Klinische psychologie deel 2
Inhoudsopgave
Thema 3: Psychopathologie bij volwassenen.................................................................................................. 3
Hoofdstuk 11: Neurobiologische ontwikkelingsstoornissen................................................................................3
Autismespectrumstoornis...............................................................................................................................3
ADHD................................................................................................................................................................5
Hoofdstuk 12: Depressieve- en bipolaire stemmingsstoornissen.........................................................................6
Disruptieve-stemmingsdisregulatiestoornis....................................................................................................7
Depressieve stoornis........................................................................................................................................7
Persisterende depressieve stoornis.................................................................................................................8
Dysthyme stoornis...........................................................................................................................................8
Premenstruele stemmingsstoornis..................................................................................................................8
Bipolaire I-stoornis...........................................................................................................................................9
Bipolaire II-stoornis..........................................................................................................................................9
Cyclothyme stoornis........................................................................................................................................9
Hoofdstuk 13: Angststoornissen........................................................................................................................12
Separatieangststoornis..................................................................................................................................13
Selectief mutisme..........................................................................................................................................13
Specifieke fobie..............................................................................................................................................13
Sociale-angststoornis.....................................................................................................................................13
Paniekstoornis...............................................................................................................................................14
Agorafobie.....................................................................................................................................................14
Generaliseerde-angststoornis (GAS).............................................................................................................14
Hoofdstuk 14: Middelgebonden stoornissen en verslaving...............................................................................16
Stoornis in het gebruik van een middel.........................................................................................................16
Gokstoornis....................................................................................................................................................17
Hoofdstuk 15: Somatisch-symptoomstoornis en verwante stoornissen............................................................20
Somatisch-symptoomstoornis.......................................................................................................................20
Ziekteangststoornis.......................................................................................................................................20
Conversiestoornis..........................................................................................................................................20
Nagebootste stoornis....................................................................................................................................21
Hoofdstuk 16: Slapen en waken en slaapstoornissen........................................................................................24
Insomniastoornis...........................................................................................................................................26
Hypersomnolentie.........................................................................................................................................26
Narcolepsie....................................................................................................................................................26
Slaapparalyse.................................................................................................................................................27
Obstructieve slaapapneusyndroom (OSAS)...................................................................................................27
Non-REM-slaap-arousalstoornis....................................................................................................................27
Nachtmerriestoornis......................................................................................................................................28
REM-slaapgedragsstoornis............................................................................................................................28
Rustelozebenensyndroom (RLS)....................................................................................................................28
Hoofdstuk 17: Eetstoornissen............................................................................................................................29
Anorexia nervosa...........................................................................................................................................29
Boulimia nervosa...........................................................................................................................................29
Eetbuistoornis................................................................................................................................................30
Hoofdstuk 18: Disruptieve-, impulsbeheersings- en andere gedragsstoornissen..............................................32
Oppositionele-opstandige stoornis (OOS).....................................................................................................32
Periodiek explosieve stoornis (PES)...............................................................................................................33
, Normoverschrijdend-gedragsstoornis...........................................................................................................33
Pyromanie......................................................................................................................................................34
Kleptomanie...................................................................................................................................................35
Hoofdstuk 19: Genderdysforie, parafiele stoornissen en seksuele disfuncties..................................................35
Genderdysforie..............................................................................................................................................35
Parafiele stoornissen.....................................................................................................................................37
Seksuele disfuncties.......................................................................................................................................38
Hoofdstuk 20: Schizofreniespectrum- en andere psychotische stoornissen......................................................40
Hoofdstuk 21: Trauma- en stressor-gerelateerde stoornissen..........................................................................46
Posttraumatische-stressstoornis...................................................................................................................46
Acute-stressstoornis......................................................................................................................................47
Aanpassingsstoornis......................................................................................................................................48
Hoofdstuk 22: Dissociatieve stoornissen............................................................................................................49
Depersonalisatie-/derealisatiestoornis.........................................................................................................50
Dissociatieve amnesie....................................................................................................................................50
Dissociatieve-identiteitsstoornis (DIS)...........................................................................................................51
Hoofdstuk 23: Neurocognitieve stoornissen......................................................................................................52
Traumatisch hersenletsel (THL).....................................................................................................................53
Hoofdstuk 24: Obsessieve-compulsieve en verwante stoornissen.....................................................................53
Obsessieve-compulsieve stoornis..................................................................................................................53
Verzamelstoornis (Hoarding Disorder)..........................................................................................................54
Morfodysfore stoornis (Body Dysmorphic Disorder, BDD)...........................................................................54
Trichotillomanie en excoriatiestoornis..........................................................................................................54
Thema 4: Persoonlijkheidsleer en -stoornissen.............................................................................................55
Hoofdstuk 7 t/m 9: Persoonlijkheidsleer............................................................................................................55
Hoofdstuk 25: Persoonlijkheidsstoornissen........................................................................................................59
Cluster A: Vreemde, excentrieke cluster.......................................................................................................59
Cluster B: impulsieve, dramatische of emotionele cluster............................................................................60
Cluster C: angstig...........................................................................................................................................61
Overige opmerkingen.................................................................................................................................. 64
,Thema 3: Psychopathologie bij volwassenen
Hoofdstuk 11: Neurobiologische ontwikkelingsstoornissen
Neurobiologische ontwikkelingsstoornissen manifesteren zich vaak vroeg in de ontwikkeling,
meestal voor het zesde levensjaar. Neurobiologische ontwikkelingsstoornissen worden
gekenmerkt door een gebrek in de ontwikkeling dat voor beperkingen zorgt in het
persoonlijke, sociale, academische of werkgerelateerde functioneren. De DSM-5
onderscheidt de volgende neurobiologische ontwikkelingsstoornissen: verstandelijke
beperking, communicatiestoornissen, autorismespectrumstoornis (ASS),
aandachtssdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis (ADHD), specifieke leerstoornissen en
motorische stoornissen.
Autismespectrumstoornis
Een autismespectrumstoornis (ASS) is een pervasieve ontwikkelingsstoornis die wordt
gekenmerkt door ernstige gebreken in de ontwikkeling van sociaal-communicatieve
vaardigheden en het voorkomen van stereotiepe gedragingen en interesses. Voor het stellen
van de diagnose moeten symptomen aanwezig zijn in twee kerndomeinen, waarbij
symptomen in beide domeinen zijn vereist en aan ten minste vijf criteria moet worden
voldaan.
Aanhoudende beperking in sociale communicatie en interactie
o Afwijkende sociale wederkerigheid; onvermogen om spontaan vreugde,
interesses of successen te delen, en een ontbrekend besef van sociale
conventies
o Afwijkende non-verbale communicatie; beperkingen in omgang met anderen,
zoals moeite met oogcontact, gezichtsuitdrukkingen en gebaren
o Moeilijkheden met relaties; moeite met vriendschappen en het onderhouden
daarvan, beperkingen in het afstemmen van gedrag op sociale situaties, en
afwezigheid van symbolisch of fantasiespel
Repetitieve gedragingen en interesses
o Stereotiepe bewegingen, gedragingen en spraak; niet-functionele bewegingen
en gewoonten
o Moeite met veranderingen; sterk vasthouden aan routines of rituelen, en
overmatige weerstand tegen veranderingen
o Stereotiepe interesses; obsessie met bepaalde voorwerpen of onderwerpen,
vrijetijdsbesteding of hobby’s
o Sensorische overgevoeligheid; last hebben van geluid, licht en aanrakingen,
mogelijk ondergevoeligheid voor pijn, warmte, kou, honger en verzadiging
Op basis van de mate waarin de symptomen aanwezig zijn, kan een indeling gemaakt
worden in de ernst van de stoornis. Hierbij wordt onderscheidt gemaakt in drie niveaus,
namelijk vereist steun, vereist substantiële steun en vereist zeer substantiële steun. Als
symptomen van repetitief gedrag en specifieke interesses afwezig zijn, kan de diagnose
sociale communicatiestoornis overwogen worden. ASS gaat vaak samen met andere
psychiatrische stoornissen, waaronder obsessief-compulsieve stoornis, sociale-angststoornis
en ADHD.
, ASS is voor ongeveer 35 tot 60 procent erfelijk bepaald en voor 40 tot 65 procent
gerelateerd aan omgevingsfactoren. Bij vrouwen met ASS blijkt de erfelijke component
aanzienlijk minder groot dan bij mannen met ASS. Bij omgevingsfactoren kan worden
gedacht aan een hoge leeftijd van de vader bij geboorte van het kind, stress en
infectieziekten tijdens de zwangerschap, en het gebruik van medicatie.
Rond de jaren zestig dacht men dat het percentage ASS ongeveer 0,5 procent van de
bevolking was. Later werd de prevalentie van 1,12 procent gezien toen ook oudere kinderen
werden geïncludeerd. ASS komt bij mannen vier keer zo vaak voor als bij vrouwen. De
toename van ASS-diagnosen wordt verklaard door de verruiming van criteria en hogere
eisen aan sociale vaardigheden en flexibiliteit vanuit de samenleving.
Lange tijd werden autisme en schizofrenie niet als afzonderlijke stoornissen beschouwd. Pas
begin jaren zeventig werd aangetoond dat autisme en schizofrenie van elkaar konden
worden gescheiden. In 1980 werd autisme voor het eerst als zelfstandige diagnostische
categorie erkend en opgenomen in de DSM-III. Sinds de DSM-5 is gekozen voor een meer
dimensionele insteek en is er veel veranderd ten aanzien van de diagnose autisme. Zo is er
onder andere geen onderscheid meer gemaakt tussen de verschillende typen autisme en
spreekt men van ‘de autismespectrumstoornis’. Het is de verwachting dat de prevalentie
met de komst van de DMS-5 gaat dalen omdat de diagnose PDD-NOS niet meer is
opgenomen in de DSM-5. Bovendien dienst men sinds de DSM-5 aan meer criteria te
voldoen om een diagnose autismespectrumstoornis te krijgen.
ASS kan niet op biologisch of neurocognitief niveau worden gediagnostiseerd, omdat deze
ook voorkomen bij andere aandoeningen. Bij adolescenten en volwassenen kunnen de
diagnostische criteria in een semigestructureerd interview worden uitgevraagd, waarbij ook
een hetero-anamnese plaatsvindt.
Cognitieve gedragstherapie lijkt effectief voor het reduceren van comorbide
angststoornissen bij normaal tot hoog begaafde kinderen met ASS. Ook gedragstherapie en
medicatie kunnen helpend zijn. Bij impulscontroleproblemen lijkt een combinatie van
medicatie en gedragstherapie het meest effectief. Bij volwassenen met een normale tot
hoge intelligentie wordt vaak psycho-educatie aangeboden met als doel het accepteren van
de diagnose. Een op mindfulness gebaseerde interventie is effectief in het reduceren van
verschillende comorbide klachten bij volwassenen en adolescenten met ASS, waarbij de
effecten over langere tijd behouden lijken te blijven.
Beschermende factoren voor het ontwikkelen van ASS zijn vrouw zijn en foliumzuur
gebruiken voor en tijdens de zwangerschap. ASS komt het meeste voor bij mannen,
ongeveer 4x zo vaak als bij vrouwen. Verwacht wordt dat de prevalentie van ASS bij de
komst van DSM-5 zal dalen omdat er aan meer criteria moet worden voldaan om de
diagnose te krijgen en omdat PDD-NOS niet meer als diagnose is opgenomen. De kans om
ASS op een juiste manier te diagnosticeren is met behulp van observatie, neurocognitief
onderzoek en heteroanamnese.
Inhoudsopgave
Thema 3: Psychopathologie bij volwassenen.................................................................................................. 3
Hoofdstuk 11: Neurobiologische ontwikkelingsstoornissen................................................................................3
Autismespectrumstoornis...............................................................................................................................3
ADHD................................................................................................................................................................5
Hoofdstuk 12: Depressieve- en bipolaire stemmingsstoornissen.........................................................................6
Disruptieve-stemmingsdisregulatiestoornis....................................................................................................7
Depressieve stoornis........................................................................................................................................7
Persisterende depressieve stoornis.................................................................................................................8
Dysthyme stoornis...........................................................................................................................................8
Premenstruele stemmingsstoornis..................................................................................................................8
Bipolaire I-stoornis...........................................................................................................................................9
Bipolaire II-stoornis..........................................................................................................................................9
Cyclothyme stoornis........................................................................................................................................9
Hoofdstuk 13: Angststoornissen........................................................................................................................12
Separatieangststoornis..................................................................................................................................13
Selectief mutisme..........................................................................................................................................13
Specifieke fobie..............................................................................................................................................13
Sociale-angststoornis.....................................................................................................................................13
Paniekstoornis...............................................................................................................................................14
Agorafobie.....................................................................................................................................................14
Generaliseerde-angststoornis (GAS).............................................................................................................14
Hoofdstuk 14: Middelgebonden stoornissen en verslaving...............................................................................16
Stoornis in het gebruik van een middel.........................................................................................................16
Gokstoornis....................................................................................................................................................17
Hoofdstuk 15: Somatisch-symptoomstoornis en verwante stoornissen............................................................20
Somatisch-symptoomstoornis.......................................................................................................................20
Ziekteangststoornis.......................................................................................................................................20
Conversiestoornis..........................................................................................................................................20
Nagebootste stoornis....................................................................................................................................21
Hoofdstuk 16: Slapen en waken en slaapstoornissen........................................................................................24
Insomniastoornis...........................................................................................................................................26
Hypersomnolentie.........................................................................................................................................26
Narcolepsie....................................................................................................................................................26
Slaapparalyse.................................................................................................................................................27
Obstructieve slaapapneusyndroom (OSAS)...................................................................................................27
Non-REM-slaap-arousalstoornis....................................................................................................................27
Nachtmerriestoornis......................................................................................................................................28
REM-slaapgedragsstoornis............................................................................................................................28
Rustelozebenensyndroom (RLS)....................................................................................................................28
Hoofdstuk 17: Eetstoornissen............................................................................................................................29
Anorexia nervosa...........................................................................................................................................29
Boulimia nervosa...........................................................................................................................................29
Eetbuistoornis................................................................................................................................................30
Hoofdstuk 18: Disruptieve-, impulsbeheersings- en andere gedragsstoornissen..............................................32
Oppositionele-opstandige stoornis (OOS).....................................................................................................32
Periodiek explosieve stoornis (PES)...............................................................................................................33
, Normoverschrijdend-gedragsstoornis...........................................................................................................33
Pyromanie......................................................................................................................................................34
Kleptomanie...................................................................................................................................................35
Hoofdstuk 19: Genderdysforie, parafiele stoornissen en seksuele disfuncties..................................................35
Genderdysforie..............................................................................................................................................35
Parafiele stoornissen.....................................................................................................................................37
Seksuele disfuncties.......................................................................................................................................38
Hoofdstuk 20: Schizofreniespectrum- en andere psychotische stoornissen......................................................40
Hoofdstuk 21: Trauma- en stressor-gerelateerde stoornissen..........................................................................46
Posttraumatische-stressstoornis...................................................................................................................46
Acute-stressstoornis......................................................................................................................................47
Aanpassingsstoornis......................................................................................................................................48
Hoofdstuk 22: Dissociatieve stoornissen............................................................................................................49
Depersonalisatie-/derealisatiestoornis.........................................................................................................50
Dissociatieve amnesie....................................................................................................................................50
Dissociatieve-identiteitsstoornis (DIS)...........................................................................................................51
Hoofdstuk 23: Neurocognitieve stoornissen......................................................................................................52
Traumatisch hersenletsel (THL).....................................................................................................................53
Hoofdstuk 24: Obsessieve-compulsieve en verwante stoornissen.....................................................................53
Obsessieve-compulsieve stoornis..................................................................................................................53
Verzamelstoornis (Hoarding Disorder)..........................................................................................................54
Morfodysfore stoornis (Body Dysmorphic Disorder, BDD)...........................................................................54
Trichotillomanie en excoriatiestoornis..........................................................................................................54
Thema 4: Persoonlijkheidsleer en -stoornissen.............................................................................................55
Hoofdstuk 7 t/m 9: Persoonlijkheidsleer............................................................................................................55
Hoofdstuk 25: Persoonlijkheidsstoornissen........................................................................................................59
Cluster A: Vreemde, excentrieke cluster.......................................................................................................59
Cluster B: impulsieve, dramatische of emotionele cluster............................................................................60
Cluster C: angstig...........................................................................................................................................61
Overige opmerkingen.................................................................................................................................. 64
,Thema 3: Psychopathologie bij volwassenen
Hoofdstuk 11: Neurobiologische ontwikkelingsstoornissen
Neurobiologische ontwikkelingsstoornissen manifesteren zich vaak vroeg in de ontwikkeling,
meestal voor het zesde levensjaar. Neurobiologische ontwikkelingsstoornissen worden
gekenmerkt door een gebrek in de ontwikkeling dat voor beperkingen zorgt in het
persoonlijke, sociale, academische of werkgerelateerde functioneren. De DSM-5
onderscheidt de volgende neurobiologische ontwikkelingsstoornissen: verstandelijke
beperking, communicatiestoornissen, autorismespectrumstoornis (ASS),
aandachtssdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis (ADHD), specifieke leerstoornissen en
motorische stoornissen.
Autismespectrumstoornis
Een autismespectrumstoornis (ASS) is een pervasieve ontwikkelingsstoornis die wordt
gekenmerkt door ernstige gebreken in de ontwikkeling van sociaal-communicatieve
vaardigheden en het voorkomen van stereotiepe gedragingen en interesses. Voor het stellen
van de diagnose moeten symptomen aanwezig zijn in twee kerndomeinen, waarbij
symptomen in beide domeinen zijn vereist en aan ten minste vijf criteria moet worden
voldaan.
Aanhoudende beperking in sociale communicatie en interactie
o Afwijkende sociale wederkerigheid; onvermogen om spontaan vreugde,
interesses of successen te delen, en een ontbrekend besef van sociale
conventies
o Afwijkende non-verbale communicatie; beperkingen in omgang met anderen,
zoals moeite met oogcontact, gezichtsuitdrukkingen en gebaren
o Moeilijkheden met relaties; moeite met vriendschappen en het onderhouden
daarvan, beperkingen in het afstemmen van gedrag op sociale situaties, en
afwezigheid van symbolisch of fantasiespel
Repetitieve gedragingen en interesses
o Stereotiepe bewegingen, gedragingen en spraak; niet-functionele bewegingen
en gewoonten
o Moeite met veranderingen; sterk vasthouden aan routines of rituelen, en
overmatige weerstand tegen veranderingen
o Stereotiepe interesses; obsessie met bepaalde voorwerpen of onderwerpen,
vrijetijdsbesteding of hobby’s
o Sensorische overgevoeligheid; last hebben van geluid, licht en aanrakingen,
mogelijk ondergevoeligheid voor pijn, warmte, kou, honger en verzadiging
Op basis van de mate waarin de symptomen aanwezig zijn, kan een indeling gemaakt
worden in de ernst van de stoornis. Hierbij wordt onderscheidt gemaakt in drie niveaus,
namelijk vereist steun, vereist substantiële steun en vereist zeer substantiële steun. Als
symptomen van repetitief gedrag en specifieke interesses afwezig zijn, kan de diagnose
sociale communicatiestoornis overwogen worden. ASS gaat vaak samen met andere
psychiatrische stoornissen, waaronder obsessief-compulsieve stoornis, sociale-angststoornis
en ADHD.
, ASS is voor ongeveer 35 tot 60 procent erfelijk bepaald en voor 40 tot 65 procent
gerelateerd aan omgevingsfactoren. Bij vrouwen met ASS blijkt de erfelijke component
aanzienlijk minder groot dan bij mannen met ASS. Bij omgevingsfactoren kan worden
gedacht aan een hoge leeftijd van de vader bij geboorte van het kind, stress en
infectieziekten tijdens de zwangerschap, en het gebruik van medicatie.
Rond de jaren zestig dacht men dat het percentage ASS ongeveer 0,5 procent van de
bevolking was. Later werd de prevalentie van 1,12 procent gezien toen ook oudere kinderen
werden geïncludeerd. ASS komt bij mannen vier keer zo vaak voor als bij vrouwen. De
toename van ASS-diagnosen wordt verklaard door de verruiming van criteria en hogere
eisen aan sociale vaardigheden en flexibiliteit vanuit de samenleving.
Lange tijd werden autisme en schizofrenie niet als afzonderlijke stoornissen beschouwd. Pas
begin jaren zeventig werd aangetoond dat autisme en schizofrenie van elkaar konden
worden gescheiden. In 1980 werd autisme voor het eerst als zelfstandige diagnostische
categorie erkend en opgenomen in de DSM-III. Sinds de DSM-5 is gekozen voor een meer
dimensionele insteek en is er veel veranderd ten aanzien van de diagnose autisme. Zo is er
onder andere geen onderscheid meer gemaakt tussen de verschillende typen autisme en
spreekt men van ‘de autismespectrumstoornis’. Het is de verwachting dat de prevalentie
met de komst van de DMS-5 gaat dalen omdat de diagnose PDD-NOS niet meer is
opgenomen in de DSM-5. Bovendien dienst men sinds de DSM-5 aan meer criteria te
voldoen om een diagnose autismespectrumstoornis te krijgen.
ASS kan niet op biologisch of neurocognitief niveau worden gediagnostiseerd, omdat deze
ook voorkomen bij andere aandoeningen. Bij adolescenten en volwassenen kunnen de
diagnostische criteria in een semigestructureerd interview worden uitgevraagd, waarbij ook
een hetero-anamnese plaatsvindt.
Cognitieve gedragstherapie lijkt effectief voor het reduceren van comorbide
angststoornissen bij normaal tot hoog begaafde kinderen met ASS. Ook gedragstherapie en
medicatie kunnen helpend zijn. Bij impulscontroleproblemen lijkt een combinatie van
medicatie en gedragstherapie het meest effectief. Bij volwassenen met een normale tot
hoge intelligentie wordt vaak psycho-educatie aangeboden met als doel het accepteren van
de diagnose. Een op mindfulness gebaseerde interventie is effectief in het reduceren van
verschillende comorbide klachten bij volwassenen en adolescenten met ASS, waarbij de
effecten over langere tijd behouden lijken te blijven.
Beschermende factoren voor het ontwikkelen van ASS zijn vrouw zijn en foliumzuur
gebruiken voor en tijdens de zwangerschap. ASS komt het meeste voor bij mannen,
ongeveer 4x zo vaak als bij vrouwen. Verwacht wordt dat de prevalentie van ASS bij de
komst van DSM-5 zal dalen omdat er aan meer criteria moet worden voldaan om de
diagnose te krijgen en omdat PDD-NOS niet meer als diagnose is opgenomen. De kans om
ASS op een juiste manier te diagnosticeren is met behulp van observatie, neurocognitief
onderzoek en heteroanamnese.
