Samenvatting Penologie en penitentiair
recht
Inhoudsopgave
Wat begrijpen we onder ‘straf’? ...................................................................................................................... 7
Hoe bestuderen we bestraffing in een cursus ‘penologie en peniten<air recht’? ............................................. 9
1. Waarom straffen? ..................................................................................................................................... 10
(1) Inleiding: situering van het rechtvaardigingsvraagstuk van de straf ........................................................... 10
(2) Intermezzo: waarom straffen we? Twee recente cases ............................................................................... 10
(3) De klassieke antwoorden: retribuDvisme, uDlitarisme & verenigingstheorieën ........................................... 11
(3.1) Retribu.visme ....................................................................................................................................... 11
(3.2) U.litarisme............................................................................................................................................ 11
(3.3) Verenigingstheorieën ............................................................................................................................ 12
(3.4) De kwes.e van de rela.eve autonomie ................................................................................................ 13
(4) Intermezzo: over het woord ‘allochtoon’...................................................................................................... 13
(5) Het aboliDonisDsche antwoord: géén rechtvaardiging voor de straf ........................................................... 14
(6) Het herstelrechtelijke antwoord ................................................................................................................... 17
Het retribu.ef-repressief model ................................................................................................................... 17
(b) Het rehabilita.ef model ........................................................................................................................... 18
(c) Het repara.ef-herstelgericht model ......................................................................................................... 19
(7) Tot besluit ..................................................................................................................................................... 21
2. Sociologie van de straf: arbeidsmarkt, macht en straf ............................................................................... 23
(1) Inleiding ....................................................................................................................................................... 23
(1.1) De probleemstelling van de bestraffingssociologie ............................................................................... 23
(1.2) Een korte historiek in hoofdlijnen + waar gaan we naartoe? ................................................................ 25
(1.3) Waarom bijzondere aandacht voor het werk van David Garland?........................................................ 26
(2) Het marxisDsche perspecDef: arbeidsmarkt, ideologie, repressie en straf ................................................... 27
(2.1) De marxis.sche analyse van de maatschappij ...................................................................................... 27
(2.2) Georg Rusche: arbeidsmarkt en straf .................................................................................................... 28
Toepassing: less eligibility, normalisering en de basiswet gevangeniswezen en rechtsposi.e van
gede.neerden ............................................................................................................................................... 30
(3) Twee recente illustraDes: opgesmukte werkloosheidsstaDsDeken en de ‘gekaapte’ verkiezingsoverwinning
van Bush Jr. ........................................................................................................................................................ 31
(4) Het FoucaulDaanse machtsperspecDef ........................................................................................................ 33
1
,2. Sociologie van de straf: Solidariteit, civilisa<e en straf ............................................................................... 36
(1) Het revisionisme onder vuur ........................................................................................................................ 36
(2) Het Durkheimiaanse perspecDef .................................................................................................................. 37
(2.1) Arbeidsdeling, solidariteit en straf ........................................................................................................ 37
(2.2) Twee weZen over de evolu.e van de straf ........................................................................................... 38
(3) Het Eliasiaanse civilisaDeperspecDef............................................................................................................ 40
(3.1) De civilisa.etheorie van Norbert Elias .................................................................................................. 40
(3.2) Toepassing: hoe de gevangenis ‘uit het zicht’ verdwijnt ....................................................................... 41
(3.3) Het werk van Pieter Spierenburg .......................................................................................................... 42
(3.4) Herman Franke over eenzame opslui.ng ............................................................................................. 43
(3.5) Toepassing: Johnny Cash, San Quen.n en de emancipa.e van gevangenen ........................................ 44
(4) De mulDdimensionele bestraffingssociolgie van David Garland .................................................................. 45
2. Sociologie van de straf: Bestraffing in de controlecultuur .......................................................................... 46
(1) Inleiding: aanloop naar de controlecultuur .................................................................................................. 46
(2) De controlecultuur: opbouw van de studie .................................................................................................. 47
Onverwacht ................................................................................................................................................... 48
Beleidsmakers komen in een las.g parket (1e antwoord: aanpassingsstrategieën) ...................................... 49
Beleidsmakers komen in een las.g parket (2e antwoord: ontkenningsstrategieën en acDng out) .............. 50
De controlecultuur na 9/11 ............................................................................................................................... 53
Ook hier gelijkaardige analyse: ...................................................................................................................... 53
Het debat over de controlecultuur .................................................................................................................... 54
(4.1) Vergelijkende criminologie .................................................................................................................... 54
(4.2) Amerikaans excep.onalisme ................................................................................................................ 54
2. Sociologie van de straf: Casus: het NAS-rapport over opslui<ng in de Verenigde Staten............................. 57
(1) Inleiding: opsluiDng ter discussie ................................................................................................................. 57
(2) Het NAS-rapport........................................................................................................................................... 57
Tot besluit .......................................................................................................................................................... 59
3. Lijf- en doodstraf ....................................................................................................................................... 61
(1) Inleiding: Het menselijke lichaam als object van straf ................................................................................. 61
(2) Lijfstraf ......................................................................................................................................................... 61
De bestraffing van zelfmoord in België .......................................................................................................... 61
De kaakstraf in België .................................................................................................................................... 62
(3) De doodstraf ................................................................................................................................................ 62
(3.1) De doodstraf in België: ontwikkeling en afschaffing ............................................................................. 62
(3.2) De doodstraf wereldwijd: situa.e anno 2022 ....................................................................................... 68
(3.3) De afschaffing van de doodstraf wereldwijd: de ‘nieuwe dynamiek’.................................................... 69
4. De vrijheidsberovende straf: Historiek van het gevangeniswezen (ca 1550 – 1939) .................................... 72
2
, Vooraf: enkele beschouwingen bij een middeleeuwse gevangenis (13e eeuw, Firenze) ................................... 72
(1) De plaats van de vrijheidsberoving in de ontwikkeling van het sancDepakket ............................................ 72
(1.1) Inleiding ................................................................................................................................................ 72
(1.2) Het tuchthuis als voorloper van de moderne gevangenis ..................................................................... 72
(1.3) De prioritaire plaats van de vrijheidsberoving als straf vanaf de 19de eeuw ......................................... 74
(2) Het ontstaan en de uitbouw van een centraal geleid cellulair gevangenissysteem ..................................... 74
(2.1) De toestand in 1830 .............................................................................................................................. 74
(2.2) De realisa.e van een moreel-educa.ef project .................................................................................... 75
(2.3) De duurzaamheid van Ducpé.aux’s nalatenschap................................................................................ 76
(3) Het penitenDair-antropologisch hervormingsoffensief Djdens het interbellum ........................................... 76
(3.1) Uitgangspunten ..................................................................................................................................... 76
(3.2) De oprich.ng van de Peniten.air Antropologische Dienst en de uitbreiding van de antropologische
laboratoria (1920 – 1922) .............................................................................................................................. 77
(3.3) De peniten.aire antropologie in conflict met de ‘peniten.aire gedachte en ac.e’ (1920-1929)......... 78
(3.4) De verdere evolu.e tot eind 1939 ........................................................................................................ 78
4. De vrijheidsberovende straf: Het recente straYeleid en de vrijheidsberovende straf................................. 79
Inleiding ............................................................................................................................................................. 79
(1) Doorbraak van het gemeenschapsregime en verdere liberalisering van het inwendig gevangenisregime . 80
(2) Toenemende aandacht voor de problemaDek van slachtoffers ................................................................... 81
(3) Enkele evoluDes met betrekking tot aspecten van de externe rechtsposiDe van veroordeelden tot een
vrijheidsstraf ...................................................................................................................................................... 82
(4) De overbevolking en zijn relaDe tot het invrijheidstellingsbeleid ................................................................. 83
(5) De verdere ontwikkeling van de criminele antropologie en de communautarisering van de strafuitvoering
.......................................................................................................................................................................... 84
(6) Toenemende aandacht voor de rechtsposiDe van gedeDneerden en formeel-wecelijke verankering van
‘rechten van gedeDneerden’.............................................................................................................................. 84
4. De vrijheidsberovende straf: documentaire ‘Prison complet’ ..................................................................... 85
Uitvoering van straffen ...................................................................................................................................... 85
DetenDecondiDes ............................................................................................................................................... 85
Invulling van de straf ......................................................................................................................................... 85
Beleid ................................................................................................................................................................. 85
4. De vrijheidsberovende straf: Gevangenispopula<e en -organisa<e ............................................................ 86
(2) Databronnen ................................................................................................................................................ 86
(3) OrganisaDe / penitenDaire infrastructuur .................................................................................................... 86
(4) Wet van 23 maart 2019 ............................................................................................................................... 89
(5) GevangenispopulaDe ................................................................................................................................... 90
3
, (a) België in Europees vergelijkend perspec.ef............................................................................................. 91
(b) Evolu.e van de Belgische gevangenispopula.e ....................................................................................... 92
(c) Zelfmoorden en andere overlijdens ......................................................................................................... 99
(d) Ontsnappingen....................................................................................................................................... 100
Gastcollege: recidive en criminele carrières................................................................................................. 101
Recidive ........................................................................................................................................................... 101
Introduc.e: recidive in het publieke domein .............................................................................................. 101
Wat is recidive ............................................................................................................................................. 101
Kunnen we recidive kennen? Hoe? ............................................................................................................. 103
Waarom onderzoek naar recidive à doelen............................................................................................... 105
Criminele carrières........................................................................................................................................... 108
4. De vrijheidsberovende straf: Deten<ebeleving en gevangenissociologie.................................................. 111
(1) Inleiding ..................................................................................................................................................... 111
(2) Gresham Sykes, Society of CapDves ........................................................................................................... 111
(3) Erving Goffman over totale insDtuDes ....................................................................................................... 113
(4) DeprivaDe of importaDe? ........................................................................................................................... 114
(5) Aanpassing en socialisaDe ......................................................................................................................... 114
(6) Digitalisering in detenDe ............................................................................................................................ 115
4. De vrijheidsberovende straf: Interne rechtsposi<e van gede<neerden .................................................... 117
(1) Inleiding: de hond van Oost-Berlijn ............................................................................................................ 117
(2) De interne rechtsposiDe van gedeDneerden: achtergrond en ontwikkeling ............................................... 117
(2.1) Van inherente beperkingen… .............................................................................................................. 118
(2.2) …naar gelegi.meerde beperkingen .................................................................................................... 118
(2.3) Deten.erecht als autonoom recht ...................................................................................................... 119
(2.4) Ontwikkelingen in België in vogelvlucht.............................................................................................. 120
(3) Basiswet gevangeniswezen en rechtsposiDe van gedeDneerden ............................................................... 122
(3.1) Inwerkingtreding en wijzigingen ......................................................................................................... 122
(3.2) Bespreking van de wet ........................................................................................................................ 123
4. De vrijheidsberovende straf: Externe rechtsposi<e van gede<neerden .................................................... 133
(1) Inleiding ..................................................................................................................................................... 133
(2) De oprichDng van strafuitvoeringsrechtbanken ......................................................................................... 133
(2.1) De situa.e vóór 1888 .......................................................................................................................... 133
(2.2) De Wet Lejeune van 31 mei 1888 ....................................................................................................... 134
(2.3) Jaren ’90 van twin.gste eeuw: hervorming wordt op gang getrapt ................................................... 135
(2.4) Tussenstap: Commissies voorwaardelijke invrijheidstelling ................................................................ 137
(2.5) Naar strafuitvoeringsrechtbanken ...................................................................................................... 137
(3) De strafuitvoeringsrechtbanken: werking en organisaDe .......................................................................... 138
4
recht
Inhoudsopgave
Wat begrijpen we onder ‘straf’? ...................................................................................................................... 7
Hoe bestuderen we bestraffing in een cursus ‘penologie en peniten<air recht’? ............................................. 9
1. Waarom straffen? ..................................................................................................................................... 10
(1) Inleiding: situering van het rechtvaardigingsvraagstuk van de straf ........................................................... 10
(2) Intermezzo: waarom straffen we? Twee recente cases ............................................................................... 10
(3) De klassieke antwoorden: retribuDvisme, uDlitarisme & verenigingstheorieën ........................................... 11
(3.1) Retribu.visme ....................................................................................................................................... 11
(3.2) U.litarisme............................................................................................................................................ 11
(3.3) Verenigingstheorieën ............................................................................................................................ 12
(3.4) De kwes.e van de rela.eve autonomie ................................................................................................ 13
(4) Intermezzo: over het woord ‘allochtoon’...................................................................................................... 13
(5) Het aboliDonisDsche antwoord: géén rechtvaardiging voor de straf ........................................................... 14
(6) Het herstelrechtelijke antwoord ................................................................................................................... 17
Het retribu.ef-repressief model ................................................................................................................... 17
(b) Het rehabilita.ef model ........................................................................................................................... 18
(c) Het repara.ef-herstelgericht model ......................................................................................................... 19
(7) Tot besluit ..................................................................................................................................................... 21
2. Sociologie van de straf: arbeidsmarkt, macht en straf ............................................................................... 23
(1) Inleiding ....................................................................................................................................................... 23
(1.1) De probleemstelling van de bestraffingssociologie ............................................................................... 23
(1.2) Een korte historiek in hoofdlijnen + waar gaan we naartoe? ................................................................ 25
(1.3) Waarom bijzondere aandacht voor het werk van David Garland?........................................................ 26
(2) Het marxisDsche perspecDef: arbeidsmarkt, ideologie, repressie en straf ................................................... 27
(2.1) De marxis.sche analyse van de maatschappij ...................................................................................... 27
(2.2) Georg Rusche: arbeidsmarkt en straf .................................................................................................... 28
Toepassing: less eligibility, normalisering en de basiswet gevangeniswezen en rechtsposi.e van
gede.neerden ............................................................................................................................................... 30
(3) Twee recente illustraDes: opgesmukte werkloosheidsstaDsDeken en de ‘gekaapte’ verkiezingsoverwinning
van Bush Jr. ........................................................................................................................................................ 31
(4) Het FoucaulDaanse machtsperspecDef ........................................................................................................ 33
1
,2. Sociologie van de straf: Solidariteit, civilisa<e en straf ............................................................................... 36
(1) Het revisionisme onder vuur ........................................................................................................................ 36
(2) Het Durkheimiaanse perspecDef .................................................................................................................. 37
(2.1) Arbeidsdeling, solidariteit en straf ........................................................................................................ 37
(2.2) Twee weZen over de evolu.e van de straf ........................................................................................... 38
(3) Het Eliasiaanse civilisaDeperspecDef............................................................................................................ 40
(3.1) De civilisa.etheorie van Norbert Elias .................................................................................................. 40
(3.2) Toepassing: hoe de gevangenis ‘uit het zicht’ verdwijnt ....................................................................... 41
(3.3) Het werk van Pieter Spierenburg .......................................................................................................... 42
(3.4) Herman Franke over eenzame opslui.ng ............................................................................................. 43
(3.5) Toepassing: Johnny Cash, San Quen.n en de emancipa.e van gevangenen ........................................ 44
(4) De mulDdimensionele bestraffingssociolgie van David Garland .................................................................. 45
2. Sociologie van de straf: Bestraffing in de controlecultuur .......................................................................... 46
(1) Inleiding: aanloop naar de controlecultuur .................................................................................................. 46
(2) De controlecultuur: opbouw van de studie .................................................................................................. 47
Onverwacht ................................................................................................................................................... 48
Beleidsmakers komen in een las.g parket (1e antwoord: aanpassingsstrategieën) ...................................... 49
Beleidsmakers komen in een las.g parket (2e antwoord: ontkenningsstrategieën en acDng out) .............. 50
De controlecultuur na 9/11 ............................................................................................................................... 53
Ook hier gelijkaardige analyse: ...................................................................................................................... 53
Het debat over de controlecultuur .................................................................................................................... 54
(4.1) Vergelijkende criminologie .................................................................................................................... 54
(4.2) Amerikaans excep.onalisme ................................................................................................................ 54
2. Sociologie van de straf: Casus: het NAS-rapport over opslui<ng in de Verenigde Staten............................. 57
(1) Inleiding: opsluiDng ter discussie ................................................................................................................. 57
(2) Het NAS-rapport........................................................................................................................................... 57
Tot besluit .......................................................................................................................................................... 59
3. Lijf- en doodstraf ....................................................................................................................................... 61
(1) Inleiding: Het menselijke lichaam als object van straf ................................................................................. 61
(2) Lijfstraf ......................................................................................................................................................... 61
De bestraffing van zelfmoord in België .......................................................................................................... 61
De kaakstraf in België .................................................................................................................................... 62
(3) De doodstraf ................................................................................................................................................ 62
(3.1) De doodstraf in België: ontwikkeling en afschaffing ............................................................................. 62
(3.2) De doodstraf wereldwijd: situa.e anno 2022 ....................................................................................... 68
(3.3) De afschaffing van de doodstraf wereldwijd: de ‘nieuwe dynamiek’.................................................... 69
4. De vrijheidsberovende straf: Historiek van het gevangeniswezen (ca 1550 – 1939) .................................... 72
2
, Vooraf: enkele beschouwingen bij een middeleeuwse gevangenis (13e eeuw, Firenze) ................................... 72
(1) De plaats van de vrijheidsberoving in de ontwikkeling van het sancDepakket ............................................ 72
(1.1) Inleiding ................................................................................................................................................ 72
(1.2) Het tuchthuis als voorloper van de moderne gevangenis ..................................................................... 72
(1.3) De prioritaire plaats van de vrijheidsberoving als straf vanaf de 19de eeuw ......................................... 74
(2) Het ontstaan en de uitbouw van een centraal geleid cellulair gevangenissysteem ..................................... 74
(2.1) De toestand in 1830 .............................................................................................................................. 74
(2.2) De realisa.e van een moreel-educa.ef project .................................................................................... 75
(2.3) De duurzaamheid van Ducpé.aux’s nalatenschap................................................................................ 76
(3) Het penitenDair-antropologisch hervormingsoffensief Djdens het interbellum ........................................... 76
(3.1) Uitgangspunten ..................................................................................................................................... 76
(3.2) De oprich.ng van de Peniten.air Antropologische Dienst en de uitbreiding van de antropologische
laboratoria (1920 – 1922) .............................................................................................................................. 77
(3.3) De peniten.aire antropologie in conflict met de ‘peniten.aire gedachte en ac.e’ (1920-1929)......... 78
(3.4) De verdere evolu.e tot eind 1939 ........................................................................................................ 78
4. De vrijheidsberovende straf: Het recente straYeleid en de vrijheidsberovende straf................................. 79
Inleiding ............................................................................................................................................................. 79
(1) Doorbraak van het gemeenschapsregime en verdere liberalisering van het inwendig gevangenisregime . 80
(2) Toenemende aandacht voor de problemaDek van slachtoffers ................................................................... 81
(3) Enkele evoluDes met betrekking tot aspecten van de externe rechtsposiDe van veroordeelden tot een
vrijheidsstraf ...................................................................................................................................................... 82
(4) De overbevolking en zijn relaDe tot het invrijheidstellingsbeleid ................................................................. 83
(5) De verdere ontwikkeling van de criminele antropologie en de communautarisering van de strafuitvoering
.......................................................................................................................................................................... 84
(6) Toenemende aandacht voor de rechtsposiDe van gedeDneerden en formeel-wecelijke verankering van
‘rechten van gedeDneerden’.............................................................................................................................. 84
4. De vrijheidsberovende straf: documentaire ‘Prison complet’ ..................................................................... 85
Uitvoering van straffen ...................................................................................................................................... 85
DetenDecondiDes ............................................................................................................................................... 85
Invulling van de straf ......................................................................................................................................... 85
Beleid ................................................................................................................................................................. 85
4. De vrijheidsberovende straf: Gevangenispopula<e en -organisa<e ............................................................ 86
(2) Databronnen ................................................................................................................................................ 86
(3) OrganisaDe / penitenDaire infrastructuur .................................................................................................... 86
(4) Wet van 23 maart 2019 ............................................................................................................................... 89
(5) GevangenispopulaDe ................................................................................................................................... 90
3
, (a) België in Europees vergelijkend perspec.ef............................................................................................. 91
(b) Evolu.e van de Belgische gevangenispopula.e ....................................................................................... 92
(c) Zelfmoorden en andere overlijdens ......................................................................................................... 99
(d) Ontsnappingen....................................................................................................................................... 100
Gastcollege: recidive en criminele carrières................................................................................................. 101
Recidive ........................................................................................................................................................... 101
Introduc.e: recidive in het publieke domein .............................................................................................. 101
Wat is recidive ............................................................................................................................................. 101
Kunnen we recidive kennen? Hoe? ............................................................................................................. 103
Waarom onderzoek naar recidive à doelen............................................................................................... 105
Criminele carrières........................................................................................................................................... 108
4. De vrijheidsberovende straf: Deten<ebeleving en gevangenissociologie.................................................. 111
(1) Inleiding ..................................................................................................................................................... 111
(2) Gresham Sykes, Society of CapDves ........................................................................................................... 111
(3) Erving Goffman over totale insDtuDes ....................................................................................................... 113
(4) DeprivaDe of importaDe? ........................................................................................................................... 114
(5) Aanpassing en socialisaDe ......................................................................................................................... 114
(6) Digitalisering in detenDe ............................................................................................................................ 115
4. De vrijheidsberovende straf: Interne rechtsposi<e van gede<neerden .................................................... 117
(1) Inleiding: de hond van Oost-Berlijn ............................................................................................................ 117
(2) De interne rechtsposiDe van gedeDneerden: achtergrond en ontwikkeling ............................................... 117
(2.1) Van inherente beperkingen… .............................................................................................................. 118
(2.2) …naar gelegi.meerde beperkingen .................................................................................................... 118
(2.3) Deten.erecht als autonoom recht ...................................................................................................... 119
(2.4) Ontwikkelingen in België in vogelvlucht.............................................................................................. 120
(3) Basiswet gevangeniswezen en rechtsposiDe van gedeDneerden ............................................................... 122
(3.1) Inwerkingtreding en wijzigingen ......................................................................................................... 122
(3.2) Bespreking van de wet ........................................................................................................................ 123
4. De vrijheidsberovende straf: Externe rechtsposi<e van gede<neerden .................................................... 133
(1) Inleiding ..................................................................................................................................................... 133
(2) De oprichDng van strafuitvoeringsrechtbanken ......................................................................................... 133
(2.1) De situa.e vóór 1888 .......................................................................................................................... 133
(2.2) De Wet Lejeune van 31 mei 1888 ....................................................................................................... 134
(2.3) Jaren ’90 van twin.gste eeuw: hervorming wordt op gang getrapt ................................................... 135
(2.4) Tussenstap: Commissies voorwaardelijke invrijheidstelling ................................................................ 137
(2.5) Naar strafuitvoeringsrechtbanken ...................................................................................................... 137
(3) De strafuitvoeringsrechtbanken: werking en organisaDe .......................................................................... 138
4
