Herstelrecht bij seksueel geweld: een
slachtoffergerichte benadering
Een onderzoek naar het gebruik van herstelrecht bij zaken van seksueel geweld met
betrekking tot de behoeften van de slachtoffers.
Naam: -
studentennummer: -
woorden: 2865 exclusief voetnoten
,Hoofdstuk 1 – Inleiding
Seksueel geweld wordt wereldwijd erkend als een ernstige mensenrechtenschending en vormt
een structureel probleem in alle samenlevingen, inclusief die van Nederland.1 In Nederland
wordt ongeveer 22 procent van de vrouwen en 6 procent van de mannen tenminste eenmaal in
hun leven geconfronteerd met seksueel geweld.2 Dit type geweld leidt vaak tot ingrijpende en
langdurige gevolgen voor de slachtoffers, waaronder ernstige fysieke, psychologische,
relationele en seksuele schade.3 Slachtoffers ervaren veelal een verlies van autonomie en
kunnen verschillende psychologische stoornissen ontwikkelen, zoals posttraumatische
stressstoornis (PTSS), depressie, angststoornissen en sociale isolatie.4
Het begrip ‘seksueel geweld’ omvat zowel verkrachting, oftewel penetratie tegen iemands wil,
als aanranding, wat alle andere vormen van ongewenste seksuele gedragingen omvat.5 De
voornaamste oorzaken van seksueel geweld zijn de heersende maatschappelijke normen en
machtsdynamieken, zoals de sociale ongelijkheid tussen mannen en vrouwen en een cultuur
van genderstereotype.6 Dit manifesteert zich onder andere in verkrachtingsmythes, die een
bepaald beeld scheppen van seksueel geweld en van een ‘ideaal slachtoffer’. Dit leidt tot
‘victim blaming’ waarbij de schuld niet bij de dader maar bij het slachtoffer wordt gelegd,
wanneer deze niet in het stereotype plaatje van ‘ideaal slachtoffer’ past.7 Deze manier van
denken normaliseert en bagatelliseert seksueel geweld binnen de maatschappij, wat vaak door
slachtoffers wordt geïnternaliseerd, die daardoor gevoelens van schaamte en schuld kunnen
ontwikkelen.8 Dit resulteert in een cultuur, waarin slachtoffers vaak zwijgen over hun
ervaringen en zelden hulp zoeken, waardoor de kans om opnieuw slachtoffer te worden
toeneemt.9
In de afgelopen jaren hebben verschillende initiatieven, waaronder feministische bewegingen,
zoals de MeToo beweging, ervoor gezorgd dat de huidige maatschappij anders is gaan kijken
naar seksueel geweld. De maatschappelijke bewustwording van de impact op slachtoffers en
de oorzaken werd vergroot en er kwam meer aandacht voor dit thema in de maatschappij en
daarbuiten.10 Seksueel geweld is geëvolueerd van een verzwegen onderwerp dat werd gezien
als een probleem van de privésfeer, naar een bespreekbaar onderwerp, dat wordt gezien als
een publieke misdaad.11
De aanpak van seksueel geweld staat ook hoog op de politieke agenda, waarbij steeds meer
aandacht is voor de behoeften van slachtoffers.12 Zowel binnen als buiten het
strafrechtssysteem groeide het bewustzijn dat een louter strafrechtelijke aanpak slachtoffers
van seksueel geweld tekortschiet. Dit heeft geleid tot een groeiende interesse voor
herstelrecht, als alternatief of aanvulling op het strafrecht, dat primair is gericht op het
1
Burns & Sinko, Trauma, Violence & Abuse 2021/4, p. 1.
2
Dijkgraaf & Gennip 2023, p. 7.
3
Smit, Berlo & Looten 2020, p. 3.
4
Fenger, TMD 2022, p. 23-24; De Vos, TvH 2023, p. 18-19.
5
Smit, Berlo & Looten 2020, p. 4.
6
Dijkgraaf & Gennip 2023, p. 14; Smit, Berlo & Looten 2020, p.6; De Vos, TvH 2023, p. 14.
7
Smit, Berlo & Looten 2020, p.6; De Vos, TvH 2023, p. 15; Mercer e.a., p. 15.
8
De Vos, TvH 2023, p. 15; Fenger, TMD 2022, p. 26.
9
Mercer e.a., p. 15.
10
Keenan & Zinnstag 2022, p. 3; Goodmark, The International Journal of Restorative Justice 2018, p. 379.
11
Keenan & Zinnstag 2022, p. 3-4; Goodmark, The International Journal of Restorative Justice 2018, p. 374.
12
Dijkgraaf & Gennip 2023, p. 3.
, slachtoffer.13 Herstelrecht, ofwel restorative justice wordt in het ‘Beleidskader
herstelrechtvoorzieningen gedurende het strafproces’ als volgt omschreven: “Het slachtoffer
en de verdachte of veroordeelde worden op basis van vrijwilligheid in staat gesteld om, met
behulp van een onpartijdige derde, actief deel te nemen aan een proces gericht op het
bijdragen aan herstel en het zoveel mogelijk wegnemen van de schadelijke gevolgen van een
strafbaar feit.”14 Het biedt potentiële voordelen voor slachtoffers van seksueel geweld,
waaronder gerechtigheid voor slachtoffers, verantwoordelijkheid van daders en herstel van
alle betrokkenen.15
Internationaal gezien blijft de inzet van herstelrecht na seksueel geweld echter controversieel.
Met name vanuit feministische hoeken is er aanzienlijke kritiek op de potentiële risico’s van
herstelrecht en op de kwetsbaarheid van slachtoffers binnen herstelrechtelijke processen.16
Tegen deze achtergrond beoogt deze paper de volgende vraag te beantwoorden:
‘In hoeverre biedt de inzet van herstelrecht binnen het Nederlandse strafrechtssysteem een
meer waarde voor slachtoffers van seksueel geweld?’
De beantwoording van deze vraag berust voornamelijk op een literatuuronderzoek. Voor een
goed begrip van de materie begint deze paper met een uiteenzetting van de ontwikkeling van
herstelrecht in Nederland na seksueel geweld. Hierbij wordt stilgestaan bij de tekortkomingen
van het strafrecht en de potentiële voordelen van herstelrecht voor slachtoffers van seksueel
geweld. Vervolgens wordt er gekeken naar de eventuele meerwaarde van herstelrecht binnen
het strafrecht, waarbij zowel de kritische kanttekeningen als voordelen worden belicht. Ten
slotte wordt een conclusie getrokken, waarbij de belangrijkste bevindingen worden
samengevat.
13
Fenger, TMD 2022, p. 19; De Vos, TvH 2023, p. 12-13.
14
Beleidskader herstelrechtvoorzieningen gedurende het strafproces 2020, p. 3.
15
Keenan & Zinnstag 2022, p. 55; Mercer e.a., p.11.
16
Goodmark, The International Journal of Restorative Justice 2018, p. 372-373.
slachtoffergerichte benadering
Een onderzoek naar het gebruik van herstelrecht bij zaken van seksueel geweld met
betrekking tot de behoeften van de slachtoffers.
Naam: -
studentennummer: -
woorden: 2865 exclusief voetnoten
,Hoofdstuk 1 – Inleiding
Seksueel geweld wordt wereldwijd erkend als een ernstige mensenrechtenschending en vormt
een structureel probleem in alle samenlevingen, inclusief die van Nederland.1 In Nederland
wordt ongeveer 22 procent van de vrouwen en 6 procent van de mannen tenminste eenmaal in
hun leven geconfronteerd met seksueel geweld.2 Dit type geweld leidt vaak tot ingrijpende en
langdurige gevolgen voor de slachtoffers, waaronder ernstige fysieke, psychologische,
relationele en seksuele schade.3 Slachtoffers ervaren veelal een verlies van autonomie en
kunnen verschillende psychologische stoornissen ontwikkelen, zoals posttraumatische
stressstoornis (PTSS), depressie, angststoornissen en sociale isolatie.4
Het begrip ‘seksueel geweld’ omvat zowel verkrachting, oftewel penetratie tegen iemands wil,
als aanranding, wat alle andere vormen van ongewenste seksuele gedragingen omvat.5 De
voornaamste oorzaken van seksueel geweld zijn de heersende maatschappelijke normen en
machtsdynamieken, zoals de sociale ongelijkheid tussen mannen en vrouwen en een cultuur
van genderstereotype.6 Dit manifesteert zich onder andere in verkrachtingsmythes, die een
bepaald beeld scheppen van seksueel geweld en van een ‘ideaal slachtoffer’. Dit leidt tot
‘victim blaming’ waarbij de schuld niet bij de dader maar bij het slachtoffer wordt gelegd,
wanneer deze niet in het stereotype plaatje van ‘ideaal slachtoffer’ past.7 Deze manier van
denken normaliseert en bagatelliseert seksueel geweld binnen de maatschappij, wat vaak door
slachtoffers wordt geïnternaliseerd, die daardoor gevoelens van schaamte en schuld kunnen
ontwikkelen.8 Dit resulteert in een cultuur, waarin slachtoffers vaak zwijgen over hun
ervaringen en zelden hulp zoeken, waardoor de kans om opnieuw slachtoffer te worden
toeneemt.9
In de afgelopen jaren hebben verschillende initiatieven, waaronder feministische bewegingen,
zoals de MeToo beweging, ervoor gezorgd dat de huidige maatschappij anders is gaan kijken
naar seksueel geweld. De maatschappelijke bewustwording van de impact op slachtoffers en
de oorzaken werd vergroot en er kwam meer aandacht voor dit thema in de maatschappij en
daarbuiten.10 Seksueel geweld is geëvolueerd van een verzwegen onderwerp dat werd gezien
als een probleem van de privésfeer, naar een bespreekbaar onderwerp, dat wordt gezien als
een publieke misdaad.11
De aanpak van seksueel geweld staat ook hoog op de politieke agenda, waarbij steeds meer
aandacht is voor de behoeften van slachtoffers.12 Zowel binnen als buiten het
strafrechtssysteem groeide het bewustzijn dat een louter strafrechtelijke aanpak slachtoffers
van seksueel geweld tekortschiet. Dit heeft geleid tot een groeiende interesse voor
herstelrecht, als alternatief of aanvulling op het strafrecht, dat primair is gericht op het
1
Burns & Sinko, Trauma, Violence & Abuse 2021/4, p. 1.
2
Dijkgraaf & Gennip 2023, p. 7.
3
Smit, Berlo & Looten 2020, p. 3.
4
Fenger, TMD 2022, p. 23-24; De Vos, TvH 2023, p. 18-19.
5
Smit, Berlo & Looten 2020, p. 4.
6
Dijkgraaf & Gennip 2023, p. 14; Smit, Berlo & Looten 2020, p.6; De Vos, TvH 2023, p. 14.
7
Smit, Berlo & Looten 2020, p.6; De Vos, TvH 2023, p. 15; Mercer e.a., p. 15.
8
De Vos, TvH 2023, p. 15; Fenger, TMD 2022, p. 26.
9
Mercer e.a., p. 15.
10
Keenan & Zinnstag 2022, p. 3; Goodmark, The International Journal of Restorative Justice 2018, p. 379.
11
Keenan & Zinnstag 2022, p. 3-4; Goodmark, The International Journal of Restorative Justice 2018, p. 374.
12
Dijkgraaf & Gennip 2023, p. 3.
, slachtoffer.13 Herstelrecht, ofwel restorative justice wordt in het ‘Beleidskader
herstelrechtvoorzieningen gedurende het strafproces’ als volgt omschreven: “Het slachtoffer
en de verdachte of veroordeelde worden op basis van vrijwilligheid in staat gesteld om, met
behulp van een onpartijdige derde, actief deel te nemen aan een proces gericht op het
bijdragen aan herstel en het zoveel mogelijk wegnemen van de schadelijke gevolgen van een
strafbaar feit.”14 Het biedt potentiële voordelen voor slachtoffers van seksueel geweld,
waaronder gerechtigheid voor slachtoffers, verantwoordelijkheid van daders en herstel van
alle betrokkenen.15
Internationaal gezien blijft de inzet van herstelrecht na seksueel geweld echter controversieel.
Met name vanuit feministische hoeken is er aanzienlijke kritiek op de potentiële risico’s van
herstelrecht en op de kwetsbaarheid van slachtoffers binnen herstelrechtelijke processen.16
Tegen deze achtergrond beoogt deze paper de volgende vraag te beantwoorden:
‘In hoeverre biedt de inzet van herstelrecht binnen het Nederlandse strafrechtssysteem een
meer waarde voor slachtoffers van seksueel geweld?’
De beantwoording van deze vraag berust voornamelijk op een literatuuronderzoek. Voor een
goed begrip van de materie begint deze paper met een uiteenzetting van de ontwikkeling van
herstelrecht in Nederland na seksueel geweld. Hierbij wordt stilgestaan bij de tekortkomingen
van het strafrecht en de potentiële voordelen van herstelrecht voor slachtoffers van seksueel
geweld. Vervolgens wordt er gekeken naar de eventuele meerwaarde van herstelrecht binnen
het strafrecht, waarbij zowel de kritische kanttekeningen als voordelen worden belicht. Ten
slotte wordt een conclusie getrokken, waarbij de belangrijkste bevindingen worden
samengevat.
13
Fenger, TMD 2022, p. 19; De Vos, TvH 2023, p. 12-13.
14
Beleidskader herstelrechtvoorzieningen gedurende het strafproces 2020, p. 3.
15
Keenan & Zinnstag 2022, p. 55; Mercer e.a., p.11.
16
Goodmark, The International Journal of Restorative Justice 2018, p. 372-373.
