Ontwikkelingspsychologie
2.1 Visies op ontwikkeling
Ontwikkelingspsychologie - de wetenschap die het groei- en leerproces vanaf de geboorte
tot ouderdom verklaren vanuit de wetenschap.
Belang voor Social Work:
Je bent beter in staat om ‘het ongewone of buiten gemiddelde’ beter eruit te filteren. Je
weet wat de ontwikkelingsprocessen zijn ‘Hoe worden mensen wie ze zijn?’.
Indelingen van de levensfases:
1. Fysieke ontwikkeling
Lichamelijke veranderingen in de hersenen, zenuwen, spieren, zintuigen, de behoefte
aan eten, drinken en slaap. En (seksuele) gedrag
2. Cognitieve ontwikkeling
Intellectuele vaardigheden (denken, geheugen, leren, probleemoplossing en
intelligentie)
3. Sociale en emotionele ontwikkeling
Omgang met gevoelens en sociale interacties met anderen.
4. Persoonlijkheidsontwikkeling
Het ontwikkelen van een (duurzaam) karakter aan eigenschappen die een persoon
onderscheiden.
2.1.1 Psychodynamische theorie
Psychodynamisch perspectief
Benadering binnen de psychologie die ervan uitgaat dat gedrag gemotiveerd wordt door
innerlijke krachten, herinneringen en conflicten, waarvan een persoon zich nauwelijks
bewust is en waarover hij weinig controle heeft.
Sigmund Freud (1856-1939)
Psychoanalytische theorie (tussen nature en nurture in)
Onbewuste krachten (kinderlijke verlangens en behoefte, die wegens zijn weggestopt) zijn
bepalend voor iemands persoonlijkheid en gedrag.
Voorbeeld: een kind kan ervaren dat het te weinig aandacht krijgt van opvoeders,
waardoor dit ‘tekort’ later gecompenseerd kan worden door een juf of partner.
Freud toonde aan dat een psychiatrische problemen geholpen konden worden met
psychodynamische therapie.
Psychodynamisch perspectief is ook:
- Subjectieve ervaringen zijn per persoon essentieel (voorbeeld: iedereen rouwt
anders)
- Ervaringen uit de eerste levensjaren zijn vaak bepalend voor later gedrag (denk aan
kind die iets te kort komt in de jeugd). Ons leven wordt bepaald door de
levensgeschiedenis.
22
, - Wij zijn geen baas in eigen brein
- Bij onze geboorte hebben wij twee driften (leven en dood. Leven = huilen bij honger,
Doodsdrift > de woede als ze niet hun zin krijgen).
- Ieder mens heeft zowel normaal als gestoord gedrag. (Gestoord is dan gedrag waar je
last van kan hebben)
Volgens Freud kent elke persoonlijkheid drie aspecten: id, ego en superego. De structuur:
- ID = het primitieve, ongeorganiseerde en aangeboren deel van onze persoonlijkheid.
ID opereert vanuit een genotsprincipe.
Psyché van de mens wordt het ES of ID genoemd. Het primitieve driften, je bent
gericht op het overleven (honger, dorst) en krijgen van je behoeftes (agressie, seks en
irrationele impulsen).
- Het ego = Zit tussen het ID (driften) en het geweten in (superego). Het is het
realiteitsprincipe.
Voorbeeld: je wilt wijn, minimaal 5 glazen wijn voor je tentamens = driften. Je
geweten zegt dat moet je echt helemaal niet doen, want… = superego. Het ego kan
daar een compromis of logische oplossing in vinden.
- Een superego = We krijgen een geweten.
Voorbeeld: Een peuter van een jaar of 2 vindt het fijn om aan zijn piemel te zitten, dit
is driften (ED). Ouders gaan dan sturen, ‘dit doe je alleen als je alleen bent’. Je leert
door je opvoeding en de maatschappij wat wel en niet kan. Je krijgt een geweten.
Freud heeft ontdekt dat je psychologische en seksuele ontwikkeling hebt. Normaal gaat dit
gelijk, maar je kan ook blijven hangen. Dat noemen we fixatie. Als je het geleerd hebt of je
hebt ontwikkeld en keert terug naar een vorige fase heet dat regressie.
Psychoseksuele fasen van Freud
- Orale fase (0-1 jaar)
o Belangrijkste kenmerken -> interesse in oraal bevrediging door: zuigen, eten,
bewegen van de lippen en bijten.
- Anale fase (1-3 jaar)
o Belangrijkste kenmerken -> bevrediging door ontlasting op te houden en juist te
ontladen; wennen aan controlemechanisme van de maatschappij met betrekking
tot zindelijkheidstraining.
- Fallische fase (3 tot 5-6 jaar) of oedipale fase
o Belangrijkste kenmerken -> Interesse in genitaliën; omgaan met het
oedipuscomplex (‘verliefd’ worden op de ouder van het andere geslacht).
(Oedipuscomplex, mannelijk) (elektracomplex, vrouwelijk) hier ontstaat
voornamelijk het superego (het geweten)
- Latentiefase (6-11 jaar)
o Belangrijkste kenmerken -> Seksualiteit ligt groot en deels op de achtergrond.
- Genitale fase (vanaf 11 jaar)
o Belangrijkste kenmerken -> Opnieuw ontluiken van seksuele interesses en het
aangaan van volwassen seksuele relaties.
23
,Erik Erikson (1902-1994)
Ontwikkelde een psychodynamische visie op psychosociale ontwikkeling. Erikson was een
student van Freud. Zijn theorie is een reactie op de theorie van Freud. In zijn theorie draait
het erom dat iedere levensfase zijn eigen uitdagingen met zich meebrengt. Volgens hem
worden mensen net zo veel gevormd als belemmerd door hun samenleving en cultuur.
Het gaat over de veranderingen in onze interacties met anderen en over hoe we aankijken
tegen het gedrag van andere en tegen onszelf als leden van de maatschappij.
Stadia psychosociale ontwikkeling van Erikson
- Vertrouwen vs. Wantrouwen (zuigeling)
Krijgen, geven en terugkrijgen.
o Positief – Vertrouwen dankzij steun van de omgeving.
o Negatief – Angst voor en zorgen over anderen.
o Belangrijkste relaties: moeder
- Autonomie vs. Schaamte en twijfel (peuter)
Vasthouden, laten gaan. Omgaan met regels en grenzen.
o Positief – onafhankelijkheid ontstaat wanneer experimenteren gestimuleerd
wordt.
o Negatief – twijfels over zichzelf, gebrek aan onafhankelijkheid ontstaat als er
geen ruimte is om te experimenteren.
o Belangrijkste relaties: ouders
- Initiatief vs. Schuld (kleuter)
Er achteraangaan en spelen
o Positief – ontdekken om handelingen in gang te zetten.
o Negatief – schuldgevoelens over daden en gedachten
o Belangrijkste relaties: gezin en relaties (vrienden)
- IJverig vs. Minderwaardigheid (lagere school)
Iets maken en samen ergens aan werken.
o Positief – groeiend besef van competenties.
o Negatief – gevoelens van minderwaardigheid en geen vertrouwen in eigen
kunnen.
o Belangrijkste relaties: buurt en school
- Identiteit vs. Identiteitsverwarring (adolescentie)
Jezelf zijn en jezelf delen
o Positief – bewust zijn van eigen uniekheid, weten welke rol je kan vervullen.
o Negatief – onvermogen om passende rollen in het leven te kunnen
herkennen.
o Belangrijkste relaties: leeftijdsgenoten en rolmodellen.
- Intimiteit vs. Isolement (jongvolwassenen)
Jezelf verliezen en jezelf in een ander vinden
o Positief – ontwikkeling van liefdevolle seksuele relaties en hechte
vriendschappen.
o Negatief – angst voor relaties met anderen.
o Belangrijkste relaties: partners en vrienden.
24
, - Generativiteit vs. Stagnatie (volwassenen)
Scheppen en zorgen
o Positief – het gevoel hebben dat je iets bijdraagt aan de continuïteit van het
leven.
o Negatief – bagatelliseren (het kleiner maken) van eigen activiteiten.
o Belangrijkste relaties: kinderen, collega’s en deskundige
- Ego-integriteit vs. Wanhoop (oudere)
Zijn, door geweest zijn en oog in oog komen met de dood
o Positief – gevoel van eenheid met wat in het leven is bereikt, klaar voor de
volgende fase.
o Negatief – Spijt hebben van gemiste kansen.
o Belangrijkste relaties: mensheid of het eventuele nageslacht.
Freud en Erikson verschil
Freud richtte zich voornamelijk op de seksuele ontwikkeling in het psychodynamische
perspectief, terwijl Erikson meer keek naar het sociale aspect.
Meningen op het psychodynamische perspectief
Freuds theorie over het onbewuste bepalend is voor ons gedrag is tot vandaag de dag nog
tot zekere hoogte relevant. De theorie over het onbewuste wordt nog regelmatig
meegenomen in hedendaags onderzoek.
Recent onderzoek kan deze theorie trekt deze theorie wel in twijfel, omdat het niet opnieuw
bevestigd kon worden dat de stadia van psychoseksuele van de jeugd de persoonlijkheid van
een volwassenen zouden bepalen.
Ook omdat Freuds theorie gebaseerd is op een gerichte doelgroep (rijke Oostenrijkers uit de
middelklasse die streng opgegroeid zijn). Daarnaast is zijn theorie op te vatten als seksistisch
en discriminerend voor vrouwen. Hij richtte zich voornamelijk op de mannelijke
ontwikkeling.
Tot slot geldt voor het psychodynamisch perspectief dat ze een redelijk goede beschrijving
van gedrag in het verleden kunnen omschrijven, maar geen nauwkeurige voorspelling
opleveren voor de toekomst.
2.1.2 Behaviorisme en sociale leertheorie
Behavioristisch perspectief
Benadering binnen de psychologie die ervan uitgaat dat je moet kijken naar waarneembaar
gedrag en externe stimuli in de omgeving om de ontwikkeling van het individu te begrijpen.
Objectieve kenniswerving is een reactie op het psychodynamisch perspectief. Dit is de visie
die voornamelijk alleen kijkt naar nurture. Theorie zeg dat genetische factoren niet
belangrijk zijn voor het gedrag. Er wordt geen onderscheid gemaakt tussen mensen en
dieren. Elk kind heeft evenveel kansen, elk kind is een onbeschreven blad “Tabula Rasa”.
Elk complex gedrag kan je in kleinere stukjes opknippen. Leerpsychologie.
Ontwikkelingspatronen zijn dus persoonlijk en weerspiegelen een bepaalde combinatie van
omgevingsstimuli. Behavioristen spreken over: stimulus-respons-leren. Twee belangrijke
vormen zijn de klassieke en operante conditionering.
25
2.1 Visies op ontwikkeling
Ontwikkelingspsychologie - de wetenschap die het groei- en leerproces vanaf de geboorte
tot ouderdom verklaren vanuit de wetenschap.
Belang voor Social Work:
Je bent beter in staat om ‘het ongewone of buiten gemiddelde’ beter eruit te filteren. Je
weet wat de ontwikkelingsprocessen zijn ‘Hoe worden mensen wie ze zijn?’.
Indelingen van de levensfases:
1. Fysieke ontwikkeling
Lichamelijke veranderingen in de hersenen, zenuwen, spieren, zintuigen, de behoefte
aan eten, drinken en slaap. En (seksuele) gedrag
2. Cognitieve ontwikkeling
Intellectuele vaardigheden (denken, geheugen, leren, probleemoplossing en
intelligentie)
3. Sociale en emotionele ontwikkeling
Omgang met gevoelens en sociale interacties met anderen.
4. Persoonlijkheidsontwikkeling
Het ontwikkelen van een (duurzaam) karakter aan eigenschappen die een persoon
onderscheiden.
2.1.1 Psychodynamische theorie
Psychodynamisch perspectief
Benadering binnen de psychologie die ervan uitgaat dat gedrag gemotiveerd wordt door
innerlijke krachten, herinneringen en conflicten, waarvan een persoon zich nauwelijks
bewust is en waarover hij weinig controle heeft.
Sigmund Freud (1856-1939)
Psychoanalytische theorie (tussen nature en nurture in)
Onbewuste krachten (kinderlijke verlangens en behoefte, die wegens zijn weggestopt) zijn
bepalend voor iemands persoonlijkheid en gedrag.
Voorbeeld: een kind kan ervaren dat het te weinig aandacht krijgt van opvoeders,
waardoor dit ‘tekort’ later gecompenseerd kan worden door een juf of partner.
Freud toonde aan dat een psychiatrische problemen geholpen konden worden met
psychodynamische therapie.
Psychodynamisch perspectief is ook:
- Subjectieve ervaringen zijn per persoon essentieel (voorbeeld: iedereen rouwt
anders)
- Ervaringen uit de eerste levensjaren zijn vaak bepalend voor later gedrag (denk aan
kind die iets te kort komt in de jeugd). Ons leven wordt bepaald door de
levensgeschiedenis.
22
, - Wij zijn geen baas in eigen brein
- Bij onze geboorte hebben wij twee driften (leven en dood. Leven = huilen bij honger,
Doodsdrift > de woede als ze niet hun zin krijgen).
- Ieder mens heeft zowel normaal als gestoord gedrag. (Gestoord is dan gedrag waar je
last van kan hebben)
Volgens Freud kent elke persoonlijkheid drie aspecten: id, ego en superego. De structuur:
- ID = het primitieve, ongeorganiseerde en aangeboren deel van onze persoonlijkheid.
ID opereert vanuit een genotsprincipe.
Psyché van de mens wordt het ES of ID genoemd. Het primitieve driften, je bent
gericht op het overleven (honger, dorst) en krijgen van je behoeftes (agressie, seks en
irrationele impulsen).
- Het ego = Zit tussen het ID (driften) en het geweten in (superego). Het is het
realiteitsprincipe.
Voorbeeld: je wilt wijn, minimaal 5 glazen wijn voor je tentamens = driften. Je
geweten zegt dat moet je echt helemaal niet doen, want… = superego. Het ego kan
daar een compromis of logische oplossing in vinden.
- Een superego = We krijgen een geweten.
Voorbeeld: Een peuter van een jaar of 2 vindt het fijn om aan zijn piemel te zitten, dit
is driften (ED). Ouders gaan dan sturen, ‘dit doe je alleen als je alleen bent’. Je leert
door je opvoeding en de maatschappij wat wel en niet kan. Je krijgt een geweten.
Freud heeft ontdekt dat je psychologische en seksuele ontwikkeling hebt. Normaal gaat dit
gelijk, maar je kan ook blijven hangen. Dat noemen we fixatie. Als je het geleerd hebt of je
hebt ontwikkeld en keert terug naar een vorige fase heet dat regressie.
Psychoseksuele fasen van Freud
- Orale fase (0-1 jaar)
o Belangrijkste kenmerken -> interesse in oraal bevrediging door: zuigen, eten,
bewegen van de lippen en bijten.
- Anale fase (1-3 jaar)
o Belangrijkste kenmerken -> bevrediging door ontlasting op te houden en juist te
ontladen; wennen aan controlemechanisme van de maatschappij met betrekking
tot zindelijkheidstraining.
- Fallische fase (3 tot 5-6 jaar) of oedipale fase
o Belangrijkste kenmerken -> Interesse in genitaliën; omgaan met het
oedipuscomplex (‘verliefd’ worden op de ouder van het andere geslacht).
(Oedipuscomplex, mannelijk) (elektracomplex, vrouwelijk) hier ontstaat
voornamelijk het superego (het geweten)
- Latentiefase (6-11 jaar)
o Belangrijkste kenmerken -> Seksualiteit ligt groot en deels op de achtergrond.
- Genitale fase (vanaf 11 jaar)
o Belangrijkste kenmerken -> Opnieuw ontluiken van seksuele interesses en het
aangaan van volwassen seksuele relaties.
23
,Erik Erikson (1902-1994)
Ontwikkelde een psychodynamische visie op psychosociale ontwikkeling. Erikson was een
student van Freud. Zijn theorie is een reactie op de theorie van Freud. In zijn theorie draait
het erom dat iedere levensfase zijn eigen uitdagingen met zich meebrengt. Volgens hem
worden mensen net zo veel gevormd als belemmerd door hun samenleving en cultuur.
Het gaat over de veranderingen in onze interacties met anderen en over hoe we aankijken
tegen het gedrag van andere en tegen onszelf als leden van de maatschappij.
Stadia psychosociale ontwikkeling van Erikson
- Vertrouwen vs. Wantrouwen (zuigeling)
Krijgen, geven en terugkrijgen.
o Positief – Vertrouwen dankzij steun van de omgeving.
o Negatief – Angst voor en zorgen over anderen.
o Belangrijkste relaties: moeder
- Autonomie vs. Schaamte en twijfel (peuter)
Vasthouden, laten gaan. Omgaan met regels en grenzen.
o Positief – onafhankelijkheid ontstaat wanneer experimenteren gestimuleerd
wordt.
o Negatief – twijfels over zichzelf, gebrek aan onafhankelijkheid ontstaat als er
geen ruimte is om te experimenteren.
o Belangrijkste relaties: ouders
- Initiatief vs. Schuld (kleuter)
Er achteraangaan en spelen
o Positief – ontdekken om handelingen in gang te zetten.
o Negatief – schuldgevoelens over daden en gedachten
o Belangrijkste relaties: gezin en relaties (vrienden)
- IJverig vs. Minderwaardigheid (lagere school)
Iets maken en samen ergens aan werken.
o Positief – groeiend besef van competenties.
o Negatief – gevoelens van minderwaardigheid en geen vertrouwen in eigen
kunnen.
o Belangrijkste relaties: buurt en school
- Identiteit vs. Identiteitsverwarring (adolescentie)
Jezelf zijn en jezelf delen
o Positief – bewust zijn van eigen uniekheid, weten welke rol je kan vervullen.
o Negatief – onvermogen om passende rollen in het leven te kunnen
herkennen.
o Belangrijkste relaties: leeftijdsgenoten en rolmodellen.
- Intimiteit vs. Isolement (jongvolwassenen)
Jezelf verliezen en jezelf in een ander vinden
o Positief – ontwikkeling van liefdevolle seksuele relaties en hechte
vriendschappen.
o Negatief – angst voor relaties met anderen.
o Belangrijkste relaties: partners en vrienden.
24
, - Generativiteit vs. Stagnatie (volwassenen)
Scheppen en zorgen
o Positief – het gevoel hebben dat je iets bijdraagt aan de continuïteit van het
leven.
o Negatief – bagatelliseren (het kleiner maken) van eigen activiteiten.
o Belangrijkste relaties: kinderen, collega’s en deskundige
- Ego-integriteit vs. Wanhoop (oudere)
Zijn, door geweest zijn en oog in oog komen met de dood
o Positief – gevoel van eenheid met wat in het leven is bereikt, klaar voor de
volgende fase.
o Negatief – Spijt hebben van gemiste kansen.
o Belangrijkste relaties: mensheid of het eventuele nageslacht.
Freud en Erikson verschil
Freud richtte zich voornamelijk op de seksuele ontwikkeling in het psychodynamische
perspectief, terwijl Erikson meer keek naar het sociale aspect.
Meningen op het psychodynamische perspectief
Freuds theorie over het onbewuste bepalend is voor ons gedrag is tot vandaag de dag nog
tot zekere hoogte relevant. De theorie over het onbewuste wordt nog regelmatig
meegenomen in hedendaags onderzoek.
Recent onderzoek kan deze theorie trekt deze theorie wel in twijfel, omdat het niet opnieuw
bevestigd kon worden dat de stadia van psychoseksuele van de jeugd de persoonlijkheid van
een volwassenen zouden bepalen.
Ook omdat Freuds theorie gebaseerd is op een gerichte doelgroep (rijke Oostenrijkers uit de
middelklasse die streng opgegroeid zijn). Daarnaast is zijn theorie op te vatten als seksistisch
en discriminerend voor vrouwen. Hij richtte zich voornamelijk op de mannelijke
ontwikkeling.
Tot slot geldt voor het psychodynamisch perspectief dat ze een redelijk goede beschrijving
van gedrag in het verleden kunnen omschrijven, maar geen nauwkeurige voorspelling
opleveren voor de toekomst.
2.1.2 Behaviorisme en sociale leertheorie
Behavioristisch perspectief
Benadering binnen de psychologie die ervan uitgaat dat je moet kijken naar waarneembaar
gedrag en externe stimuli in de omgeving om de ontwikkeling van het individu te begrijpen.
Objectieve kenniswerving is een reactie op het psychodynamisch perspectief. Dit is de visie
die voornamelijk alleen kijkt naar nurture. Theorie zeg dat genetische factoren niet
belangrijk zijn voor het gedrag. Er wordt geen onderscheid gemaakt tussen mensen en
dieren. Elk kind heeft evenveel kansen, elk kind is een onbeschreven blad “Tabula Rasa”.
Elk complex gedrag kan je in kleinere stukjes opknippen. Leerpsychologie.
Ontwikkelingspatronen zijn dus persoonlijk en weerspiegelen een bepaalde combinatie van
omgevingsstimuli. Behavioristen spreken over: stimulus-respons-leren. Twee belangrijke
vormen zijn de klassieke en operante conditionering.
25
