Inhoudsopgave
Samenvatting Psychosociale Begeleiding bij Ziekte en Herstel .......................................................................... 2
Inleiding .............................................................................................................................................................. 2
Thema 1 Gezondheidszorg en patiënt in verandering .................................................................................... 4
Tekst 1.1 Anders kijken naar gezondheid ................................................................................................... 4
Tekst 1.2 Organisatie van de gezondheidszorg ........................................................................................ 10
Tekst 1.3 The eHealth Chronic Care Model (CCM): a theory derivation approach .................................. 12
Tekst 1.4 Using health psychology in your everyday practice .................................................................. 15
Tekst 1.5 Beroepsprofielen .......................................................................................................................... 16
Tekst 1.6 Emotionele impact in de nasleep van een kritieke ziekte ........................................................ 16
Overzicht thema 1 ....................................................................................................................................... 18
Thema 2 Symptoomperceptie en klachtenbeleving ...................................................................................... 19
Tekst 2.1 Ziek zijn: perceptie en interpretatie van symptomen en reacties daarop ................................ 19
Tekst 2.1 Dutch health websites and their ability to inform people with low health literacy ................. 26
Tekst 2.3 Cyberchondria .......................................................................................................................... 27
Tekst 2.4 Van eerste klachten naar hulpvraag diagnose .......................................................................... 28
Overige ........................................................................................................................................................ 35
Overzicht thema 2 ....................................................................................................................................... 36
Thema 3 Omgaan met ziekte en herstel ....................................................................................................... 37
Tekst 3.1 De invloed van ziekte op kwaliteit van leven ............................................................................ 37
Tekst 3.2 De acute fase: diagnose en behandeling .................................................................................. 45
Tekst 3.3 Het consult en daarna .............................................................................................................. 50
Tekst 3.4 Shared decision making: a model for clinical practice .............................................................. 56
Tekst 3.5 Kwaliteit van leven .................................................................................................................... 59
Overzicht thema 3 ....................................................................................................................................... 62
Thema 4 Leven met chronische ziekte .......................................................................................................... 63
Tekst 4.1 Bruikbare theoretische modellen voor de revalidatiebehandeling .......................................... 63
Tekst 4.2 Improving patient adherence: a three-factor model to guide practice .................................... 70
Tekst 4.3 De chronische fase: nazorg, adaptatie en gedragsbehoud ....................................................... 72
Tekst 4.4 Het ICF model: het brede functioneren van de patiënt in beeld gebracht ............................... 77
Tekst 4.5 Generieke Model Zelfmanagement .......................................................................................... 78
Tekst 4.6 Pijn ............................................................................................................................................ 81
Tekst 4.7 Acceptance and commitment therapy ..................................................................................... 90
Tekst 4.8 Pijneducatie, wat en waarom? ................................................................................................. 93
Tekst 4.9 Wat hebben we nodig alvorens pijneducatie te kunnen aanbieden? ...................................... 95
Overige ........................................................................................................................................................ 99
Overzicht thema 4 ..................................................................................................................................... 100
Thema 5 Naderend levenseinde en rouw ................................................................................................... 101
Tekst 5.1 De laatste fase, palliatieve zorg en de verwerking van afscheid nemen en rouw .................. 101
Tekst 5.2 Kritische reflectie op het vijf fasen model van rouwverwerking van Kübler-Ross .................. 104
Tekst 5.3 The dual process model of coping with bereavement: a decade on ...................................... 106
Overzicht thema 5 ..................................................................................................................................... 113
1
,Samenvatting Psychosociale Begeleiding bij Ziekte en Herstel
Inleiding
Er zijn verschillende perspectieven waarmee gedacht kan worden over ziekte of gezondheid:
• Het fysiologische kader, waarbij iedereen met een somatische aandoening ziek is
• Het medische kader (gehanteerd door de WHO), waarbij ziekte wordt bepaald naar mate
van beperking door een aandoening
• Het positief psychologische kader, waarbij het vermogen van mensen om met fysieke,
emotionele en sociale uitdagingen/ziekte om te gaan centraal staat
• Het gezondheidspsychologische kader, waarbij de subjectieve beleving bepaald of iemand
ziek is (iemand is ziek wanneer de persoon zelf zich ziek voelt). Dit perspectief baseert
zich op het Illness-Wellness Continuüm.
Het Illness-Wellness continuum gaat ervan uit dat ziekte en gezondheid geen gescheiden
concepten zijn, maar in elkaar overlopen. Zie de afbeelding hieronder. Helemaal links staat de
(vervroegde) dood en rechts een optimale gezondheid. Voor het bevorderen van een optimale
gezondheid zijn volgens dit model bewustzijn, leren en groei nodig. Hiermee kan een betere staat
van emotionele en mentale gezondheid worden bereikt.
Een verschuiving richting dood vindt plaats in de fases eerste signalen, symptomen van ziek zijn
en beperkingen door het ziek zijn. De mate van verslechtering is onder andere afhankelijk van de
ernst van de aandoening en de manier waarop het individu hiermee om gaat.
Gezondheidspsychologen kunnen mensen helpen hun perceptie op hun gezondheidsklachten
adaptief te verbeteren en hen daardoor meer naar rechts laten schuiven op het continuüm. De
nadruk ligt hierbij op het behoud van gezondheid en eigen kracht en minder op het bestrijden
van ziekte en kwetsbaarheid.
Afhankelijk van het type ziekte zullen mensen dit anders beleven:
• Een acute ziekte komt plotseling en kan veel pijn doen, echter is volledig herstel hierbij
bijna altijd mogelijk. Mensen hoeven zich slechts tijdelijk aan te passen.
• Een chronische ziekte ontstaat vaak geleidelijk en is meestal progressief. Dit vereist een
grotere aanpassing van het individu. Gevoelens van wantrouwen en vervreemding (van
2
, het eigen lichaam/zelf) kunnen optreden en het wereldbeeld en/of toekomstperspectief
veranderd.
o Wereldbeeld: bestaat uit de manier waarop men tegen hun alledaagse ervaringen en
toekomst aankijkt.
o Ziektebeeld betreft de houding, overtuigen, percepties en ervaringen die iemand
heeft over wat het voor hem betekent om ziek te zijn.
Bij een chronische ziekte zullen het wereldbeeld en het ziektebeeld meer overeenkomen dan bij
een acute ziekte.
De mate waarin de ziekte het wereldbeeld veranderd hangt af van de kenmerken van de
aandoening en de persoon:
• De aard van de ziekte en de persoonlijkheid zijn samen van invloed op het
inschattingsproces. Bepaalde persoonlijkheidseigenschappen kunnen mensen
kwetsbaarder/veerkrachtiger maken in hun inschatting van de ziektedreiging, de
verwachte invloed daarvan op hun leven en de mogelijkheid hiermee om te gaan.
• Tezamen is bovenstaande bepalend voor de adaptieve opgaven waar iemand voor komt
te staan. Dit beslaat het leren omgaan met de ziekte door middel van aanpassingen in het
dagelijkse leven en het behouden van de eigen regie.
• Coping is hierbij een aanpassingsproces waarbij wordt gezocht naar een nieuw
evenwicht. Coping is onder te verdelen in probleemgerichte en emotiegerichte stijlen (en
soms een betekenis gevende stijl).
• De coping is van invloed op de interactie tussen het wereldbeeld en het ziektebeeld van
het individu en resulteert in een evenwicht (equilibrium) met een overwegend positieve
of negatieve uitkomst is. Een negatieve uitkomst kan leiden tot angst, (over)identificatie
met de ziekte en piekeren. Een positieve uitkomst kan leiden een gezondere levensstijl of
het geven van een betekenis aan de ziekte.
3
, Thema 1 Gezondheidszorg en patiënt in verandering
Tekst 1.1 Anders kijken naar gezondheid
Recentelijk wordt binnen de gezondheidszorg uitgegaan van een nieuwe definitie van
gezondheid, namelijk positieve gezondheid. Hierbij ligt het accent niet op de klacht en/of ziekte,
maar op veerkracht en zingeving van het individu.
De gezondheidzorg is het geheel van zorgverleners (en ondersteunend personeel), instellingen,
middelen en activiteiten dat direct gericht is op instandhouding en verbetering van de
gezondheidstoestand en/of de mogelijkheid om zelf regie te voeren, en op het reduceren,
opheffen, compenseren en voorkomen van tekorten daarin.
Verschillende factoren - zoals demografische (hogere levensverwachting), maatschappelijke
(toestroom van vluchtelingen), economische (toenemende welvaart) en politieke (wet en
regelgeving) - zijn van invloed op en in interactie met de gezondheidszorg. Daarnaast is de
gezondheidszorg op verschillende niveaus (macro,
meso en micro) verbonden aan allerlei instanties in
verschillende sectoren zoals onderwijs, arbeid en
wonen. Al deze factoren samen zijn van invloed op de
collectieve en individuele gezondheid.
Zorg, preventie en welzijn worden soms gezien als
gescheiden werelden, echter laat de afbeelding
hiernaast zien dat zij alle drie een
handelingsperspectief bieden binnen de
gezondheidszorg.
Ontwikkelingen in (relatie tot) de gezondheidszorg
Demografische ontwikkelingen
• Er is sprake van een dubbele vergrijzing
waarbij het aantal ouderen (65+) toeneemt
als gevolg van een hoger opleidingsniveau en
toegenomen welvaart.
• We leven langer in goede gezondheid, maar
het aantal mensen (en levensjaren) met een
chronische aandoening neemt ook toe.
• Ziekten worden eerder opgespoord en beter
behandeld. Dit komt door betere
testmethodes en behandelingen.
→ Deze ontwikkelingen resulteren in een toename
aan zorgvraag, maar ook in een verandering van de zorgvraag en andere hulpzoek-gedragingen.
4
Samenvatting Psychosociale Begeleiding bij Ziekte en Herstel .......................................................................... 2
Inleiding .............................................................................................................................................................. 2
Thema 1 Gezondheidszorg en patiënt in verandering .................................................................................... 4
Tekst 1.1 Anders kijken naar gezondheid ................................................................................................... 4
Tekst 1.2 Organisatie van de gezondheidszorg ........................................................................................ 10
Tekst 1.3 The eHealth Chronic Care Model (CCM): a theory derivation approach .................................. 12
Tekst 1.4 Using health psychology in your everyday practice .................................................................. 15
Tekst 1.5 Beroepsprofielen .......................................................................................................................... 16
Tekst 1.6 Emotionele impact in de nasleep van een kritieke ziekte ........................................................ 16
Overzicht thema 1 ....................................................................................................................................... 18
Thema 2 Symptoomperceptie en klachtenbeleving ...................................................................................... 19
Tekst 2.1 Ziek zijn: perceptie en interpretatie van symptomen en reacties daarop ................................ 19
Tekst 2.1 Dutch health websites and their ability to inform people with low health literacy ................. 26
Tekst 2.3 Cyberchondria .......................................................................................................................... 27
Tekst 2.4 Van eerste klachten naar hulpvraag diagnose .......................................................................... 28
Overige ........................................................................................................................................................ 35
Overzicht thema 2 ....................................................................................................................................... 36
Thema 3 Omgaan met ziekte en herstel ....................................................................................................... 37
Tekst 3.1 De invloed van ziekte op kwaliteit van leven ............................................................................ 37
Tekst 3.2 De acute fase: diagnose en behandeling .................................................................................. 45
Tekst 3.3 Het consult en daarna .............................................................................................................. 50
Tekst 3.4 Shared decision making: a model for clinical practice .............................................................. 56
Tekst 3.5 Kwaliteit van leven .................................................................................................................... 59
Overzicht thema 3 ....................................................................................................................................... 62
Thema 4 Leven met chronische ziekte .......................................................................................................... 63
Tekst 4.1 Bruikbare theoretische modellen voor de revalidatiebehandeling .......................................... 63
Tekst 4.2 Improving patient adherence: a three-factor model to guide practice .................................... 70
Tekst 4.3 De chronische fase: nazorg, adaptatie en gedragsbehoud ....................................................... 72
Tekst 4.4 Het ICF model: het brede functioneren van de patiënt in beeld gebracht ............................... 77
Tekst 4.5 Generieke Model Zelfmanagement .......................................................................................... 78
Tekst 4.6 Pijn ............................................................................................................................................ 81
Tekst 4.7 Acceptance and commitment therapy ..................................................................................... 90
Tekst 4.8 Pijneducatie, wat en waarom? ................................................................................................. 93
Tekst 4.9 Wat hebben we nodig alvorens pijneducatie te kunnen aanbieden? ...................................... 95
Overige ........................................................................................................................................................ 99
Overzicht thema 4 ..................................................................................................................................... 100
Thema 5 Naderend levenseinde en rouw ................................................................................................... 101
Tekst 5.1 De laatste fase, palliatieve zorg en de verwerking van afscheid nemen en rouw .................. 101
Tekst 5.2 Kritische reflectie op het vijf fasen model van rouwverwerking van Kübler-Ross .................. 104
Tekst 5.3 The dual process model of coping with bereavement: a decade on ...................................... 106
Overzicht thema 5 ..................................................................................................................................... 113
1
,Samenvatting Psychosociale Begeleiding bij Ziekte en Herstel
Inleiding
Er zijn verschillende perspectieven waarmee gedacht kan worden over ziekte of gezondheid:
• Het fysiologische kader, waarbij iedereen met een somatische aandoening ziek is
• Het medische kader (gehanteerd door de WHO), waarbij ziekte wordt bepaald naar mate
van beperking door een aandoening
• Het positief psychologische kader, waarbij het vermogen van mensen om met fysieke,
emotionele en sociale uitdagingen/ziekte om te gaan centraal staat
• Het gezondheidspsychologische kader, waarbij de subjectieve beleving bepaald of iemand
ziek is (iemand is ziek wanneer de persoon zelf zich ziek voelt). Dit perspectief baseert
zich op het Illness-Wellness Continuüm.
Het Illness-Wellness continuum gaat ervan uit dat ziekte en gezondheid geen gescheiden
concepten zijn, maar in elkaar overlopen. Zie de afbeelding hieronder. Helemaal links staat de
(vervroegde) dood en rechts een optimale gezondheid. Voor het bevorderen van een optimale
gezondheid zijn volgens dit model bewustzijn, leren en groei nodig. Hiermee kan een betere staat
van emotionele en mentale gezondheid worden bereikt.
Een verschuiving richting dood vindt plaats in de fases eerste signalen, symptomen van ziek zijn
en beperkingen door het ziek zijn. De mate van verslechtering is onder andere afhankelijk van de
ernst van de aandoening en de manier waarop het individu hiermee om gaat.
Gezondheidspsychologen kunnen mensen helpen hun perceptie op hun gezondheidsklachten
adaptief te verbeteren en hen daardoor meer naar rechts laten schuiven op het continuüm. De
nadruk ligt hierbij op het behoud van gezondheid en eigen kracht en minder op het bestrijden
van ziekte en kwetsbaarheid.
Afhankelijk van het type ziekte zullen mensen dit anders beleven:
• Een acute ziekte komt plotseling en kan veel pijn doen, echter is volledig herstel hierbij
bijna altijd mogelijk. Mensen hoeven zich slechts tijdelijk aan te passen.
• Een chronische ziekte ontstaat vaak geleidelijk en is meestal progressief. Dit vereist een
grotere aanpassing van het individu. Gevoelens van wantrouwen en vervreemding (van
2
, het eigen lichaam/zelf) kunnen optreden en het wereldbeeld en/of toekomstperspectief
veranderd.
o Wereldbeeld: bestaat uit de manier waarop men tegen hun alledaagse ervaringen en
toekomst aankijkt.
o Ziektebeeld betreft de houding, overtuigen, percepties en ervaringen die iemand
heeft over wat het voor hem betekent om ziek te zijn.
Bij een chronische ziekte zullen het wereldbeeld en het ziektebeeld meer overeenkomen dan bij
een acute ziekte.
De mate waarin de ziekte het wereldbeeld veranderd hangt af van de kenmerken van de
aandoening en de persoon:
• De aard van de ziekte en de persoonlijkheid zijn samen van invloed op het
inschattingsproces. Bepaalde persoonlijkheidseigenschappen kunnen mensen
kwetsbaarder/veerkrachtiger maken in hun inschatting van de ziektedreiging, de
verwachte invloed daarvan op hun leven en de mogelijkheid hiermee om te gaan.
• Tezamen is bovenstaande bepalend voor de adaptieve opgaven waar iemand voor komt
te staan. Dit beslaat het leren omgaan met de ziekte door middel van aanpassingen in het
dagelijkse leven en het behouden van de eigen regie.
• Coping is hierbij een aanpassingsproces waarbij wordt gezocht naar een nieuw
evenwicht. Coping is onder te verdelen in probleemgerichte en emotiegerichte stijlen (en
soms een betekenis gevende stijl).
• De coping is van invloed op de interactie tussen het wereldbeeld en het ziektebeeld van
het individu en resulteert in een evenwicht (equilibrium) met een overwegend positieve
of negatieve uitkomst is. Een negatieve uitkomst kan leiden tot angst, (over)identificatie
met de ziekte en piekeren. Een positieve uitkomst kan leiden een gezondere levensstijl of
het geven van een betekenis aan de ziekte.
3
, Thema 1 Gezondheidszorg en patiënt in verandering
Tekst 1.1 Anders kijken naar gezondheid
Recentelijk wordt binnen de gezondheidszorg uitgegaan van een nieuwe definitie van
gezondheid, namelijk positieve gezondheid. Hierbij ligt het accent niet op de klacht en/of ziekte,
maar op veerkracht en zingeving van het individu.
De gezondheidzorg is het geheel van zorgverleners (en ondersteunend personeel), instellingen,
middelen en activiteiten dat direct gericht is op instandhouding en verbetering van de
gezondheidstoestand en/of de mogelijkheid om zelf regie te voeren, en op het reduceren,
opheffen, compenseren en voorkomen van tekorten daarin.
Verschillende factoren - zoals demografische (hogere levensverwachting), maatschappelijke
(toestroom van vluchtelingen), economische (toenemende welvaart) en politieke (wet en
regelgeving) - zijn van invloed op en in interactie met de gezondheidszorg. Daarnaast is de
gezondheidszorg op verschillende niveaus (macro,
meso en micro) verbonden aan allerlei instanties in
verschillende sectoren zoals onderwijs, arbeid en
wonen. Al deze factoren samen zijn van invloed op de
collectieve en individuele gezondheid.
Zorg, preventie en welzijn worden soms gezien als
gescheiden werelden, echter laat de afbeelding
hiernaast zien dat zij alle drie een
handelingsperspectief bieden binnen de
gezondheidszorg.
Ontwikkelingen in (relatie tot) de gezondheidszorg
Demografische ontwikkelingen
• Er is sprake van een dubbele vergrijzing
waarbij het aantal ouderen (65+) toeneemt
als gevolg van een hoger opleidingsniveau en
toegenomen welvaart.
• We leven langer in goede gezondheid, maar
het aantal mensen (en levensjaren) met een
chronische aandoening neemt ook toe.
• Ziekten worden eerder opgespoord en beter
behandeld. Dit komt door betere
testmethodes en behandelingen.
→ Deze ontwikkelingen resulteren in een toename
aan zorgvraag, maar ook in een verandering van de zorgvraag en andere hulpzoek-gedragingen.
4
