Inhoud
1. Slecht nieuws gesprek/rouwverwerking...........................................................................................................................................4
1.1 Slecht nieuws gesprek.................................................................................................................................................................4
1.1.1 Slecht nieuwsgesprek: fasen................................................................................................................................................4
1.1.2 Aandachtspunten.................................................................................................................................................................5
1.2 Rouwverwerking bij kinderen en jongeren.................................................................................................................................5
1.2.1 Verlieservaringen bij kinderen.............................................................................................................................................5
1.2.2 Rouwreacties volgens leeftijd..............................................................................................................................................6
1.2.3 Rouwtaken volgens J.W. Worden........................................................................................................................................6
1.2.4 metafoor...............................................................................................................................................................................7
1.2.5 helpen van kinderen bij verlies............................................................................................................................................7
Werkcollege 1 – Slecht-nieuwsgesprek................................................................................................................................................8
Slecht nieuws op een goede manier brengen...................................................................................................................................8
Slecht nieuwsgesprek: fasen.........................................................................................................................................................8
Voorbeeldzinnen...........................................................................................................................................................................8
Gesprek met een vader over een kind (video) – dia 6..................................................................................................................8
Omgaan met intense emoties...........................................................................................................................................................9
Tips voor het omgaan met boze ouders.......................................................................................................................................9
Tips voor het omgaan van intense emoties..................................................................................................................................9
Bruikbare voorbeeldzinnen.........................................................................................................................................................10
Gesprek van een vader met zijn dochter (film Ponette) – dia 17...............................................................................................10
Werkcollege 2 – rouwverwerking.......................................................................................................................................................11
Vragen / casussen...........................................................................................................................................................................11
Vragen.........................................................................................................................................................................................11
Casussen......................................................................................................................................................................................12
Troostomgeving..............................................................................................................................................................................13
Vergeet-me-nietje of bloem............................................................................................................................................................13
Groeiboot........................................................................................................................................................................................14
Een groeiboot maken..................................................................................................................................................................14
Rouwkoffer......................................................................................................................................................................................14
Ondersteunen bij rouwverwerking.................................................................................................................................................14
wat NIET doen?...........................................................................................................................................................................15
Wat wel doen?............................................................................................................................................................................15
Voorbeeldexamenvraag..................................................................................................................................................................15
2. Herstelgericht werken.....................................................................................................................................................................16
2.1 Wat is herstel?...........................................................................................................................................................................16
2.1.1 Herstelgericht?...................................................................................................................................................................16
2.1.2 Visie herstelgericht werken................................................................................................................................................16
1
, 2.1.3 Principes herstelgericht werken........................................................................................................................................18
2.2 Herstellend zijn..........................................................................................................................................................................19
2.2.1 Verbindende houding.........................................................................................................................................................19
2.2.2 Reflecterende houding.......................................................................................................................................................19
2.2.3 Waarderende houding.......................................................................................................................................................19
2.2.4 Verantwoordelijke houding...............................................................................................................................................19
2.2.5 Nieuwe autoriteit...............................................................................................................................................................19
2.2.6 Geweldloze communicatie.................................................................................................................................................20
2.3 Implementatie van herstelgericht werken...............................................................................................................................20
2.3.1 Van binnen naar buiten......................................................................................................................................................20
2.3.2 Interessante organisaties...................................................................................................................................................20
Werkcollege 1......................................................................................................................................................................................21
Herstelgerichte technieken.............................................................................................................................................................21
Niet-probleemgerichte aanpak...................................................................................................................................................21
Probleemgerichte aanpak...........................................................................................................................................................24
De Sorrybox - Een website vol herstel........................................................................................................................................26
Pesten..............................................................................................................................................................................................27
Je hebt plagen en je hebt pesten................................................................................................................................................27
Verschillende vormen.................................................................................................................................................................27
Verschillende rollen.....................................................................................................................................................................27
Waarom pesten MENSEN ?.........................................................................................................................................................27
Cijfers over pesten......................................................................................................................................................................28
Werken rond pesten...................................................................................................................................................................28
Werken rond pesten...................................................................................................................................................................28
Anti-pest-programma’s in de kijker............................................................................................................................................29
Examenvraag...................................................................................................................................................................................29
3. Cultuursensitief werken..................................................................................................................................................................30
3.1 Race...........................................................................................................................................................................................30
3.1.1 Racism vs xenophobia........................................................................................................................................................30
3.2 Systemic opression (systemische onderdrukking)....................................................................................................................30
3.2.1 Intersectionaly....................................................................................................................................................................30
3.3 (De)colonisation........................................................................................................................................................................30
3.3.1 BHM (black history month)................................................................................................................................................30
3.4 Ally ? (bondgenoot)...................................................................................................................................................................30
werkcollege 1 Cultuursensitief werken...............................................................................................................................................31
Kennis van culturele en migratie-achtergronden...........................................................................................................................31
Culturaliseren is een natuurlijke reflex...........................................................................................................................................31
Culturaliserende houding................................................................................................................................................................31
Niet culturen, maar mensen ontmoeten elkaar.........................................................................................................................31
2
,Topoi – Edwin Hofman....................................................................................................................................................................32
Taal..............................................................................................................................................................................................32
Ordening......................................................................................................................................................................................32
Personen.....................................................................................................................................................................................32
organisaties.................................................................................................................................................................................33
Inzet.............................................................................................................................................................................................33
Casus – examen...............................................................................................................................................................................33
3
,1. SLECHT NIEUWS GESPREK/ROUWVERWERKING
1.1 SLECHT NIEUWS GESPREK
= De gebeurtenissen die een directe impact hebben op de dagelijkse gang van zaken en die een hoge angstfactor hebben.
Veiligheidsgevoel!
Over welke onderwerpen kan het gaan?
- Dingen die directe consequenties heeft voor het kind
- Volwassenen zijn vaak sterk bezig met bezigzelf, waardoor ze soms het kind uit het oog verliezen
- We denken vaal alleen aan overlijden, maar er zijn veel meer verlieservaringen
Mogelijke onderwerpen:
- Gedrag van het kind/ de jongere
- Leerachterstand
- Niet geslaagd zijn voor een studiejaar
- Stafbare feiten
- Uithuisplaatsing: kind die bv naar een instelling moet
- Scheiding van de ouders
- Ongeval
- Ziekte
- Overlijden
- …
1.1.1 SLECHT NIEUWSGESPREK: FASEN
INLEIDING
- Kort: één of enkele korte zinnen.
- Niet rond de pot draaien.
o “Ik moet je iets ergs/lastigs/moeilijks meedelen.”
o “Ik vind het moeilijk om te zeggen, maar ik heb heel slecht en treurig nieuws.”
- Hou je heel kort, duur hangt heel sterk af van de reacties van de client
BOODSCHAP OVERBRENGEN
- Hou het simpel en kort.
- Vertel over het hoe, waar en wanneer van de gebeurtenis.
o “Papa en mama kunnen het al een hele tijd niet goed met elkaar vinden; we maken veel ruzie. Het lukt niet
meer samen. We hebben beslist om uit elkaar te gaan.”
o “Opa heeft een zwaar ongeval gehad en de dokters kunnen hem niet meer genezen. Hij zal waarschijnlijk
sterven.”
- Herhaal zo nodig de boodschap.
- Zo klaar en duidelijk mogelijk vertellen
VENTILATIE VAN GEVOELENS
- Laat het kind/de jongere/ de ouder zijn/haar gevoelens uiten.
- Zorg voor een veilige en vertrouwde sfeer.
- Eigen gevoelens tonen mag, maar gedoseerd.
- Stiltes toelaten maar dit niet laten uitlopen tot een pijnlijke stilte.
o “Ik kan begrijpen dat je niet weet wat te zeggen, dat je er stil van wordt.”
o Heel veel ruimte maken voor het uiten van emoties
4
, - Mogelijke gevoelens/reacties?
o Verbijstering
o Ontkenning
o Vermijding
o Zich terugtrekken, dichtklappen
o Huilen
o Boosheid
o …
OVERGANG MAKEN / OPLOSSINGEN ZOEKEN
- Geef het kind iets tastbaars mee (knuffel, popje).
- Vertel het kind bij wie het terecht kan met vragen.
- Vertel hoe het contact met familie verder verloopt.
- Vertel het kind hoe de komende dagen er zullen uitzien (structuur!).
- Installeer een vragendoos of vragenschriftje.
o Vaak moet het kind/de jongere eerst bekomen van de shock.
o Pas dan komen de vragen.
- Bij kleine kinderen is het goed om af te sluiten met een spelmoment.
1.1.2 AANDACHTSPUNTEN
- Mededeling door vertrouwenspersoon
o Best door iemand die kind al kent
- Vertel de waarheid (vertrouwen!)
o Belangrijk om de ernst niet te vermijden. (vb. woorden als sterven) Kinderen gaan dan gaan gissen waardoor
ze het erger kunnen voorstellen dan het is.
- Vertel wat er voor het kind/de jongere zal veranderen
o Vb mama bracht broer naar school, nu moet ik dit misschien doen
- Gebruik klare taal, afgestemd op de leeftijd
- Zorg voor opvolging: de boodschap dringt soms pas na het gesprek helemaal door
- Moedig het kind/de jongere aan om emoties te uiten
- Geen dingen verbloemen -> achteraf kan het kind zich belogen voelen
1.2 ROUWVERWERKING BIJ KINDEREN EN JONGEREN
1.2.1 VERLIESERVARINGEN BIJ KINDEREN
- Verhuis
- Scheiding van de ouders
- Ziekte / handicap
- Dood van een ouder, broer of zus, vriend/vriendin of andere dierbare
- Dood van een huisdier
- Welke mogelijke gevoelens:
o Paniek
o Angstig,
o woede (kwaad worden tegen boodschappen) -> hier moet je mee kunnen omgaan, heeft vaak te maken met
ongelood
o geen emotie tonen door de shock van boodschap
5
, Rouwreacties: E. Kübler-Ross
- Ontkenning en isolering
o ‘Nee, niet ik’
- Ergernis en woede
o ‘Waarom ik?’
- Marchanderen
o ‘Goed ik, maar ...’
o Proberen te onderhandelen met het noodlot. Als ik nu heel snel bij het ongeval ben, zal ze misschien terug
beter worden en niet sterven
- Depressie
o ‘Ja, ik’
- Aanvaarding
o ‘Ik heb nu nog maar weinig tijd en het is goed zo.’
1.2.2 ROUWREACTIES VOLGENS LEEFTIJD
- Baby:
o gevoelig voor de sfeer en emoties van hun omgeving
o Zorgen voor stabiliteit
- 1-3 jaar:
o Vatten het blijvende karakter niet van de dood
o Verschil tussen dood en slapen of op reis uitleggen
- 3-5 jaar:
o Woede, agressie en destructief gedrag mogelijk
o Vast ritme
o Kunnen niet verwoorden wat ze moeilijk vinden waardoor ze het uiten in gedrag (gedragsproblemen)
- 6 jaar:
o Begrip dat dood onomkeerbaar is
o Zich moeilijk verbaal uiten, gedragsproblemen en psychosomatische klachten
o Snappen dat er een verschil is tussen ziek zijn en dood gaan, hebben niet de tools om daar over te spreken
(psychosomatische klachten: buikpijn, hoofdpijn, slecht slapen,…)
- 7-9 jaar:
o Besef dat de dood ook hen kan treffen
o Gevoelens uiten via tekeningen
- 10-12 jaar:
o Dood kan ervaren worden als straf
vb opa is gestorven omdat hij te veel rookte
o Gevaar voor onderdrukken van hun eigen pijn en verdriet
o Hulp nodig bij het uiten van gevoelens
- 13-18 jaar:
o Ervaren gevoelens kunnen ingewikkeld zijn door de zoektocht naar zichzelf
o Belang van contact met leeftijdsgenoten
o Vaak heel moeilijk als ze ouder verliezen omdat ze zich net los proberen te maken van de ouders
1.2.3 ROUWTAKEN VOLGENS J.W. WORDEN
- 1. Aanvaarden van het verlies
- 2. Verwerken van de pijn
o Het voelen van de pijn die het gevolg is van het verlies
- 3. Aanpassen aan een leven waarin de overledene ontbreekt
- 4. De overledene emotioneel een plaats geven
o Het oppakken van de draad van het leven
6
1. Slecht nieuws gesprek/rouwverwerking...........................................................................................................................................4
1.1 Slecht nieuws gesprek.................................................................................................................................................................4
1.1.1 Slecht nieuwsgesprek: fasen................................................................................................................................................4
1.1.2 Aandachtspunten.................................................................................................................................................................5
1.2 Rouwverwerking bij kinderen en jongeren.................................................................................................................................5
1.2.1 Verlieservaringen bij kinderen.............................................................................................................................................5
1.2.2 Rouwreacties volgens leeftijd..............................................................................................................................................6
1.2.3 Rouwtaken volgens J.W. Worden........................................................................................................................................6
1.2.4 metafoor...............................................................................................................................................................................7
1.2.5 helpen van kinderen bij verlies............................................................................................................................................7
Werkcollege 1 – Slecht-nieuwsgesprek................................................................................................................................................8
Slecht nieuws op een goede manier brengen...................................................................................................................................8
Slecht nieuwsgesprek: fasen.........................................................................................................................................................8
Voorbeeldzinnen...........................................................................................................................................................................8
Gesprek met een vader over een kind (video) – dia 6..................................................................................................................8
Omgaan met intense emoties...........................................................................................................................................................9
Tips voor het omgaan met boze ouders.......................................................................................................................................9
Tips voor het omgaan van intense emoties..................................................................................................................................9
Bruikbare voorbeeldzinnen.........................................................................................................................................................10
Gesprek van een vader met zijn dochter (film Ponette) – dia 17...............................................................................................10
Werkcollege 2 – rouwverwerking.......................................................................................................................................................11
Vragen / casussen...........................................................................................................................................................................11
Vragen.........................................................................................................................................................................................11
Casussen......................................................................................................................................................................................12
Troostomgeving..............................................................................................................................................................................13
Vergeet-me-nietje of bloem............................................................................................................................................................13
Groeiboot........................................................................................................................................................................................14
Een groeiboot maken..................................................................................................................................................................14
Rouwkoffer......................................................................................................................................................................................14
Ondersteunen bij rouwverwerking.................................................................................................................................................14
wat NIET doen?...........................................................................................................................................................................15
Wat wel doen?............................................................................................................................................................................15
Voorbeeldexamenvraag..................................................................................................................................................................15
2. Herstelgericht werken.....................................................................................................................................................................16
2.1 Wat is herstel?...........................................................................................................................................................................16
2.1.1 Herstelgericht?...................................................................................................................................................................16
2.1.2 Visie herstelgericht werken................................................................................................................................................16
1
, 2.1.3 Principes herstelgericht werken........................................................................................................................................18
2.2 Herstellend zijn..........................................................................................................................................................................19
2.2.1 Verbindende houding.........................................................................................................................................................19
2.2.2 Reflecterende houding.......................................................................................................................................................19
2.2.3 Waarderende houding.......................................................................................................................................................19
2.2.4 Verantwoordelijke houding...............................................................................................................................................19
2.2.5 Nieuwe autoriteit...............................................................................................................................................................19
2.2.6 Geweldloze communicatie.................................................................................................................................................20
2.3 Implementatie van herstelgericht werken...............................................................................................................................20
2.3.1 Van binnen naar buiten......................................................................................................................................................20
2.3.2 Interessante organisaties...................................................................................................................................................20
Werkcollege 1......................................................................................................................................................................................21
Herstelgerichte technieken.............................................................................................................................................................21
Niet-probleemgerichte aanpak...................................................................................................................................................21
Probleemgerichte aanpak...........................................................................................................................................................24
De Sorrybox - Een website vol herstel........................................................................................................................................26
Pesten..............................................................................................................................................................................................27
Je hebt plagen en je hebt pesten................................................................................................................................................27
Verschillende vormen.................................................................................................................................................................27
Verschillende rollen.....................................................................................................................................................................27
Waarom pesten MENSEN ?.........................................................................................................................................................27
Cijfers over pesten......................................................................................................................................................................28
Werken rond pesten...................................................................................................................................................................28
Werken rond pesten...................................................................................................................................................................28
Anti-pest-programma’s in de kijker............................................................................................................................................29
Examenvraag...................................................................................................................................................................................29
3. Cultuursensitief werken..................................................................................................................................................................30
3.1 Race...........................................................................................................................................................................................30
3.1.1 Racism vs xenophobia........................................................................................................................................................30
3.2 Systemic opression (systemische onderdrukking)....................................................................................................................30
3.2.1 Intersectionaly....................................................................................................................................................................30
3.3 (De)colonisation........................................................................................................................................................................30
3.3.1 BHM (black history month)................................................................................................................................................30
3.4 Ally ? (bondgenoot)...................................................................................................................................................................30
werkcollege 1 Cultuursensitief werken...............................................................................................................................................31
Kennis van culturele en migratie-achtergronden...........................................................................................................................31
Culturaliseren is een natuurlijke reflex...........................................................................................................................................31
Culturaliserende houding................................................................................................................................................................31
Niet culturen, maar mensen ontmoeten elkaar.........................................................................................................................31
2
,Topoi – Edwin Hofman....................................................................................................................................................................32
Taal..............................................................................................................................................................................................32
Ordening......................................................................................................................................................................................32
Personen.....................................................................................................................................................................................32
organisaties.................................................................................................................................................................................33
Inzet.............................................................................................................................................................................................33
Casus – examen...............................................................................................................................................................................33
3
,1. SLECHT NIEUWS GESPREK/ROUWVERWERKING
1.1 SLECHT NIEUWS GESPREK
= De gebeurtenissen die een directe impact hebben op de dagelijkse gang van zaken en die een hoge angstfactor hebben.
Veiligheidsgevoel!
Over welke onderwerpen kan het gaan?
- Dingen die directe consequenties heeft voor het kind
- Volwassenen zijn vaak sterk bezig met bezigzelf, waardoor ze soms het kind uit het oog verliezen
- We denken vaal alleen aan overlijden, maar er zijn veel meer verlieservaringen
Mogelijke onderwerpen:
- Gedrag van het kind/ de jongere
- Leerachterstand
- Niet geslaagd zijn voor een studiejaar
- Stafbare feiten
- Uithuisplaatsing: kind die bv naar een instelling moet
- Scheiding van de ouders
- Ongeval
- Ziekte
- Overlijden
- …
1.1.1 SLECHT NIEUWSGESPREK: FASEN
INLEIDING
- Kort: één of enkele korte zinnen.
- Niet rond de pot draaien.
o “Ik moet je iets ergs/lastigs/moeilijks meedelen.”
o “Ik vind het moeilijk om te zeggen, maar ik heb heel slecht en treurig nieuws.”
- Hou je heel kort, duur hangt heel sterk af van de reacties van de client
BOODSCHAP OVERBRENGEN
- Hou het simpel en kort.
- Vertel over het hoe, waar en wanneer van de gebeurtenis.
o “Papa en mama kunnen het al een hele tijd niet goed met elkaar vinden; we maken veel ruzie. Het lukt niet
meer samen. We hebben beslist om uit elkaar te gaan.”
o “Opa heeft een zwaar ongeval gehad en de dokters kunnen hem niet meer genezen. Hij zal waarschijnlijk
sterven.”
- Herhaal zo nodig de boodschap.
- Zo klaar en duidelijk mogelijk vertellen
VENTILATIE VAN GEVOELENS
- Laat het kind/de jongere/ de ouder zijn/haar gevoelens uiten.
- Zorg voor een veilige en vertrouwde sfeer.
- Eigen gevoelens tonen mag, maar gedoseerd.
- Stiltes toelaten maar dit niet laten uitlopen tot een pijnlijke stilte.
o “Ik kan begrijpen dat je niet weet wat te zeggen, dat je er stil van wordt.”
o Heel veel ruimte maken voor het uiten van emoties
4
, - Mogelijke gevoelens/reacties?
o Verbijstering
o Ontkenning
o Vermijding
o Zich terugtrekken, dichtklappen
o Huilen
o Boosheid
o …
OVERGANG MAKEN / OPLOSSINGEN ZOEKEN
- Geef het kind iets tastbaars mee (knuffel, popje).
- Vertel het kind bij wie het terecht kan met vragen.
- Vertel hoe het contact met familie verder verloopt.
- Vertel het kind hoe de komende dagen er zullen uitzien (structuur!).
- Installeer een vragendoos of vragenschriftje.
o Vaak moet het kind/de jongere eerst bekomen van de shock.
o Pas dan komen de vragen.
- Bij kleine kinderen is het goed om af te sluiten met een spelmoment.
1.1.2 AANDACHTSPUNTEN
- Mededeling door vertrouwenspersoon
o Best door iemand die kind al kent
- Vertel de waarheid (vertrouwen!)
o Belangrijk om de ernst niet te vermijden. (vb. woorden als sterven) Kinderen gaan dan gaan gissen waardoor
ze het erger kunnen voorstellen dan het is.
- Vertel wat er voor het kind/de jongere zal veranderen
o Vb mama bracht broer naar school, nu moet ik dit misschien doen
- Gebruik klare taal, afgestemd op de leeftijd
- Zorg voor opvolging: de boodschap dringt soms pas na het gesprek helemaal door
- Moedig het kind/de jongere aan om emoties te uiten
- Geen dingen verbloemen -> achteraf kan het kind zich belogen voelen
1.2 ROUWVERWERKING BIJ KINDEREN EN JONGEREN
1.2.1 VERLIESERVARINGEN BIJ KINDEREN
- Verhuis
- Scheiding van de ouders
- Ziekte / handicap
- Dood van een ouder, broer of zus, vriend/vriendin of andere dierbare
- Dood van een huisdier
- Welke mogelijke gevoelens:
o Paniek
o Angstig,
o woede (kwaad worden tegen boodschappen) -> hier moet je mee kunnen omgaan, heeft vaak te maken met
ongelood
o geen emotie tonen door de shock van boodschap
5
, Rouwreacties: E. Kübler-Ross
- Ontkenning en isolering
o ‘Nee, niet ik’
- Ergernis en woede
o ‘Waarom ik?’
- Marchanderen
o ‘Goed ik, maar ...’
o Proberen te onderhandelen met het noodlot. Als ik nu heel snel bij het ongeval ben, zal ze misschien terug
beter worden en niet sterven
- Depressie
o ‘Ja, ik’
- Aanvaarding
o ‘Ik heb nu nog maar weinig tijd en het is goed zo.’
1.2.2 ROUWREACTIES VOLGENS LEEFTIJD
- Baby:
o gevoelig voor de sfeer en emoties van hun omgeving
o Zorgen voor stabiliteit
- 1-3 jaar:
o Vatten het blijvende karakter niet van de dood
o Verschil tussen dood en slapen of op reis uitleggen
- 3-5 jaar:
o Woede, agressie en destructief gedrag mogelijk
o Vast ritme
o Kunnen niet verwoorden wat ze moeilijk vinden waardoor ze het uiten in gedrag (gedragsproblemen)
- 6 jaar:
o Begrip dat dood onomkeerbaar is
o Zich moeilijk verbaal uiten, gedragsproblemen en psychosomatische klachten
o Snappen dat er een verschil is tussen ziek zijn en dood gaan, hebben niet de tools om daar over te spreken
(psychosomatische klachten: buikpijn, hoofdpijn, slecht slapen,…)
- 7-9 jaar:
o Besef dat de dood ook hen kan treffen
o Gevoelens uiten via tekeningen
- 10-12 jaar:
o Dood kan ervaren worden als straf
vb opa is gestorven omdat hij te veel rookte
o Gevaar voor onderdrukken van hun eigen pijn en verdriet
o Hulp nodig bij het uiten van gevoelens
- 13-18 jaar:
o Ervaren gevoelens kunnen ingewikkeld zijn door de zoektocht naar zichzelf
o Belang van contact met leeftijdsgenoten
o Vaak heel moeilijk als ze ouder verliezen omdat ze zich net los proberen te maken van de ouders
1.2.3 ROUWTAKEN VOLGENS J.W. WORDEN
- 1. Aanvaarden van het verlies
- 2. Verwerken van de pijn
o Het voelen van de pijn die het gevolg is van het verlies
- 3. Aanpassen aan een leven waarin de overledene ontbreekt
- 4. De overledene emotioneel een plaats geven
o Het oppakken van de draad van het leven
6
