INLEIDING TOT DE RECHTS- & MORAALFILOSOFIE
Esmée Demuynck
2BA CRIMINOLOGIE 2020-2021
,Inhoudsopgave
1. Wat is rechtsfilosofie............................................................................................................................................................................... 3
1.1. Meta-juridische discipline ............................................................................................................................................................ 3
2. Relatief autonoom normensysteem en subsystemen ............................................................................................................................. 4
2.1. Luhmann – functionele differentiatie ..................................................................................................................................... 4
2.2. Premoderne maatschappij ...................................................................................................................................................... 4
2.3. Moderne maatschappij ........................................................................................................................................................... 5
2.3.1. Juridische geldigheid ......................................................................................................................................................... 5
3. Positivisten .............................................................................................................................................................................................. 6
3.1. Hans Kelsen ............................................................................................................................................................................. 6
3.2. HLA Hart.................................................................................................................................................................................. 6
3.3. Lon Fuller & John Austin ......................................................................................................................................................... 7
4. Proceduralistische legitimatie van het recht in de moderniteit ............................................................................................................ 10
4.1. Christelijk denken over recht en staat ........................................................................................................................................ 10
4.1.1. Apostel Paulus ................................................................................................................................................................. 11
4.1.2. Dubbelzinnigheid bij Christelijk denken over recht en staat ............................................................................................ 12
4.1.3. 3 fases van Christelijk denken.......................................................................................................................................... 13
4.1.4. Oost versus west ............................................................................................................................................................. 13
5. Samenvatting voorgaande leerstof ....................................................................................................................................................... 17
6. Hoe rechtvaardigt de kerk geloofsdwang? ............................................................................................................................................ 17
6.1. Wat is de kerk? ........................................................................................................................................................................... 18
6.2. De kerk & gehoorzaamheid: brief van Paulus............................................................................................................................. 18
6.3. 1ee n.C.: Ignatius van Antichonië ................................................................................................................................................ 18
6.4. 2ee n.C.: Ireneüs van Lyon .......................................................................................................................................................... 18
6.5. Middeleeuwen: juridisering ....................................................................................................................................................... 19
6.6. Wie zijn ongelovigen? ................................................................................................................................................................ 20
6.6.1. Rond 1075: Paus Gregorius VII ........................................................................................................................................ 20
6.6.2. 1252: Paus Innocentius IV, Ad Extirpanda ....................................................................................................................... 21
6.6.3. Nemo-teneteurbeginsel .................................................................................................................................................. 23
7. Thomas van Aquino............................................................................................................................................................................... 23
7.1. Natuurlijk proces van gemeenschapsvorming vs. De staat......................................................................................................... 24
7.2. Zijnsordening van God vs. Het Kwade ........................................................................................................................................ 25
7.2.1. Tegenovergestelde: wanorde .......................................................................................................................................... 25
7.2.2. Zijnsordening geschapen door god is inherent goed ....................................................................................................... 26
7.2.3. Als alle macht van god komt: alle machtsuitoefening legitiem is? .................................................................................. 26
7.3. Politieke ordening ...................................................................................................................................................................... 27
7.4. Geen willekeur ........................................................................................................................................................................... 27
7.5. Romeins rechts: wel willekeur.................................................................................................................................................... 28
7.6. Legaliteit & moraliteit ................................................................................................................................................................ 28
7.7. Regeringsvormen & rechtvaardigheid wetten............................................................................................................................ 29
7.8. Onderscheid wereldse- & geestelijke macht .............................................................................................................................. 30
7.9. Suma Theologica ........................................................................................................................................................................ 31
7.9.1. Is de wet iets van de rede? .............................................................................................................................................. 31
7.9.2. Structuur vraagstelling – antwoord ................................................................................................................................. 32
8. Ratzinger ............................................................................................................................................................................................... 36
8.1. Het homohuwelijk ...................................................................................................................................................................... 37
9. Fritz Kern ............................................................................................................................................................................................... 39
10. Crisis van de respublica christiana ................................................................................................................................................... 40
10.1. Luther & Calvijn .................................................................................................................................................................... 41
10.2. De drie sola’s......................................................................................................................................................................... 41
10.3. Vrede van Augsbrug: wiens gebied, diens gebied (1555) ...................................................................................................... 42
10.4. Bartholomeusnacht: Te Deum .............................................................................................................................................. 43
10.5. Hendrik IV: tolerantie-edict van Nantes ................................................................................................................................ 43
10.6. Lodewijk XIV: un roi, une loi et une foie................................................................................................................................ 43
10.7. Jean Bodin: wet als bevel van de soeverein .......................................................................................................................... 43
11. Thomas Hobbes – The Leviathan (1651) .......................................................................................................................................... 45
11.1. Geen collectief verzetsrecht ................................................................................................................................................. 47
11.2. Tegenstander van mixed government .................................................................................................................................. 48
11.3. Afbeelding titelpagina Leviathan .......................................................................................................................................... 49
11.4. 1 dogma ................................................................................................................................................................................ 53
12. John Locke ....................................................................................................................................................................................... 54
12.1. Natuurtoestand .................................................................................................................................................................... 54
12.2. Eigendomsrechten ................................................................................................................................................................ 55
12.3. Declaration of Independance 1776 ....................................................................................................................................... 57
13. Tolerantie - Locke & Voltaire ........................................................................................................................................................... 57
13.1. Wat is tolerantie? ................................................................................................................................................................. 57
1
, 13.2. Tolerantie voor John Locke: Erasmus 16e eeuw .................................................................................................................... 58
13.3. Tolerantie door John Locke ................................................................................................................................................... 58
13.3.1. Burgerlijke ongehoorzaamheid ....................................................................................................................................... 59
13.3.2. Beperkingen .................................................................................................................................................................... 59
13.4. Tolerantie: Voltaire ............................................................................................................................................................... 60
14. Montesquieu ................................................................................................................................................................................... 61
14.1. Vrijheid ................................................................................................................................................................................. 62
14.2. Metaforen & rol van de adel ................................................................................................................................................. 64
14.3. Spanningsveld tussen vorst en parlementen ........................................................................................................................ 65
14.4. Evenwicht van de machten ................................................................................................................................................... 66
15. Jean-Jacques Rousseau .................................................................................................................................................................... 68
15.1. Natuurtoestand & sociaal contract ....................................................................................................................................... 68
15.2. Kenmerken van soevereiniteit .............................................................................................................................................. 70
15.2.1. Absoluut karakter, ondeelbaarheid en onvervreemdbaarheid........................................................................................ 70
15.2.2. Abbé Sieyès ..................................................................................................................................................................... 71
15.3. Kan soeverein dwalen? ......................................................................................................................................................... 71
16. Cesare Beccaria................................................................................................................................................................................ 73
16.1. Aanvalspunten ...................................................................................................................................................................... 73
16.1.1. Sociaal contract ............................................................................................................................................................... 75
17. Jeremy Bentham .............................................................................................................................................................................. 76
18. Immanuel Kant ................................................................................................................................................................................ 77
18.1. Het gelijkheidsbeginsel ......................................................................................................................................................... 77
18.2. Sociaal contract..................................................................................................................................................................... 78
18.3. Onrechtvaardige consequenties van het utilitarisme ........................................................................................................... 78
19. Combinatie: retributie + utilitarisme ............................................................................................................................................... 79
19.1. John Rawles .......................................................................................................................................................................... 79
19.2. JP Fletchers ........................................................................................................................................................................... 79
20. Franse Revolutie .............................................................................................................................................................................. 80
20.1. Positieve kanten.................................................................................................................................................................... 80
20.2. Déclaration des droits de l’homme et du citoyen ................................................................................................................. 81
20.3. Terreurregime ....................................................................................................................................................................... 83
20.4. Codificatie portalis ................................................................................................................................................................ 84
21. Marx & Engels.................................................................................................................................................................................. 85
2
, 1. Wat is rechtsfilosofie
Rechtsfilosofie is…
… meta-juridische discipline: bekijkt het recht vanuit externe hoek dat niet het recht zelf is
… tijdsgebonden: ontstaat uit voorgaande ideeën en politieke/maatschappelijke
ontwikkeling, beïnvloed door rechtsfilosofische opvattingen in bepaalde tijdsgeest
… gedragen door historische reflectie: als reactie/kritiek of product van bestaande discussie
over bepaalde theorieën of eerdere rechtsfilosofen, voortdurend verder bouwen op
theorieën of preciseren
… eerder problematiseren dan problemen oplossen: de juiste oplossing of theorie bestaat
niet, wel de pogingen tot het proberen van een bepaald antwoord te vinden analyseren, hoe
problemen aangepakt kunnen worden en hoe voorgaand als aangepakt zijn
… wisselwerking tussen theorie en praktijk: maatschappelijke/politieke discussies en
ontwikkelingen hebben invloed op ontstaan van bepaalde rechtsfilosofie ↔
rechtsfilosofische theorieën hebben ook invloed op politieke ontwikkelingen
VB: Franse revolutie en totstandkoming eerste geschreven grondwet
Revolutie van burgerstand tegen standenmaatschappij Ancien Regime: wij vragen ons af wat
de filosofische grondslagen zijn van die Franse Consitution
Wisselwerking: ideeën van grote recht-en politieke filosofen (Montesquieu, Locke, Rousseau,
Beccaria) zijn daarin terechtgekomen
➔ Wisselwerking tussen politieke en rechtsfilosofische theorieën en maatschappelijke
debatten en gebeurtenissen die belangrijk waren bij totstandkoming van die theorieën
en tegelijkertijd ook eigen dynamiek veranderden door die theorieën
1.1. Meta-juridische discipline
= Discipline die vanuit extern perspectief reflecteert over het recht, vanuit hogere orde
Stellen meta-juridische vragen, geen primaire vragen
‘Waar is recht tot straffen op gebaseerd’ ipv ‘wat is strafbaar’
Belang van oorzakelijk verband in aansprakelijkheidsrecht bespreken
Waarom is wet geldig, wat maakt de bindende kracht zo krachtig, wat is geldigheidsgrondslag
Heeft overheid net wel of net niet (te)veel macht? Zou die macht ingeperkt moeten worden?
Waarom worden mensen die strafrechtelijke norm schenden gestraft?
Utilitaristen
= Filosofen die stellen dat de straf vooral nut moet hebben en moet afschrikken
Bentham, Stuart Mill
Is vergelding hetzelfde als wraak? Zo nee, wat is het verschil?
Dit zijn reflectievragen, geen interne juridische vragen → geen eenduidig antwoord mogelijk
Niet precies één theorie die het antwoord verklaard maar argumenten voor zowel pro als contra en
zo de zaak op verschillende perspectieven benaderen
Rechtsfilosofie: verschillende theorieën met elkaar confronteren en grondslagen controleren
! sommige vragen kunnen niet beantwoord worden door feiten te analyseren: normatieve
vraagstukken → deze vragen eerder naar de grondslag van normen en rechtvaardiging ervan
Van belang: de discussie over een bepaalde vraag zoals ‘Waarom straffen we?’ en over de kracht van
de gronden en van de argumenten ipv het antwoord zelf
3
Esmée Demuynck
2BA CRIMINOLOGIE 2020-2021
,Inhoudsopgave
1. Wat is rechtsfilosofie............................................................................................................................................................................... 3
1.1. Meta-juridische discipline ............................................................................................................................................................ 3
2. Relatief autonoom normensysteem en subsystemen ............................................................................................................................. 4
2.1. Luhmann – functionele differentiatie ..................................................................................................................................... 4
2.2. Premoderne maatschappij ...................................................................................................................................................... 4
2.3. Moderne maatschappij ........................................................................................................................................................... 5
2.3.1. Juridische geldigheid ......................................................................................................................................................... 5
3. Positivisten .............................................................................................................................................................................................. 6
3.1. Hans Kelsen ............................................................................................................................................................................. 6
3.2. HLA Hart.................................................................................................................................................................................. 6
3.3. Lon Fuller & John Austin ......................................................................................................................................................... 7
4. Proceduralistische legitimatie van het recht in de moderniteit ............................................................................................................ 10
4.1. Christelijk denken over recht en staat ........................................................................................................................................ 10
4.1.1. Apostel Paulus ................................................................................................................................................................. 11
4.1.2. Dubbelzinnigheid bij Christelijk denken over recht en staat ............................................................................................ 12
4.1.3. 3 fases van Christelijk denken.......................................................................................................................................... 13
4.1.4. Oost versus west ............................................................................................................................................................. 13
5. Samenvatting voorgaande leerstof ....................................................................................................................................................... 17
6. Hoe rechtvaardigt de kerk geloofsdwang? ............................................................................................................................................ 17
6.1. Wat is de kerk? ........................................................................................................................................................................... 18
6.2. De kerk & gehoorzaamheid: brief van Paulus............................................................................................................................. 18
6.3. 1ee n.C.: Ignatius van Antichonië ................................................................................................................................................ 18
6.4. 2ee n.C.: Ireneüs van Lyon .......................................................................................................................................................... 18
6.5. Middeleeuwen: juridisering ....................................................................................................................................................... 19
6.6. Wie zijn ongelovigen? ................................................................................................................................................................ 20
6.6.1. Rond 1075: Paus Gregorius VII ........................................................................................................................................ 20
6.6.2. 1252: Paus Innocentius IV, Ad Extirpanda ....................................................................................................................... 21
6.6.3. Nemo-teneteurbeginsel .................................................................................................................................................. 23
7. Thomas van Aquino............................................................................................................................................................................... 23
7.1. Natuurlijk proces van gemeenschapsvorming vs. De staat......................................................................................................... 24
7.2. Zijnsordening van God vs. Het Kwade ........................................................................................................................................ 25
7.2.1. Tegenovergestelde: wanorde .......................................................................................................................................... 25
7.2.2. Zijnsordening geschapen door god is inherent goed ....................................................................................................... 26
7.2.3. Als alle macht van god komt: alle machtsuitoefening legitiem is? .................................................................................. 26
7.3. Politieke ordening ...................................................................................................................................................................... 27
7.4. Geen willekeur ........................................................................................................................................................................... 27
7.5. Romeins rechts: wel willekeur.................................................................................................................................................... 28
7.6. Legaliteit & moraliteit ................................................................................................................................................................ 28
7.7. Regeringsvormen & rechtvaardigheid wetten............................................................................................................................ 29
7.8. Onderscheid wereldse- & geestelijke macht .............................................................................................................................. 30
7.9. Suma Theologica ........................................................................................................................................................................ 31
7.9.1. Is de wet iets van de rede? .............................................................................................................................................. 31
7.9.2. Structuur vraagstelling – antwoord ................................................................................................................................. 32
8. Ratzinger ............................................................................................................................................................................................... 36
8.1. Het homohuwelijk ...................................................................................................................................................................... 37
9. Fritz Kern ............................................................................................................................................................................................... 39
10. Crisis van de respublica christiana ................................................................................................................................................... 40
10.1. Luther & Calvijn .................................................................................................................................................................... 41
10.2. De drie sola’s......................................................................................................................................................................... 41
10.3. Vrede van Augsbrug: wiens gebied, diens gebied (1555) ...................................................................................................... 42
10.4. Bartholomeusnacht: Te Deum .............................................................................................................................................. 43
10.5. Hendrik IV: tolerantie-edict van Nantes ................................................................................................................................ 43
10.6. Lodewijk XIV: un roi, une loi et une foie................................................................................................................................ 43
10.7. Jean Bodin: wet als bevel van de soeverein .......................................................................................................................... 43
11. Thomas Hobbes – The Leviathan (1651) .......................................................................................................................................... 45
11.1. Geen collectief verzetsrecht ................................................................................................................................................. 47
11.2. Tegenstander van mixed government .................................................................................................................................. 48
11.3. Afbeelding titelpagina Leviathan .......................................................................................................................................... 49
11.4. 1 dogma ................................................................................................................................................................................ 53
12. John Locke ....................................................................................................................................................................................... 54
12.1. Natuurtoestand .................................................................................................................................................................... 54
12.2. Eigendomsrechten ................................................................................................................................................................ 55
12.3. Declaration of Independance 1776 ....................................................................................................................................... 57
13. Tolerantie - Locke & Voltaire ........................................................................................................................................................... 57
13.1. Wat is tolerantie? ................................................................................................................................................................. 57
1
, 13.2. Tolerantie voor John Locke: Erasmus 16e eeuw .................................................................................................................... 58
13.3. Tolerantie door John Locke ................................................................................................................................................... 58
13.3.1. Burgerlijke ongehoorzaamheid ....................................................................................................................................... 59
13.3.2. Beperkingen .................................................................................................................................................................... 59
13.4. Tolerantie: Voltaire ............................................................................................................................................................... 60
14. Montesquieu ................................................................................................................................................................................... 61
14.1. Vrijheid ................................................................................................................................................................................. 62
14.2. Metaforen & rol van de adel ................................................................................................................................................. 64
14.3. Spanningsveld tussen vorst en parlementen ........................................................................................................................ 65
14.4. Evenwicht van de machten ................................................................................................................................................... 66
15. Jean-Jacques Rousseau .................................................................................................................................................................... 68
15.1. Natuurtoestand & sociaal contract ....................................................................................................................................... 68
15.2. Kenmerken van soevereiniteit .............................................................................................................................................. 70
15.2.1. Absoluut karakter, ondeelbaarheid en onvervreemdbaarheid........................................................................................ 70
15.2.2. Abbé Sieyès ..................................................................................................................................................................... 71
15.3. Kan soeverein dwalen? ......................................................................................................................................................... 71
16. Cesare Beccaria................................................................................................................................................................................ 73
16.1. Aanvalspunten ...................................................................................................................................................................... 73
16.1.1. Sociaal contract ............................................................................................................................................................... 75
17. Jeremy Bentham .............................................................................................................................................................................. 76
18. Immanuel Kant ................................................................................................................................................................................ 77
18.1. Het gelijkheidsbeginsel ......................................................................................................................................................... 77
18.2. Sociaal contract..................................................................................................................................................................... 78
18.3. Onrechtvaardige consequenties van het utilitarisme ........................................................................................................... 78
19. Combinatie: retributie + utilitarisme ............................................................................................................................................... 79
19.1. John Rawles .......................................................................................................................................................................... 79
19.2. JP Fletchers ........................................................................................................................................................................... 79
20. Franse Revolutie .............................................................................................................................................................................. 80
20.1. Positieve kanten.................................................................................................................................................................... 80
20.2. Déclaration des droits de l’homme et du citoyen ................................................................................................................. 81
20.3. Terreurregime ....................................................................................................................................................................... 83
20.4. Codificatie portalis ................................................................................................................................................................ 84
21. Marx & Engels.................................................................................................................................................................................. 85
2
, 1. Wat is rechtsfilosofie
Rechtsfilosofie is…
… meta-juridische discipline: bekijkt het recht vanuit externe hoek dat niet het recht zelf is
… tijdsgebonden: ontstaat uit voorgaande ideeën en politieke/maatschappelijke
ontwikkeling, beïnvloed door rechtsfilosofische opvattingen in bepaalde tijdsgeest
… gedragen door historische reflectie: als reactie/kritiek of product van bestaande discussie
over bepaalde theorieën of eerdere rechtsfilosofen, voortdurend verder bouwen op
theorieën of preciseren
… eerder problematiseren dan problemen oplossen: de juiste oplossing of theorie bestaat
niet, wel de pogingen tot het proberen van een bepaald antwoord te vinden analyseren, hoe
problemen aangepakt kunnen worden en hoe voorgaand als aangepakt zijn
… wisselwerking tussen theorie en praktijk: maatschappelijke/politieke discussies en
ontwikkelingen hebben invloed op ontstaan van bepaalde rechtsfilosofie ↔
rechtsfilosofische theorieën hebben ook invloed op politieke ontwikkelingen
VB: Franse revolutie en totstandkoming eerste geschreven grondwet
Revolutie van burgerstand tegen standenmaatschappij Ancien Regime: wij vragen ons af wat
de filosofische grondslagen zijn van die Franse Consitution
Wisselwerking: ideeën van grote recht-en politieke filosofen (Montesquieu, Locke, Rousseau,
Beccaria) zijn daarin terechtgekomen
➔ Wisselwerking tussen politieke en rechtsfilosofische theorieën en maatschappelijke
debatten en gebeurtenissen die belangrijk waren bij totstandkoming van die theorieën
en tegelijkertijd ook eigen dynamiek veranderden door die theorieën
1.1. Meta-juridische discipline
= Discipline die vanuit extern perspectief reflecteert over het recht, vanuit hogere orde
Stellen meta-juridische vragen, geen primaire vragen
‘Waar is recht tot straffen op gebaseerd’ ipv ‘wat is strafbaar’
Belang van oorzakelijk verband in aansprakelijkheidsrecht bespreken
Waarom is wet geldig, wat maakt de bindende kracht zo krachtig, wat is geldigheidsgrondslag
Heeft overheid net wel of net niet (te)veel macht? Zou die macht ingeperkt moeten worden?
Waarom worden mensen die strafrechtelijke norm schenden gestraft?
Utilitaristen
= Filosofen die stellen dat de straf vooral nut moet hebben en moet afschrikken
Bentham, Stuart Mill
Is vergelding hetzelfde als wraak? Zo nee, wat is het verschil?
Dit zijn reflectievragen, geen interne juridische vragen → geen eenduidig antwoord mogelijk
Niet precies één theorie die het antwoord verklaard maar argumenten voor zowel pro als contra en
zo de zaak op verschillende perspectieven benaderen
Rechtsfilosofie: verschillende theorieën met elkaar confronteren en grondslagen controleren
! sommige vragen kunnen niet beantwoord worden door feiten te analyseren: normatieve
vraagstukken → deze vragen eerder naar de grondslag van normen en rechtvaardiging ervan
Van belang: de discussie over een bepaalde vraag zoals ‘Waarom straffen we?’ en over de kracht van
de gronden en van de argumenten ipv het antwoord zelf
3
