2025
2026
Algemene Rechtsleer
PROF. FREDERIK PEERAER
0
,Inhoudsopgave
INLEIDING: EEN MOEILIJKE VRAAG........................................................................ 1
DE ULTIEME DEFINITIE ONTBREEKT.................................................................................1
HEBBEN WE WEL EEN DEFINITIE NODIG?..........................................................................1
DEFINITIES VAN RECHT...............................................................................................1
STANDPUNT- OF MAATSCHAPPIJAFHANKELIJK....................................................................2
GEVOLGEN CONVENTIONALISTISCHE OPVATTING.................................................................2
TITEL I: FUNDAMENTELE TRANSFORMATIES VAN MENSENMAATSCHAPPIJEN............2
PROLOOG............................................................................................................... 2
HOOFDSTUK 1: SAMENLEVINGEN VAN JAGER-VOEDSELVERZAMELAARS..................4
HOOFDSTUK 2: CHIEFDOMS.................................................................................. 5
HOOFDSTUK 3: RIJKEN (BESCHAVINGEN, EMPIRES…)............................................. 5
HOOFDSTUK 4: MODERNE STATEN........................................................................ 7
ONTWIKKELING........................................................................................................7
VERDERE ONTWIKKELINGEN.........................................................................................8
GOVERNMENT GOVERNANCE........................................................................................9
TITEL II. KENMERKEN VAN RECHT....................................................................... 10
PROLOOG............................................................................................................. 10
REGELGEORIËNTEERDE BENADERING.................................................................................................. 11
GEDRAGSGEORIËNTEERDE BENADERING............................................................................................. 11
HOOFDSTUK 1: NORMATIEVE ORDENING............................................................. 11
AFDELING 1: SOORTEN ORDENINGEN............................................................................12
DESCRIPTIEVE ORDENING................................................................................................................ 12
NORMATIEVE ORDENING.................................................................................................................. 12
SOORTEN VERWACHTINGEN.......................................................................................12
RECHT EN NORMATIEVE ORDENING...............................................................................13
AFDELING 2: ORDENINGEN EN SAMENLEVINGSTYPES.........................................................13
AFDELING 3: CONCURRERENDE ORDENINGEN: RECHTSPLURALISME........................................14
HOOFDSTUK 2: INSTITUTIONELE OORSPRONG..................................................... 15
HOOFDSTUK 3: AFDWINGBAAR........................................................................... 15
,IS INTERNATIONAAL RECHT WEL RECHT?........................................................................16
ROL EFFECTIEVE NALEVING?......................................................................................16
EFFECTIEVE NALEVING?.................................................................................................................. 16
EFFECTIEVE HANDHAVING?.............................................................................................................. 16
VERKEERSREGLEMENT..............................................................................................17
HOOFDSTUK 4: ‘JUISTE’ ORDENING..................................................................... 17
AFDELING 1: GRONDSLAG VAN REGELS.........................................................................17
AFDELING 2: HET BEGRIP ‘RECHTVAARDIGHEID’..............................................................20
VERDELENDE EN VEREFFENENDE RECHTVAARDIGHEID...........................................................................20
RECHTVAARDIGHEIDSTHEORIEËN...................................................................................................... 20
AFDELING 3: RECHTVAARDIGHEIDSSTROMINGEN..............................................................22
THEOCRATISCHE STROMING............................................................................................................. 22
AUTOCRATISCHE STROMING............................................................................................................. 22
DEMOCRATISCHE STROMING............................................................................................................ 23
NATUURRECHTELIJKE STROMING........................................................................................................ 23
UTILITARISTISCHE STROMING............................................................................................................ 25
HISTORISCHE STROMING................................................................................................................. 25
POSITIVISTISCHE STROMING............................................................................................................. 25
NOMOCRATISCHE STROMING............................................................................................................ 28
EGALITAIRE STROMING.................................................................................................................... 28
CAPABALITY APPROACH................................................................................................................... 29
TITEL I: FUNCTIES VAN HET RECHT...................................................................... 30
HOOFDSTUK 1: GEDRAGSAFSTEMMING............................................................... 31
AFDELING 1: BEVORDERING GROEPSCOHESIE..................................................................31
AFDELING 2: CONFLICTVERMIJDING..............................................................................31
AFDELING 3: CONFLICTVERWERKING............................................................................32
SOCIALE VREDE: AFWEER, HERSTEL EN STRAF..................................................................................... 33
CONFLICTVERWERKINGSMETHODEN................................................................................................... 33
HOOFDSTUK 2: BESLUITVORMING BINNEN DE GROEP........................................... 35
TITEL II: FINALITEIT VAN HET RECHT................................................................... 36
HOOFDSTUK 1: CODIFICATIE............................................................................... 36
HOOFDSTUK 2: MODIFICATIE.............................................................................. 37
AFDELING 1: OPKOMST, TECHNIEKEN EN ORIËNTATIE........................................................37
AFDELING 2: WELVAART EN WELBEVINDEN.....................................................................39
AFDELING 3: LIMIETEN.............................................................................................40
TITEL I: WAT IS EEN (RECHTS)NORM?.................................................................. 41
HOOFDSTUK 1: DESCRIPTIEVE VS. PRESCRIPTIEVE NORMEN................................. 41
,HOOFDSTUK 2: TALIGE UITDRUKKINGEN VAN NORMEN........................................ 43
AFDELING 1: VERIFIEERBARE UITSPRAKEN......................................................................43
ONDERAFDELING 1: EMPIRISCHE UITSPRAKEN...................................................................................... 43
ONDERAFDELING 2: LOGISCHE OF DEFINIËRENDE UITSPRAKEN................................................................44
AFDELING 2: GELOOFSUITSPRAKEN..............................................................................44
AFDELING 3: WAARDERINGSUITSPRAKEN.......................................................................44
ONDERAFDELING 1: DESCRIPTIEVE WAARDEOORDELEN..........................................................................44
ONDERAFDELING 2: PRESCRIPTIEVE WAARDEOORDELEN........................................................................45
BEWIJS EN WAARDEOORDELEN......................................................................................................... 45
AFDELING 4: PERFORMATIEVE UITSPRAKEN....................................................................46
TITEL II: ALGEMENE BESTANDDELEN VAN RECHTSREGELS.................................... 47
HOOFDSTUK 1: NORMSTELLER............................................................................ 47
HOOFDSTUK 2: NORMBESTEMMELING................................................................. 47
HOOFDSTUK 3: VOORGESCHREVEN GEDRAG........................................................ 48
AFDELING 1: VOLLEDIGE EN ONVOLLEDIGE RECHTSREGELS..................................................48
AFDELING 2: VERDUIDELIJKENDE UITSPRAKEN.................................................................49
AFDELING 3: VERANDERENDE EN VERWIJZENDE UITSPRAKEN...............................................50
AFDELING 4: CONSTITUTIEVE UITSPRAKEN.....................................................................51
AFDELING 5: REGULATIEVE UITSPRAKEN........................................................................52
ONDERAFDELING: ACTIE-UITSPRAKEN................................................................................................. 52
ONDERAFDELING: DOELUITSPRAKEN.................................................................................................. 52
HOOFDSTUK 4: MODALITEITEN........................................................................... 53
AFDELING 1: VIER MODALITEITEN................................................................................53
AFDELING 2: RECHTEN EN PLICHTEN............................................................................54
ONDERAFDELING 1: VIER SOORTEN SUBJECTIEVE RECHTEN.....................................................................54
HOOFDSTUK 5: GEVISEERDE FEITELIJKE SITUATIE.............................................................55
HOOFDSTUK 6: CONCRETISERINGSGRADATIES..................................................... 56
AFDELING 1: GESLOTEN NORMEN................................................................................56
AFDELING 2: OPEN NORMEN......................................................................................56
AFDELING 3: ALGEMENE RECHTSBEGINSELEN..................................................................57
AFDELING 4: ADAGIA...............................................................................................57
TITEL III: DE SAMENHANG VAN RECHTSREGELS: RECHT ALS SYSTEEM?..................57
HOOFDSTUK 1: RECHT ALS DOGMATISCH SYSTEEM.............................................. 58
AFDELING 1: UITWENDIG SYSTEEM..............................................................................58
AFDELING 2: INWENDIG SYSTEEM................................................................................59
,HOOFDSTUK 2: RECHT ALS SOCIAAL SYSTEEM..................................................... 59
HOOFDSTUK 3: RECHT ALS CHAOTISCHE JANBOEL................................................ 60
HOOFDSTUK 4: TWEE METAFOREN...................................................................... 61
AFDELING 1: RECHT ALS TAAL....................................................................................61
AFDELING 2: RECHT ALS STAD....................................................................................62
, ALGEMENE RECHTSLEER
DEEL I: WAT IS RECHT?
INLEIDING: EEN MOEILIJKE VRAAG
DE ULTIEME DEFINITIE ONTBREEKT
“Nog steeds zoeken juristen naar een definitie van hun rechtsbegrip“ – Immanuel Kant (1724-1804)
Ook de definitie uit Basisbegrippen is niet perfect!
“Een geheel van gedragsregels en ermee samenhangende institutionele voorschriften, uitgevaardigd
en gehandhaafd door of krachtens het maatschappelijk gezag, met het oog op een doeltreffende,
rechtszekere en rechtvaardige ordening van de maatschappij.”
Na deel I moet je in staat zijn om aan te geven bij welke elementen van die definitie je vraagtekens kan
plaatsen.
HEBBEN WE WEL EEN DEFINITIE NODIG?
In sommige vakgebieden: geen behoefte aan een definitie (bv. chemie: een chemicus kan perfect
werken als chemicus zonder zich ooit af te vragen wat precies ‘de chemie’ is)
In het recht: wel behoefte!
• o.a. Rechter: moet ‘het recht’ toepassen (interpreteren en verder ontwikkelen)
• Onderzoek naar ‘het recht’ riskeert verkeerd te worden begrepen zonder begripsomschrijving
Twee opvattingen
• Essentialistische opvatting: recht heeft een essentie (=kernelement dat altijd en overal
aanwezig is en dat toelaat ‘recht’ te onderscheiden van andere fenomenen)
- probleem: die essentie is tot nu toe niet gevonden
• Conventionalistische opvatting: wat telt als ‘recht’ en wat niet, is een conventie (=afspraak
tussen mensen) waarvan de inhoud niet op voorhand vastligt
DEFINITIES VAN RECHT
Het probleem is dat talrijke definities die men aan het recht geeft, soms gedeeltelijk overlappen met
elkaar en elkaar soms ook gedeeltelijk uitsluiten.
Recht kent vele vormen, o.m.:
• Statelijk recht: het geheel van gedragsvoorschriften dat door statelijke actoren is
uitgevaardigd (zoals wetgevers, rechters…).
• Gewoonterecht: het geheel van gedragsvoorschriften dat tot stand komt doordat deelnemers
aan het rechtsverkeer die voorschriften als verbindend beschouwen. Gewoonterecht wordt niet
door concrete personen uitgevaardigd, maar is het gevolg van langdurig gebruik door die
deelnemers in de praktijk.
• Religieus recht: het geheel van gedragsvoorschriften dat binnen een bepaalde religie geldt
1
2026
Algemene Rechtsleer
PROF. FREDERIK PEERAER
0
,Inhoudsopgave
INLEIDING: EEN MOEILIJKE VRAAG........................................................................ 1
DE ULTIEME DEFINITIE ONTBREEKT.................................................................................1
HEBBEN WE WEL EEN DEFINITIE NODIG?..........................................................................1
DEFINITIES VAN RECHT...............................................................................................1
STANDPUNT- OF MAATSCHAPPIJAFHANKELIJK....................................................................2
GEVOLGEN CONVENTIONALISTISCHE OPVATTING.................................................................2
TITEL I: FUNDAMENTELE TRANSFORMATIES VAN MENSENMAATSCHAPPIJEN............2
PROLOOG............................................................................................................... 2
HOOFDSTUK 1: SAMENLEVINGEN VAN JAGER-VOEDSELVERZAMELAARS..................4
HOOFDSTUK 2: CHIEFDOMS.................................................................................. 5
HOOFDSTUK 3: RIJKEN (BESCHAVINGEN, EMPIRES…)............................................. 5
HOOFDSTUK 4: MODERNE STATEN........................................................................ 7
ONTWIKKELING........................................................................................................7
VERDERE ONTWIKKELINGEN.........................................................................................8
GOVERNMENT GOVERNANCE........................................................................................9
TITEL II. KENMERKEN VAN RECHT....................................................................... 10
PROLOOG............................................................................................................. 10
REGELGEORIËNTEERDE BENADERING.................................................................................................. 11
GEDRAGSGEORIËNTEERDE BENADERING............................................................................................. 11
HOOFDSTUK 1: NORMATIEVE ORDENING............................................................. 11
AFDELING 1: SOORTEN ORDENINGEN............................................................................12
DESCRIPTIEVE ORDENING................................................................................................................ 12
NORMATIEVE ORDENING.................................................................................................................. 12
SOORTEN VERWACHTINGEN.......................................................................................12
RECHT EN NORMATIEVE ORDENING...............................................................................13
AFDELING 2: ORDENINGEN EN SAMENLEVINGSTYPES.........................................................13
AFDELING 3: CONCURRERENDE ORDENINGEN: RECHTSPLURALISME........................................14
HOOFDSTUK 2: INSTITUTIONELE OORSPRONG..................................................... 15
HOOFDSTUK 3: AFDWINGBAAR........................................................................... 15
,IS INTERNATIONAAL RECHT WEL RECHT?........................................................................16
ROL EFFECTIEVE NALEVING?......................................................................................16
EFFECTIEVE NALEVING?.................................................................................................................. 16
EFFECTIEVE HANDHAVING?.............................................................................................................. 16
VERKEERSREGLEMENT..............................................................................................17
HOOFDSTUK 4: ‘JUISTE’ ORDENING..................................................................... 17
AFDELING 1: GRONDSLAG VAN REGELS.........................................................................17
AFDELING 2: HET BEGRIP ‘RECHTVAARDIGHEID’..............................................................20
VERDELENDE EN VEREFFENENDE RECHTVAARDIGHEID...........................................................................20
RECHTVAARDIGHEIDSTHEORIEËN...................................................................................................... 20
AFDELING 3: RECHTVAARDIGHEIDSSTROMINGEN..............................................................22
THEOCRATISCHE STROMING............................................................................................................. 22
AUTOCRATISCHE STROMING............................................................................................................. 22
DEMOCRATISCHE STROMING............................................................................................................ 23
NATUURRECHTELIJKE STROMING........................................................................................................ 23
UTILITARISTISCHE STROMING............................................................................................................ 25
HISTORISCHE STROMING................................................................................................................. 25
POSITIVISTISCHE STROMING............................................................................................................. 25
NOMOCRATISCHE STROMING............................................................................................................ 28
EGALITAIRE STROMING.................................................................................................................... 28
CAPABALITY APPROACH................................................................................................................... 29
TITEL I: FUNCTIES VAN HET RECHT...................................................................... 30
HOOFDSTUK 1: GEDRAGSAFSTEMMING............................................................... 31
AFDELING 1: BEVORDERING GROEPSCOHESIE..................................................................31
AFDELING 2: CONFLICTVERMIJDING..............................................................................31
AFDELING 3: CONFLICTVERWERKING............................................................................32
SOCIALE VREDE: AFWEER, HERSTEL EN STRAF..................................................................................... 33
CONFLICTVERWERKINGSMETHODEN................................................................................................... 33
HOOFDSTUK 2: BESLUITVORMING BINNEN DE GROEP........................................... 35
TITEL II: FINALITEIT VAN HET RECHT................................................................... 36
HOOFDSTUK 1: CODIFICATIE............................................................................... 36
HOOFDSTUK 2: MODIFICATIE.............................................................................. 37
AFDELING 1: OPKOMST, TECHNIEKEN EN ORIËNTATIE........................................................37
AFDELING 2: WELVAART EN WELBEVINDEN.....................................................................39
AFDELING 3: LIMIETEN.............................................................................................40
TITEL I: WAT IS EEN (RECHTS)NORM?.................................................................. 41
HOOFDSTUK 1: DESCRIPTIEVE VS. PRESCRIPTIEVE NORMEN................................. 41
,HOOFDSTUK 2: TALIGE UITDRUKKINGEN VAN NORMEN........................................ 43
AFDELING 1: VERIFIEERBARE UITSPRAKEN......................................................................43
ONDERAFDELING 1: EMPIRISCHE UITSPRAKEN...................................................................................... 43
ONDERAFDELING 2: LOGISCHE OF DEFINIËRENDE UITSPRAKEN................................................................44
AFDELING 2: GELOOFSUITSPRAKEN..............................................................................44
AFDELING 3: WAARDERINGSUITSPRAKEN.......................................................................44
ONDERAFDELING 1: DESCRIPTIEVE WAARDEOORDELEN..........................................................................44
ONDERAFDELING 2: PRESCRIPTIEVE WAARDEOORDELEN........................................................................45
BEWIJS EN WAARDEOORDELEN......................................................................................................... 45
AFDELING 4: PERFORMATIEVE UITSPRAKEN....................................................................46
TITEL II: ALGEMENE BESTANDDELEN VAN RECHTSREGELS.................................... 47
HOOFDSTUK 1: NORMSTELLER............................................................................ 47
HOOFDSTUK 2: NORMBESTEMMELING................................................................. 47
HOOFDSTUK 3: VOORGESCHREVEN GEDRAG........................................................ 48
AFDELING 1: VOLLEDIGE EN ONVOLLEDIGE RECHTSREGELS..................................................48
AFDELING 2: VERDUIDELIJKENDE UITSPRAKEN.................................................................49
AFDELING 3: VERANDERENDE EN VERWIJZENDE UITSPRAKEN...............................................50
AFDELING 4: CONSTITUTIEVE UITSPRAKEN.....................................................................51
AFDELING 5: REGULATIEVE UITSPRAKEN........................................................................52
ONDERAFDELING: ACTIE-UITSPRAKEN................................................................................................. 52
ONDERAFDELING: DOELUITSPRAKEN.................................................................................................. 52
HOOFDSTUK 4: MODALITEITEN........................................................................... 53
AFDELING 1: VIER MODALITEITEN................................................................................53
AFDELING 2: RECHTEN EN PLICHTEN............................................................................54
ONDERAFDELING 1: VIER SOORTEN SUBJECTIEVE RECHTEN.....................................................................54
HOOFDSTUK 5: GEVISEERDE FEITELIJKE SITUATIE.............................................................55
HOOFDSTUK 6: CONCRETISERINGSGRADATIES..................................................... 56
AFDELING 1: GESLOTEN NORMEN................................................................................56
AFDELING 2: OPEN NORMEN......................................................................................56
AFDELING 3: ALGEMENE RECHTSBEGINSELEN..................................................................57
AFDELING 4: ADAGIA...............................................................................................57
TITEL III: DE SAMENHANG VAN RECHTSREGELS: RECHT ALS SYSTEEM?..................57
HOOFDSTUK 1: RECHT ALS DOGMATISCH SYSTEEM.............................................. 58
AFDELING 1: UITWENDIG SYSTEEM..............................................................................58
AFDELING 2: INWENDIG SYSTEEM................................................................................59
,HOOFDSTUK 2: RECHT ALS SOCIAAL SYSTEEM..................................................... 59
HOOFDSTUK 3: RECHT ALS CHAOTISCHE JANBOEL................................................ 60
HOOFDSTUK 4: TWEE METAFOREN...................................................................... 61
AFDELING 1: RECHT ALS TAAL....................................................................................61
AFDELING 2: RECHT ALS STAD....................................................................................62
, ALGEMENE RECHTSLEER
DEEL I: WAT IS RECHT?
INLEIDING: EEN MOEILIJKE VRAAG
DE ULTIEME DEFINITIE ONTBREEKT
“Nog steeds zoeken juristen naar een definitie van hun rechtsbegrip“ – Immanuel Kant (1724-1804)
Ook de definitie uit Basisbegrippen is niet perfect!
“Een geheel van gedragsregels en ermee samenhangende institutionele voorschriften, uitgevaardigd
en gehandhaafd door of krachtens het maatschappelijk gezag, met het oog op een doeltreffende,
rechtszekere en rechtvaardige ordening van de maatschappij.”
Na deel I moet je in staat zijn om aan te geven bij welke elementen van die definitie je vraagtekens kan
plaatsen.
HEBBEN WE WEL EEN DEFINITIE NODIG?
In sommige vakgebieden: geen behoefte aan een definitie (bv. chemie: een chemicus kan perfect
werken als chemicus zonder zich ooit af te vragen wat precies ‘de chemie’ is)
In het recht: wel behoefte!
• o.a. Rechter: moet ‘het recht’ toepassen (interpreteren en verder ontwikkelen)
• Onderzoek naar ‘het recht’ riskeert verkeerd te worden begrepen zonder begripsomschrijving
Twee opvattingen
• Essentialistische opvatting: recht heeft een essentie (=kernelement dat altijd en overal
aanwezig is en dat toelaat ‘recht’ te onderscheiden van andere fenomenen)
- probleem: die essentie is tot nu toe niet gevonden
• Conventionalistische opvatting: wat telt als ‘recht’ en wat niet, is een conventie (=afspraak
tussen mensen) waarvan de inhoud niet op voorhand vastligt
DEFINITIES VAN RECHT
Het probleem is dat talrijke definities die men aan het recht geeft, soms gedeeltelijk overlappen met
elkaar en elkaar soms ook gedeeltelijk uitsluiten.
Recht kent vele vormen, o.m.:
• Statelijk recht: het geheel van gedragsvoorschriften dat door statelijke actoren is
uitgevaardigd (zoals wetgevers, rechters…).
• Gewoonterecht: het geheel van gedragsvoorschriften dat tot stand komt doordat deelnemers
aan het rechtsverkeer die voorschriften als verbindend beschouwen. Gewoonterecht wordt niet
door concrete personen uitgevaardigd, maar is het gevolg van langdurig gebruik door die
deelnemers in de praktijk.
• Religieus recht: het geheel van gedragsvoorschriften dat binnen een bepaalde religie geldt
1
