiden van ideeën, het stimuleren van literaire productie en het
bevorderen van het publieke debat.
3. Multifunctionele schrijvers en genres
Van Stipriaan toont aan dat veel schrijvers van deze tijd multifunctioneel waren: ze schreven
niet alleen gedichten of proza, maar waren vaak ook actief als toneelschrijvers, polemisten, of
zelfs politici. Genres zoals poëzie, toneelstukken, pamfletten en embleemboeken waren
populair en beïnvloedden elkaar sterk.
4. Maatschappelijke thema's in de literatuur
Belangrijke maatschappelijke thema’s zoals burgerlijkheid, moraliteit, economische
vooruitgang en religieuze tolerantie komen naar voren in de literatuur van de Republiek. Van
Stipriaan bespreekt hoe literatuur fungeerde als een spiegel voor de samenleving en vaak
diende om normen en waarden te bekritiseren of te bevestigen.
5. Toneel en publieke cultuur
Het toneel was een van de meest populaire en invloedrijke vormen van cultuur in deze
periode. Schrijvers zoals Joost van den Vondel en Pieter Corneliszoon Hooft gebruikten hun
werken om maatschappelijke en politieke kwesties aan de orde te stellen. Toneelstukken
werden vaak uitgevoerd in stadsschouwburgen en trokken een breed publiek.
6. Internationale invloeden
Hoewel de Republiek een relatief kleine natie was, stond zij in nauw contact met de rest van
Europa. De Nederlandse cultuur en literatuur werden beïnvloed door buitenlandse
stromingen, zoals het humanisme en de Barok, maar de Nederlandse auteurs voegden hier
hun eigen invalshoek aan toe. Er was een voortdurende wisselwerking tussen nationale trots
en internationale oriëntatie.
7. De rol van vrouwen in de cultuur
Hoewel de Republiek een patriarchaal georganiseerde samenleving was, waren vrouwen niet
afwezig in de culturele productie. Van Stipriaan wijst op het werk van vrouwelijke schrijvers
zoals Anna Maria van Schurman en Maria Tesselschade Roemers Visscher, die belangrijke
bijdragen leverden aan de literaire cultuur.
8. Het verval van de Republiek en de invloed op cultuur
In het laatste deel van het boek behandelt Van Stipriaan de culturele veranderingen die
gepaard gingen met het verval van de Republiek. De bloei van de literatuur en kunsten liep
4
mondeling
Inhoud
Handboek Hogenelst & Van Oostrom (1995) Handgeschreven Wereld. Nederlandse literatuur en
cultuur in de Middeleeuwen..................................................................................................................2
Q&A Handgeschreven Wereld............................................................................................................3
Handboek Stipriaan (2002) Het volle leven. Nederlandse literatuur en cultuur ten tijde van de
Republiek (circa 1550-1800)...................................................................................................................4
Q&A Het volle leven...........................................................................................................................5
Handboek Schenkeveld & Van der Dussen (1994) Nederlandse literatuur in de tijd van Rembrandt.
Hoofdstukken 3 t/m 7.............................................................................................................................6
Q&A Nederlandse literatuur in de tijd van Rembrandt.......................................................................7
De reis van Sint Brandaan (ca. 1150)......................................................................................................8
Q&A De reis van Sint Brandaan..........................................................................................................9
Karel ende Elegast (ca. 1250)................................................................................................................10
Q&A Karel ende Elegast....................................................................................................................11
Lanceloet en het hert met de witte voet (ca. 1200)..............................................................................11
Q&A Lanceloet en het hert met de witte voet..................................................................................12
Floris ende Blancefloer (ca. 1260)........................................................................................................12
Q&A Floris ende Blancefloer.............................................................................................................14
Beatrijs (ca. 1300).................................................................................................................................14
Q&A Beatrijs.....................................................................................................................................15
Willem die Madocke maecte (circa 1260) Van den vos Reynaerde.......................................................15
Q&A Van den vos Reynaerde............................................................................................................17
Jacob van Maerlant (circa 1270) Der naturen bloeme..........................................................................18
Q&A Der naturen bloeme.................................................................................................................18
Mariken van Nieumeghen (ca. 1500)....................................................................................................18
Q&A Mariken van Nieumeghen........................................................................................................20
G. A. Bredero (1615) Moortje en de Spaanschen Brabander................................................................21
Q&A Moortje....................................................................................................................................22
Q&A de Spaanschen Brabander........................................................................................................23
Jacob Cats (1625) Huwelijk...................................................................................................................23
Q&A Huwelijk...................................................................................................................................25
Joost van den Vondel (1637) Gysbreght van Aemstel...........................................................................25
Q&A Gysbreght van Aemstel............................................................................................................27
Joost van den Vondel (1650) Aenleidinge ter Nederduitsche dichtkunste............................................27
, Q&A Aenleidinge ter Nederduitsche dichtkunste.............................................................................27
Willem IJsbrantsz. Bontekoe (1646) Het journaal van Bontekoe..........................................................28
Q&A Het journaal van Bontekoe.......................................................................................................29
Constantijn Huygens (1651) Hofwijck...................................................................................................29
Q&A Hofwijck...................................................................................................................................30
P.C. Hooft (1605) Granida.....................................................................................................................30
Q&A Granida.....................................................................................................................................32
Gerrit Komrij (1994) De Nederlandse poëzie van de 12 e tot en met de 16e eeuw in 1000 en enige
bladzijden.............................................................................................................................................32
Q&A Bloemlezing 12e-16e eeuw........................................................................................................33
Gerrit Komrij (1994) De Nederlandse poëzie van de 17 e en 18e eeuw in 1000 en enige bladzijden.....34
Q&A Bloemlezing 17e en 18e eeuw...................................................................................................35
Handboek Hogenelst & Van Oostrom (1995)
Handgeschreven Wereld. Nederlandse
literatuur en cultuur in de Middeleeuwen
Het boek biedt een overzicht van de middeleeuwse Nederlandse cultuur en literatuur. Het boek
behandelt de geschiedenis van handschriften en de rol die deze speelden in de samenleving van de
Lage Landen. De auteurs bespreken hoe geschreven teksten in de Middeleeuwen werden
geproduceerd, verspreid en gelezen. Ze leggen de nadruk op de overgang van orale naar schriftelijke
tradities en de impact daarvan op de cultuur en literatuur. Ook wordt er ingegaan op verschillende
genres van Middeleeuwse literatuur, zoals ridderromans, geestelijke literatuur en kronieken. Het boek
beschrijft de context waarin deze werken ontstonden, inclusief de invloed van religie, politiek en
sociale structuren.
Belangrijke aspecten uit het boek:
1. De overgang van orale naar schriftelijke cultuur
Het proces van de overgang van orale naar schriftelijke cultuur had een grote impact op hoe
kennis werd overgedragen en vastgelegd. Het schrift maakte duurzame vastlegging van
verhalen, wetten en geschiedenissen mogelijk, wat cruciaal was voor de ontwikkeling van een
gemeenschappelijke cultuur.
2. Handschriften als culturele dragers
Handschriften speelden een centrale rol in de middeleeuwse samenleving, niet alleen als
tekstdragers, maar ook als kunstwerken. Het boek bespreekt hoe handschriften in de Lage
Landen werden geproduceerd, wie ze schreef en voor wie ze bedoeld waren. De auteurs gaan
in op de invloed van mecenassen, die vaak religieuze of adellijke opdrachtgevers waren.
3. Genres van de Middeleeuwse literatuur
Het boek analyseert de belangrijkste literaire genres van de middeleeuwen:
1. Ridderromans; verhalen van moed, eer en avontuur (Karel ende Elegast).
2. Geestelijke literatuur; met religieuze thema’s en heiligenlevens als centrale
thema’s (Beatrijs).
3. Dierenverhalen; maatschappelijke kritiek verweven met humor en satire (Van den
vos Reynaerde).
4. Kronieken en historiografie; het vastleggen van wereldlijke en kerkelijke
gebeurtenissen.
2
, 4. De betekenis van religie en kerk
De invloed van de kerk was enorm op het intellectuele en literaire leven van de
middeleeuwen. Veel literaire werken waren religieus geïnspireerd en kloosters waren
belangrijke centra voor het kopiëren en bewaren van teksten. Daarnaast speelden religieuze
thema’s zoals zonde, verlossing en moraliteit een prominente rol in de literatuur.
5. Sociale en politieke context
De auteurs plaatsen de literaire productie in de bredere sociale en politieke context van de
middeleeuwen. Ze bespreken hoe machtige figuren, zoals adellijke heersers en geestelijken,
een directe invloed hadden op wat er werd geschreven en gelezen. Literatuur werd vaak
ingezet als middel om sociale en politieke idealen te ondersteunen.
6. De functie van Mecenaat
Het mecenaat, waarbij rijke en invloedrijke personen schrijvers en kunstenaars
ondersteunden, speelde een cruciale rol in de productie en verspreiding van handschriften.
Deze beschermheren en -vrouwen hadden vaak een directe invloed op de inhoud en stijl van
de werken, omdat zij het mogelijk maakten voor schrijvers om in opdracht te werken.
7. Regionale diversiteit
Het boek gaat ook in op de verscheidenheid binnen de Nederlandstalige literatuur van de
Middeleeuwen. Hoewel de Lage Landen als een culturele eenheid worden gepresenteerd,
waren er aanzienlijke regionale verschillen in literaire tradities en voorkeuren, mede
beïnvloed door de politieke versnippering van het gebied.
8. Materiële aspecten van handschriften
Er wordt uitgebreid stilgestaan bij de materiële aspecten van handschriften, zoals de rol van
perkament, kalligrafie en miniaturen. De fysieke verschijning van een handschrift werd gezien
als een belangrijk onderdeel van de waardigheid en het prestige van het werk.
9. Beeldvorming van de Middeleeuwen
De auteurs benadrukken dat ons beeld van de Middeleeuwen deels gevormd is door de
werken die zijn overgeleverd, maar ook door wat verloren is gegaan. Niet alle middeleeuwse
teksten hebben de tand des tijds doorstaan, en de selectie van bewaard gebleven werken
beïnvloedt onze interpretatie van die periode.
10. Het belang van verhalende tradities
De verhalende tradities, zowel wereldlijk als religieus, speelden een cruciale rol in het vormen
van identiteiten en gemeenschapsgevoel. Verhalen zoals ridderromans en heiligenlevens
zorgden voor het behoud van morele en culturele waarden.
Q&A Handgeschreven Wereld
Waarom zijn handschriften zo belangrijk voor ons begrip van de middeleeuwse Nederlandse
cultuur?
Ga in op overlevering via geschriften.
Ga in hoe deze handschriften ons begrip van de middeleeuwse Nederlandse cultuur
beïnvloeden.
Wie waren de belangrijkste producenten van handschriften in de Middeleeuwen en voor wie
waren deze werken bestemd? Wat was de rol van kloosters in de productie en verspreiding van
literaire werken?
Bespreek de rol van de auteur.
Bespreek de bestemming van de literaire werken.
Bespreek de rol van kloosters.
Welke rol speelde de kerk in de culturele en literaire productie van de middeleeuwen?
Bespreek de rol van de kerk.
3
, Handboek Stipriaan (2002) Het volle leven.
Nederlandse literatuur en cultuur ten tijde
van de Republiek (circa 1550-1800)
Het boek plaatst de Nederlandse literatuur en cultuur binnen de politieke en economische
ontwikkelingen van de Republiek. Van Stipriaan belicht hoe de Gouden Eeuw, met zijn enorme
economische groei en culturele bloei, een vruchtbare voedingsbodem bood voor de ontwikkeling van
kunst en literatuur.
Belangrijke punten uit het boek:
1. Invloed van religie en politiek
De Reformatie, de Opstand tegen Spanje en de Vestiging van de Republiek waren
doorslaggevende invloeden op het culturele leven. Van Stipriaan beschrijft hoe het calvinisme
en de strijd om religieuze vrijheid de thema's van veel literatuur beïnvloedden. De strijd
tussen vrijheid en censuur is een belangrijk terugkerend thema.
2. De rol van steden, drukkerijen en rederijkerskamers
In steden als Amsterdam, Leiden en Haarlem floreerden rederijkerskamers en drukkerijen, die
dienden als platformen voor literatuur en intellectueel debat. Deze instellingen speelden een
cruciale rol in het verspreiden van ideeën, het stimuleren van literaire productie en het
bevorderen van het publieke debat.
3. Multifunctionele schrijvers en genres
Van Stipriaan toont aan dat veel schrijvers van deze tijd multifunctioneel waren: ze schreven
niet alleen gedichten of proza, maar waren vaak ook actief als toneelschrijvers, polemisten, of
zelfs politici. Genres zoals poëzie, toneelstukken, pamfletten en embleemboeken waren
populair en beïnvloedden elkaar sterk.
4. Maatschappelijke thema's in de literatuur
Belangrijke maatschappelijke thema’s zoals burgerlijkheid, moraliteit, economische
vooruitgang en religieuze tolerantie komen naar voren in de literatuur van de Republiek. Van
Stipriaan bespreekt hoe literatuur fungeerde als een spiegel voor de samenleving en vaak
diende om normen en waarden te bekritiseren of te bevestigen.
5. Toneel en publieke cultuur
Het toneel was een van de meest populaire en invloedrijke vormen van cultuur in deze
periode. Schrijvers zoals Joost van den Vondel en Pieter Corneliszoon Hooft gebruikten hun
werken om maatschappelijke en politieke kwesties aan de orde te stellen. Toneelstukken
werden vaak uitgevoerd in stadsschouwburgen en trokken een breed publiek.
6. Internationale invloeden
Hoewel de Republiek een relatief kleine natie was, stond zij in nauw contact met de rest van
Europa. De Nederlandse cultuur en literatuur werden beïnvloed door buitenlandse
stromingen, zoals het humanisme en de Barok, maar de Nederlandse auteurs voegden hier
hun eigen invalshoek aan toe. Er was een voortdurende wisselwerking tussen nationale trots
en internationale oriëntatie.
7. De rol van vrouwen in de cultuur
Hoewel de Republiek een patriarchaal georganiseerde samenleving was, waren vrouwen niet
afwezig in de culturele productie. Van Stipriaan wijst op het werk van vrouwelijke schrijvers
zoals Anna Maria van Schurman en Maria Tesselschade Roemers Visscher, die belangrijke
bijdragen leverden aan de literaire cultuur.
8. Het verval van de Republiek en de invloed op cultuur
In het laatste deel van het boek behandelt Van Stipriaan de culturele veranderingen die
gepaard gingen met het verval van de Republiek. De bloei van de literatuur en kunsten liep
4
