Samenvatting De Hullu en jurisprudentie week 4 strafrechtelijke aansprakelijkheid
aug-dec 2023
Opzet als bestanddeel (dolus)
Inleiding
Het werkcollege van deze week en dat van aankomende week (week 5) staan stil bij de
subjectieve zijde van een strafbaar feit. Het werkcollege van deze week staat in het teken van
opzet (dolus) en het werkcollege van aankomende week staat in het teken van schuld (culpa).
Het Nederlandse strafrecht is niet enkel een daadstrafrecht, maar ook een
schuldstrafrecht. Anders gezegd, het Nederlandse strafrecht kent het algemene
strafrechtelijke beginsel ‘geen strafrechtelijke aansprakelijkheid zonder schuld’.
Die schuld komt tot uitdrukking in subjectieve bestanddelen en die bestanddelen begrenzen
bovendien de hiervoor genoemde strafrechtelijke aansprakelijkheid. Bij subjectieve
bestanddelen staat de persoon van de dader centraal (subject): wat ging ten tijde van het
handelen van de dader rond in zijn hoofd (bijvoorbeeld: wat was zijn intentie en welke kennis
had hij op dat moment)? Opzet en schuld zijn zulke subjectieve bestanddelen. Misdrijven
hebben – behoudens enkele uitzonderingen – een subjectief bestanddeel en zijn daarmee een
doleus of culpoos delict. Overtredingen bevatten géén subjectief bestanddeel. Opzet is het
meest voorkomende subjectieve bestanddeel en het is daarnaast een belangrijk component
van de leerstukken: poging tot, voorbereiding van en deelneming aan een nader bepaald
strafbaar feit.
Hoofdstuk IV De subjectieve zijde van een strafbaar feit
1.1. Plaatsbepaling opzet en schuld
NL SR niet alleen daad SR maar ook schuld SR. Naast objectieve zijde s.f. wordt een
subjectieve zijde onderkend, waarbij de persoon vd dader centraal staat. Er mag pas gestraft
worden als zekere schuld bij verdachte is vastgesteld. Schuldbeginsel heeft geen vaste
statische inhoud: accentverschuivingen zijn denkbaar. Verwijtbaarheid wordt als basisvereiste
voor strafrechtelijke aansprakelijkstelling gezien, en opzet als normale voorwaarde voor
aansprakelijkstelling ter zake relatief ernstig delict.
- Het gaat steeds om opzet of schuld aan bepaald feit, waarbij dus ook dat opzet of die
schuld ten tijde van het feit moeten worden vastgesteld.
Met het schuldbeginsel hangt samen het aan NL SR uitgangspunt dat rechtssubjecten in
beginsel vrij en volwaardig hun wil kunnen bepalen en daarom voor de door hen gemaakte
keuzes op zichzelf aansprakelijk kunnen worden gesteld (vrije wil). Opzet en schuld begrippen
hebben in SR kader juridische betekenis.
Het bestanddeel opzet is niet hetzelfde als ‘motief’ of ‘bedoeling’. Schuld als bestanddeel
‘culpa’ heeft vermoedelijk een meer beperkte invulling die niet geheel overeenkomt met de
betekenis van gewoon spraakgebruik. Daarop wees HR i.i.g. bij bijz. schuldvorm
‘roekeloosheid’.
1.2. De wil in de gedraging
De gewilde spierbeweging staat (in het klassieke denken) aan de basis van SR
aansprakelijkheid. ‘in oorsprong is menselijke handeling een lichamelijke beweging, die tot des
daders wilsvermogen, diens psyche te herleiden is’. In de gedraging zelf ligt dus al een zekere
psychische component besloten: vooral intentionele gedragingen zijn relevant. Samenhang
objectieve en subjectieve zijde s.f. bijv. bijzondere delicten waarin opzetvereiste in
, delictsgedraging besloten ligt, zoals ‘dwingen’ bij verkrachtingsbepaling (242 Sr). Het fysieke
aspect hoeft in hedendaagse SR pleging niet meer heel belangrijk te zijn:
Regelmatig gaat het om een combinatie van doen en laten. En bij functioneel daderschap kan
van gedraging in SR zin sprake zijn bij beschikkingsmacht over en een zekere aanvaarding van
de activiteit van een ander. Deze aanvaarding correspondeert met psychische component
gedraging.
Maar de psychische component gedraging is minder veeleisend dan opzet/schuld en beperkt
zich tot de gedraging. In ijzerdraad-arrest werd overwogen dat daderschap en de subjectieve
zijde van een s.f. uit elkaar moeten worden gehouden. Van toerekening van opzet van fysieke
dader aan functionele dader kan geen sprake zijn ‘omdat t.a.v. enig delict of delictsbestanddeel
door NL SR nergens wordt toegerekend aan nat. persoon, indien die geestesgesteldheid niet
bij hem of haar persoonlijk aanwezig is geweest. Datzelfde geld voor schuld. Functionele dader
moet zelf opzet of schuld hebben wanneer delictsomschrijving zo’n subjectief bestanddeel
bevat. Ook voor rechtspersonen, maar dan gebruik toerekening constructies.
1.3. Opzet en schuld bij misdrijven
Fundamenteel onderscheid misdrijven en overtredingen. Waar het een misdrijf betreft moet
volgens wetgever altijd of sprake zijn van opzet of van schuld en dat bijna altijd als
bestanddeel opgenomen. In uitzonderlijk geval waarin delictsomschrijving geen subjectief
bestanddeel heeft, beperkt HR aansprakelijkheid toch door een dergelijk bestanddeel in
delictsomschrijving in te lezen. Bijv. het voorhanden hebben van vuurwapen waarvoor door
HR wordt vereist dat verdachte het wapen ‘bewust’ aanwezig had.
Bij sommige misdrijven geen opzet of schuld vereist t.a.v. een bestanddeel van de
delictsomschrijving (zogenoemde geobjectiveerde bestanddelen, zoals leeftijd slachtoffer bij
zedenmisdrijven. Bij een enkel misdrijf wordt opzet of schuld noch expliciet noch impliciiet op
bestanddeelniveau als voorwaarde gesteld. Zo hoeft volgens HR bij rijden onder invloed niet
vastgesteld te worden dat verdachte zich in meerdere of mindere mate van zijn toestand
bewust was. Daarbij weer HR op de beooge ‘verscherpte repressie’, die zou worden gemist
indien het OM zou worden bezwaard met bewijslast van een bewustheid op die voor
strafbaarheid cruciale omstandigheid. Deze ‘schuld’ is doorgaans aanwezig.
1.4. Overtredingen en de leer van het materiële feit
Wetgever gaf aan dat bij overtredingen de opzet of schuld niet hoeft te worden bewezen de
leer van het materiële feit. Idd bevat delictsomschrijving overtredingen doorgans enkel
gedragsbestanddelen en andere min of meer objectieve bestanddelen. Vaak wordt een
bepaalde gedraging als overtreding aangemerkt, terwijl dezelfde opzettelijk verrichte
gedraging als misdrijf wordt bestempeld. Bij commune overtredingen, waar geen doleuze
misdrijfvarianten tegenover staan, komt soms wel een ‘psychisch’ bestanddeel voor, al dan niet
in gedraging besloten. Bijv. straatschenderij 424 Sr: plegen van een baldadigheid (culpoos
bestanddeel).
1.5. Geen aansprakelijkheid zonder schuld
Arrest Melk en water. Met water aangelegde melk verkocht als volle melk. Veehouder was
door Rb als ‘doen-pleger’ aansprakelijk gesteld, omdat zijn knecht de melk in opdracht
veehouder (zonder te weten van water) melk had bezorgd. Volgens veehouder kon knecht wel
worden veroordeeld in APV bepaling Amsterdam was het strafbaar om melk af te leveren,
indien daaraan iets is toegevoegd, zonder dat daarvoor enige schuld wordt vereist. HR: ‘dat in
aug-dec 2023
Opzet als bestanddeel (dolus)
Inleiding
Het werkcollege van deze week en dat van aankomende week (week 5) staan stil bij de
subjectieve zijde van een strafbaar feit. Het werkcollege van deze week staat in het teken van
opzet (dolus) en het werkcollege van aankomende week staat in het teken van schuld (culpa).
Het Nederlandse strafrecht is niet enkel een daadstrafrecht, maar ook een
schuldstrafrecht. Anders gezegd, het Nederlandse strafrecht kent het algemene
strafrechtelijke beginsel ‘geen strafrechtelijke aansprakelijkheid zonder schuld’.
Die schuld komt tot uitdrukking in subjectieve bestanddelen en die bestanddelen begrenzen
bovendien de hiervoor genoemde strafrechtelijke aansprakelijkheid. Bij subjectieve
bestanddelen staat de persoon van de dader centraal (subject): wat ging ten tijde van het
handelen van de dader rond in zijn hoofd (bijvoorbeeld: wat was zijn intentie en welke kennis
had hij op dat moment)? Opzet en schuld zijn zulke subjectieve bestanddelen. Misdrijven
hebben – behoudens enkele uitzonderingen – een subjectief bestanddeel en zijn daarmee een
doleus of culpoos delict. Overtredingen bevatten géén subjectief bestanddeel. Opzet is het
meest voorkomende subjectieve bestanddeel en het is daarnaast een belangrijk component
van de leerstukken: poging tot, voorbereiding van en deelneming aan een nader bepaald
strafbaar feit.
Hoofdstuk IV De subjectieve zijde van een strafbaar feit
1.1. Plaatsbepaling opzet en schuld
NL SR niet alleen daad SR maar ook schuld SR. Naast objectieve zijde s.f. wordt een
subjectieve zijde onderkend, waarbij de persoon vd dader centraal staat. Er mag pas gestraft
worden als zekere schuld bij verdachte is vastgesteld. Schuldbeginsel heeft geen vaste
statische inhoud: accentverschuivingen zijn denkbaar. Verwijtbaarheid wordt als basisvereiste
voor strafrechtelijke aansprakelijkstelling gezien, en opzet als normale voorwaarde voor
aansprakelijkstelling ter zake relatief ernstig delict.
- Het gaat steeds om opzet of schuld aan bepaald feit, waarbij dus ook dat opzet of die
schuld ten tijde van het feit moeten worden vastgesteld.
Met het schuldbeginsel hangt samen het aan NL SR uitgangspunt dat rechtssubjecten in
beginsel vrij en volwaardig hun wil kunnen bepalen en daarom voor de door hen gemaakte
keuzes op zichzelf aansprakelijk kunnen worden gesteld (vrije wil). Opzet en schuld begrippen
hebben in SR kader juridische betekenis.
Het bestanddeel opzet is niet hetzelfde als ‘motief’ of ‘bedoeling’. Schuld als bestanddeel
‘culpa’ heeft vermoedelijk een meer beperkte invulling die niet geheel overeenkomt met de
betekenis van gewoon spraakgebruik. Daarop wees HR i.i.g. bij bijz. schuldvorm
‘roekeloosheid’.
1.2. De wil in de gedraging
De gewilde spierbeweging staat (in het klassieke denken) aan de basis van SR
aansprakelijkheid. ‘in oorsprong is menselijke handeling een lichamelijke beweging, die tot des
daders wilsvermogen, diens psyche te herleiden is’. In de gedraging zelf ligt dus al een zekere
psychische component besloten: vooral intentionele gedragingen zijn relevant. Samenhang
objectieve en subjectieve zijde s.f. bijv. bijzondere delicten waarin opzetvereiste in
, delictsgedraging besloten ligt, zoals ‘dwingen’ bij verkrachtingsbepaling (242 Sr). Het fysieke
aspect hoeft in hedendaagse SR pleging niet meer heel belangrijk te zijn:
Regelmatig gaat het om een combinatie van doen en laten. En bij functioneel daderschap kan
van gedraging in SR zin sprake zijn bij beschikkingsmacht over en een zekere aanvaarding van
de activiteit van een ander. Deze aanvaarding correspondeert met psychische component
gedraging.
Maar de psychische component gedraging is minder veeleisend dan opzet/schuld en beperkt
zich tot de gedraging. In ijzerdraad-arrest werd overwogen dat daderschap en de subjectieve
zijde van een s.f. uit elkaar moeten worden gehouden. Van toerekening van opzet van fysieke
dader aan functionele dader kan geen sprake zijn ‘omdat t.a.v. enig delict of delictsbestanddeel
door NL SR nergens wordt toegerekend aan nat. persoon, indien die geestesgesteldheid niet
bij hem of haar persoonlijk aanwezig is geweest. Datzelfde geld voor schuld. Functionele dader
moet zelf opzet of schuld hebben wanneer delictsomschrijving zo’n subjectief bestanddeel
bevat. Ook voor rechtspersonen, maar dan gebruik toerekening constructies.
1.3. Opzet en schuld bij misdrijven
Fundamenteel onderscheid misdrijven en overtredingen. Waar het een misdrijf betreft moet
volgens wetgever altijd of sprake zijn van opzet of van schuld en dat bijna altijd als
bestanddeel opgenomen. In uitzonderlijk geval waarin delictsomschrijving geen subjectief
bestanddeel heeft, beperkt HR aansprakelijkheid toch door een dergelijk bestanddeel in
delictsomschrijving in te lezen. Bijv. het voorhanden hebben van vuurwapen waarvoor door
HR wordt vereist dat verdachte het wapen ‘bewust’ aanwezig had.
Bij sommige misdrijven geen opzet of schuld vereist t.a.v. een bestanddeel van de
delictsomschrijving (zogenoemde geobjectiveerde bestanddelen, zoals leeftijd slachtoffer bij
zedenmisdrijven. Bij een enkel misdrijf wordt opzet of schuld noch expliciet noch impliciiet op
bestanddeelniveau als voorwaarde gesteld. Zo hoeft volgens HR bij rijden onder invloed niet
vastgesteld te worden dat verdachte zich in meerdere of mindere mate van zijn toestand
bewust was. Daarbij weer HR op de beooge ‘verscherpte repressie’, die zou worden gemist
indien het OM zou worden bezwaard met bewijslast van een bewustheid op die voor
strafbaarheid cruciale omstandigheid. Deze ‘schuld’ is doorgaans aanwezig.
1.4. Overtredingen en de leer van het materiële feit
Wetgever gaf aan dat bij overtredingen de opzet of schuld niet hoeft te worden bewezen de
leer van het materiële feit. Idd bevat delictsomschrijving overtredingen doorgans enkel
gedragsbestanddelen en andere min of meer objectieve bestanddelen. Vaak wordt een
bepaalde gedraging als overtreding aangemerkt, terwijl dezelfde opzettelijk verrichte
gedraging als misdrijf wordt bestempeld. Bij commune overtredingen, waar geen doleuze
misdrijfvarianten tegenover staan, komt soms wel een ‘psychisch’ bestanddeel voor, al dan niet
in gedraging besloten. Bijv. straatschenderij 424 Sr: plegen van een baldadigheid (culpoos
bestanddeel).
1.5. Geen aansprakelijkheid zonder schuld
Arrest Melk en water. Met water aangelegde melk verkocht als volle melk. Veehouder was
door Rb als ‘doen-pleger’ aansprakelijk gesteld, omdat zijn knecht de melk in opdracht
veehouder (zonder te weten van water) melk had bezorgd. Volgens veehouder kon knecht wel
worden veroordeeld in APV bepaling Amsterdam was het strafbaar om melk af te leveren,
indien daaraan iets is toegevoegd, zonder dat daarvoor enige schuld wordt vereist. HR: ‘dat in
