E module: Sociale autopsie en wijkanalyse
Doelen van de e-module
• Beschrijven hoe omgevingsfactoren kunnen bijdragen tot gezondheidsproblemen en
vroegtijdige sterfte.
• Omgevingsfactoren meenemen in je op de patiënt gericht handelen.
• Je als arts inzetten voor verbeteringen van de sociale en fysieke omgeving waarin
patiënten leven, werken en wonen.
Omgevingsfactoren en gezondheid
In dit hoofdstuk wordt een korte samenvatting gegeven van
wat je eerder in de opleiding hebt geleerd over het verband
tussen omgevingsfactoren en gezondheidsproblemen.
In 1974 stelde Lalonde een model op voor determinanten
van volksgezondheid. Hiernaast zie je een door het RIVM
aangepaste versie van dat nog altijd geldende model.
Preventie en zorg zijn gericht op het verbeteren van de
gezondheid van populaties en individuen. De
volksgezondheid wordt echter ook beïnvloed door andere
factoren. Onder determinanten van (on)gezondheid
verstaan we alle factoren die de gezondheid beïnvloeden.
Het kan enerzijds gaan om risicofactoren voor het ontstaan
of verergeren van ziekte, maar er zijn ook factoren die de
gezondheid juist positief beïnvloeden. Determinanten van (on)gezondheid kunnen worden
ingedeeld in persoonsgebonden factoren, leefstijl en de fysieke en sociale omgeving. Vaak is
er sprake van een wisselwerking tussen determinanten. Ziekten of aandoeningen kunnen
ook weer determinant voor andere ziekten of gezondheid zijn.
Determinanten van (on)gezondheid kunnen worden ingedeeld in persoongebonden factoren,
leefstijl en de omgevingsfactoren
• Persoonsgebonden factoren: overgewicht, erfelijke borstkanker in de familie,
bloeddruk, notenalergie, diabetes
• Leefstijl: wandelen, overmatig alcoholgebruik, met de auto naar werk, sporten, fruit
eten
• Omgevingsfactoren: schimmel in de badkamer, lawaai, werken met gevaarlijke
stoffen, wonen naast de snelweg, weinig sociale contacten in de wijk
De verschillende typen determinanten beïnvloeden niet alleen de volksgezondheid, maar ook
elkaar. Sommige determinanten beïnvloeden heel direct onze gezondheid. Andere
determinanten beïnvloeden onze gezondheid indirect via de invloed op andere
(achterliggende) determinanten.
Veel determinanten van gezondheid clusteren: dat wil zeggen dat ze vaker bij dezelfde
persoon voorkomen dan verwacht op basis van toeval. Zo gaan roken, drugsgebruik,
alcoholgebruik en onveilig seksueel gedrag bijvoorbeeld vaak samen.
Sociaaleconomische gezondheidsverschillen = verschillen in gezondheid en sterfte tussen
mensen met een hoge en mensen met een lagere (sociaaleconomische) positie in de
maatschappij.
, Een hogere sociaaleconomische status betekent meer toegang tot middelen op bijna elk
levensterrein: van woon- en werkomstandigheden tot gezondheidsinformatie en –gedrag, de
zogenaamde sociale factoren. Sociaaleconomische gezondheidsverschillen ontstaan voor een
belangrijk deel door risicofactoren die buiten het gezondheidsdomein liggen, zoals minder
gunstige werk- en woonomstandigheden.
De leefomgeving kan gevaren en bedreigingen voor de gezondheid opleveren door
bijvoorbeeld luchtvervuiling, giftige stoffen in de bodem, of geluidsoverlast. Maar daarnaast
kan er ook een negatieve invloed uitgaan van beperkte mogelijkheden om te wandelen en te
fietsen, van het ontbreken van aantrekkelijke en veilige openbare ruimtes, zoals pleinen en
parken, waarin mensen elkaar kunnen ontmoeten en ontspannen, van al te verleidelijk
geplaatste liften en roltrappen, en van een overvloed aan snackbars en fastfood
voorzieningen.
Een gezonde leefomgeving is een leefomgeving:
Die mensen beschermt tegen ziekten, calamiteiten en ongevallen.
Die uitnodigt tot gezond gedrag: bewegen en spelen, gezonde voeding.
Waarin mensen ‘redzaam’ kunnen zijn en deel kunnen nemen aan de samenleving.
Een wijkdiagnose stellen
Het COPD-model = Art en collega’s (Universiteit van
Gent) ontwikkelden het community-oriented primary
care (COPC) model. In dit model is de individuele
patiënt het startpunt. Informatie vanuit het contact
tussen een individuele patiënt en diens arts wordt
gecombineerd met informatie op populatieniveau,
om zo te komen tot een zogenaamde ‘community’
diagnose. In het Nederlands spreken we dan van een
sociale diagnose of wijkdiagnose. Art en collega’s baseerden zich bij de ontwikkeling van hun
model op de cyclus van Garr (zie figuur).
Deze cyclus begint ermee dat een multidisciplinaire groep van zorg professionals afbakent
om welke ‘gemeenschap’ (community) het gaat, bijvoorbeeld een bepaalde wijk in de stad.
Daarna wordt samen met vertegenwoordigers vanuit die wijk de aard, omvang en ernst van
gezondheidsproblemen in de wijk vastgesteld, met behulp van beschikbare
gegevensbronnen. Nadat is bepaald welke problemen met voorrang aandacht moeten
krijgen, worden één of meer interventies gekozen of ontwikkeld. Daarbij wordt gekeken naar
interventies die in wetenschappelijke literatuur worden beschreven, maar ook naar wensen
en ideeën van de bewoners van de wijk. Ook de beoogde uitkomsten van de interventie(s)
worden samen met de wijkbewoners bepaald. Na implementatie van de interventie(s)
worden de uitkomsten gemonitord en worden eventueel vervolgstappen in de cyclus gezet.
Volgens het COPC model is het van cruciaal belang dat in alle stappen van het proces de
gemeenschap waar het om gaat betrokken wordt. Alleen op die manier kan een
doelgerichte, effectieve en haalbare interventie ontwikkeld en ingezet worden.
Stappenplan wijkanalyse
Met een wijkanalyse kun je erachter komen welke omgevingsfactoren de gezondheid van de
bewoners ervan beïnvloeden. Het Van Kleef instituut heeft een stappenplan van negen
Doelen van de e-module
• Beschrijven hoe omgevingsfactoren kunnen bijdragen tot gezondheidsproblemen en
vroegtijdige sterfte.
• Omgevingsfactoren meenemen in je op de patiënt gericht handelen.
• Je als arts inzetten voor verbeteringen van de sociale en fysieke omgeving waarin
patiënten leven, werken en wonen.
Omgevingsfactoren en gezondheid
In dit hoofdstuk wordt een korte samenvatting gegeven van
wat je eerder in de opleiding hebt geleerd over het verband
tussen omgevingsfactoren en gezondheidsproblemen.
In 1974 stelde Lalonde een model op voor determinanten
van volksgezondheid. Hiernaast zie je een door het RIVM
aangepaste versie van dat nog altijd geldende model.
Preventie en zorg zijn gericht op het verbeteren van de
gezondheid van populaties en individuen. De
volksgezondheid wordt echter ook beïnvloed door andere
factoren. Onder determinanten van (on)gezondheid
verstaan we alle factoren die de gezondheid beïnvloeden.
Het kan enerzijds gaan om risicofactoren voor het ontstaan
of verergeren van ziekte, maar er zijn ook factoren die de
gezondheid juist positief beïnvloeden. Determinanten van (on)gezondheid kunnen worden
ingedeeld in persoonsgebonden factoren, leefstijl en de fysieke en sociale omgeving. Vaak is
er sprake van een wisselwerking tussen determinanten. Ziekten of aandoeningen kunnen
ook weer determinant voor andere ziekten of gezondheid zijn.
Determinanten van (on)gezondheid kunnen worden ingedeeld in persoongebonden factoren,
leefstijl en de omgevingsfactoren
• Persoonsgebonden factoren: overgewicht, erfelijke borstkanker in de familie,
bloeddruk, notenalergie, diabetes
• Leefstijl: wandelen, overmatig alcoholgebruik, met de auto naar werk, sporten, fruit
eten
• Omgevingsfactoren: schimmel in de badkamer, lawaai, werken met gevaarlijke
stoffen, wonen naast de snelweg, weinig sociale contacten in de wijk
De verschillende typen determinanten beïnvloeden niet alleen de volksgezondheid, maar ook
elkaar. Sommige determinanten beïnvloeden heel direct onze gezondheid. Andere
determinanten beïnvloeden onze gezondheid indirect via de invloed op andere
(achterliggende) determinanten.
Veel determinanten van gezondheid clusteren: dat wil zeggen dat ze vaker bij dezelfde
persoon voorkomen dan verwacht op basis van toeval. Zo gaan roken, drugsgebruik,
alcoholgebruik en onveilig seksueel gedrag bijvoorbeeld vaak samen.
Sociaaleconomische gezondheidsverschillen = verschillen in gezondheid en sterfte tussen
mensen met een hoge en mensen met een lagere (sociaaleconomische) positie in de
maatschappij.
, Een hogere sociaaleconomische status betekent meer toegang tot middelen op bijna elk
levensterrein: van woon- en werkomstandigheden tot gezondheidsinformatie en –gedrag, de
zogenaamde sociale factoren. Sociaaleconomische gezondheidsverschillen ontstaan voor een
belangrijk deel door risicofactoren die buiten het gezondheidsdomein liggen, zoals minder
gunstige werk- en woonomstandigheden.
De leefomgeving kan gevaren en bedreigingen voor de gezondheid opleveren door
bijvoorbeeld luchtvervuiling, giftige stoffen in de bodem, of geluidsoverlast. Maar daarnaast
kan er ook een negatieve invloed uitgaan van beperkte mogelijkheden om te wandelen en te
fietsen, van het ontbreken van aantrekkelijke en veilige openbare ruimtes, zoals pleinen en
parken, waarin mensen elkaar kunnen ontmoeten en ontspannen, van al te verleidelijk
geplaatste liften en roltrappen, en van een overvloed aan snackbars en fastfood
voorzieningen.
Een gezonde leefomgeving is een leefomgeving:
Die mensen beschermt tegen ziekten, calamiteiten en ongevallen.
Die uitnodigt tot gezond gedrag: bewegen en spelen, gezonde voeding.
Waarin mensen ‘redzaam’ kunnen zijn en deel kunnen nemen aan de samenleving.
Een wijkdiagnose stellen
Het COPD-model = Art en collega’s (Universiteit van
Gent) ontwikkelden het community-oriented primary
care (COPC) model. In dit model is de individuele
patiënt het startpunt. Informatie vanuit het contact
tussen een individuele patiënt en diens arts wordt
gecombineerd met informatie op populatieniveau,
om zo te komen tot een zogenaamde ‘community’
diagnose. In het Nederlands spreken we dan van een
sociale diagnose of wijkdiagnose. Art en collega’s baseerden zich bij de ontwikkeling van hun
model op de cyclus van Garr (zie figuur).
Deze cyclus begint ermee dat een multidisciplinaire groep van zorg professionals afbakent
om welke ‘gemeenschap’ (community) het gaat, bijvoorbeeld een bepaalde wijk in de stad.
Daarna wordt samen met vertegenwoordigers vanuit die wijk de aard, omvang en ernst van
gezondheidsproblemen in de wijk vastgesteld, met behulp van beschikbare
gegevensbronnen. Nadat is bepaald welke problemen met voorrang aandacht moeten
krijgen, worden één of meer interventies gekozen of ontwikkeld. Daarbij wordt gekeken naar
interventies die in wetenschappelijke literatuur worden beschreven, maar ook naar wensen
en ideeën van de bewoners van de wijk. Ook de beoogde uitkomsten van de interventie(s)
worden samen met de wijkbewoners bepaald. Na implementatie van de interventie(s)
worden de uitkomsten gemonitord en worden eventueel vervolgstappen in de cyclus gezet.
Volgens het COPC model is het van cruciaal belang dat in alle stappen van het proces de
gemeenschap waar het om gaat betrokken wordt. Alleen op die manier kan een
doelgerichte, effectieve en haalbare interventie ontwikkeld en ingezet worden.
Stappenplan wijkanalyse
Met een wijkanalyse kun je erachter komen welke omgevingsfactoren de gezondheid van de
bewoners ervan beïnvloeden. Het Van Kleef instituut heeft een stappenplan van negen
