1 OMGEVINGSINVLOEDEN
1.1 Omgeving en gezond gedrag
Omgevingsinvloed: Rainbow Model of Health (Boekhout et al.)
Omgevingsfactoren spelen een belangrijke rol in het gedrag van
een individu. We staan continu in interactie met onze omgeving
(= alles wat buiten het individu plaatsvindt). Iedereen heeft een
andere perceptie op zijn/haar omgeving. Er zijn diverse theorieën
die de verschillende lagen van omgevingsfactoren beschrijven.
De lagen zijn niet losstaand, maar interacteren met elkaar. Het is
een complex multifactorieel probleem. Eén model is de Rainbow
Model of Health:
- Individuele leefstijl Leeftijd, geslacht en constitutionele factoren.
- Sociale netwerk
- Leef- en werkomgeving Werkomgeving, educatie, water, sanitair, gezondheidszorg, woning.
- Algemene condities Sociaaleconomisch, cultureel en omgeving.
Omgevingsinvloed: The Health Field Concept (Boekhout et al.)
Om gezondheidsongelijkheid te begrijpen, moeten we kijken naar alle lagen. De determinanten van
gezondheid komen ook terug in The Health Field Concept. Het bestaat uit vier factoren:
- Fysieke + sociale omgeving Externe factoren waar het individu geen of weinig invloed op heeft.
o Fysiek: zowel direct (woning) als indirect (rookzones).
o Sociaal: zowel direct (vrienden / familie) als indirect (trends).
- Leefstijl Aggregatie van iemands zelfgemaakte keuzes.
- Genetische aanleg Fysieke en mentale ontwikkeling van het menselijk lichaam.
- Gezondheidszorg Kwaliteit en beschikbaarheid van gezondheidszorg en onderzoek.
Omgevingsinvloed: ANGELO model (Boekhout et al.)
Veel theorieën over omgevingsfactoren maken een verschil in niveau. Dit onderscheid is in praktijk
echter moeilijk te maken. De niveaus interacteren onderling met elkaar en vertonen overlap. Zo kan
gedrag op microniveau directe consequenties hebben op macroniveau en visa versa.
- Micro-niveau Individu en privésfeer: gedrag en genetica van het individu.
- Meso-niveau Organisatie en gemeenschap: werk, buurt, school, gemeente.
- Macro-niveau Maatschappij: sociaal, economische, culturele en fysieke omgeving.
Het ANGELO model (= Analysis Grid for Environments Linked to Obesity) is ontwikkeld als raamwerk
om obesogene omgevingen beter te begrijpen, zoals fastfood en sedentaire leefstijl. Zie hieronder
een voorbeeld van het ANGELO model op voedings- en fysieke activiteiten:
Physical environment Economic environment Political environment Sociocultural environment
Micro Woonwijk trottoirs Toegangsprijs speeltuin Sportfaciliteit planning Perceptie van veiligheid
Woonwijk supermarkt Korting op schoolkantine Aanbod schoolkantine Eetpatroon van peers
Macro Klimaat Brandstofprijzen Taxatie op suikers Rolmodellen in media
Watervoorziening Kosten supermarkten Verbod fastfood reclame Rolmodellen in media
VB Rookcampagne: gezondheid financieel verantwoordelijk gezonde omgeving voor kinderen.
1
,Gezondheidspsychologie: ontwikkeling (Boekhout et al.)
Gezondheidspsychologie is de wetenschap dat focust op de relatie tussen fysieke, biologische en
sociale factoren enerzijds, en gezondheid en ziekte anderzijds. Vroeger werd vooral gekeken naar
negatieve aspecten van de omgeving (bv drank maakt meer kapot dan je lief is). Tegenwoordig is er
meer aandacht voor de positieve invloed (bv BOB in de sociale groep). Deze verschuiving in theorie is
hieronder te zien:
Environmental Stress Theory Stress-Recovery Theory | Attention-Restoration Theory
Ook werd gezondheid vroeger vooral gezien vanuit medisch perspectief en afwezigheid van ziekten.
Vervolgens ontstond het beeld van ‘Health for All’ waarbij gekeken wordt naar ongelijkheid tussen
derde- en eerste wereldlanden, maar ook naar ongelijkheid in landen zelf. Tegenwoordig wordt er
meer holistisch gekeken middels het Biopsychosociaal Model. Het nadeel van deze definitie is echter
dat het vrijwel onmogelijk is om te behalen en dat het een statisch concept is. Daarom ontstond een
nieuwe definitie vanuit de Positieve Gezondheid door Machteld Huber:
- Biopsychosociaal Model ‘Health is a state of complete physical, mental, social wellbeing and
not merely the absence of disease or infirmity.’
- Positieve Gezondheid ‘The ability to adapt and self-manage, in light of physical, emotional
and social challenges of life.’
De Ottawa Charter identificeerde hierbij vijf gezondheidsgerelateerde actiegebieden:
- Opbouwen van gezonde Public Policy
- Versterken van community action
- Ontwikkelen van persoonlijke skills
- Heroriëntatie van gezondheidssysteem naar preventie en promotie van gezondheid
- Creëren van ondersteunende omgeving
Omgevingsinvloed: kwetsbare doelgroepen (interview dr. Emely de Vet)
Een groot deel van de invloed van omgevingsfactoren gaat onbewust. Dit automatisme is veel sterker
dan continu de beredeneerde weloverwogen keuze te maken. Er is dus een oneerlijke innerlijke strijd.
- Gezondheidsgedrag Veel is gebaseerd op routine en gewoontes. We moeten wilskracht
opbrengen, dit kost energie. Gedrag volhouden kost zelfbeheersing.
- Omgevingsfactoren Onze fysieke en sociale omgeving verleidt ons vaak tot ongezonde
keuzes. Dit vraagt veel van onze zelfbeheersing.
Er is een grote kloof in leefstijlgedrag tussen verschillende subgroepen. Deze kloof tussen hoge en
lage sociaaleconomische groepen neemt steeds meer toe. Het is cruciaal dat gedrag aan de identiteit
wordt gekoppeld, zodat men het langer volhoudt. Identiteit kan gezien worden als een moderator in
gedrag: observeren van rolmodellen kan zorgen voor identificatie met het rolmodel wat leidt tot
gedragsverandering. Kwetsbare groepen voelen zich vaak niet aangesproken door de interventies,
omdat ze zich er niet mee identificeren. Denk bijvoorbeeld aan schriftelijke voorlichting. Dit sluit niet
aan bij laaggeletterden. Uit onderzoek blijkt het niet reëel om veel zelfredzaamheid en zelfsturing bij
hun te verwachten. We moeten de interventie aanpassen op de identiteit. Een voorbeeld is nudging.
- Moderator Statische term die aangeeft dat naar mate de determinant versterkt,
de relatie tussen de determinant en het gedrag versterkt.
- Nudging Voorlichting aangepast op gedragsprincipes van de doelgroep.
o Wat gaat er mis in gedrag? Welke tekortkoming is er in gedrag?
o Hoe kunnen we daarop inspelen? Bv voetstappen bij de trap.
2
, Er is nog weinig wetenschappelijke evidentie over de effectiviteit van nudging bij specifieke groepen.
De vraag is of nudgers wel stevig genoeg zijn. Het gaat namelijk om kleine veranderingen. Het kan
effectiever zijn om steviger in te grijpen, bijvoorbeeld vanuit de overheid. Hierdoor kunnen ook de
kwetsbare groepen beschermd worden tegen ongezonde keuzes. Je kunt denken aan sturing bij het
inrichten van de wijk. Vanuit rechtvaardigheidsprincipe zou er steviger ingegrepen mogen worden.
Er is veel discussie over de vraag of nudging ethisch verantwoord is: autonomie bevorderend VS
manipulatie. Enerzijds draag het bij aan de autonomie. Omgevingsaanpassingen zijn namelijk geen
beperking hierop. Anderzijds kan het gezien worden als manipulatie. Er is geen eenduidig antwoord.
VB nudging: het eten van chips gaat op de automatische piloot. Een rood chipje tussendoor kan de
automatische piloot remmen als ‘stoplichtsignaal’.
Supermarktexperiment
Emely de Vet heeft een studie gedaan middels een supermarktexperiment met laag vette kazen. Ze
manipuleerde de omgeving door mensen blind te laten proeven en de bordjes in de supermarkt van
‘meest verkocht’ aan te passen. Deze strategie van manipulatie heet ook wel social proof.
- Social proof Sociale bewijskracht middels consensus: subtiele signalen
geven over gedrag van anderen, waarna mensen dat volgen.
Omgevingsinvloed: interventiestrategieën (interview dr. Emely de Vet)
Hieronder staan de zes overtuigingsmechanismen volgens Cialdini:
- Consensus VB ‘meer dan een miljoen mensen gingen je voor…’
- Schaarste VB ‘geldig zolang de voorraad strekt…’
- Consistentie en commitment VB ‘wie A zegt, moet ook B zeggen…’ | ‘we doen het samen…’
- Wederkerigheid VB ‘voor wat, hoort wat…’
- Autoriteit VB rolmodel of arts inzetten ter bekrachtiging
- Sympathie VB kijkje achter de schermen om gunfactor te krijgen
Er zijn twee categorieën in strategieën voor gedragsverandering. Voor gezondheidsinterventies is een
combinatie van alfa- en omegastrategieën het meest effectief. Door een combinatie van maatregelen
kan de maatschappelijke norm veranderen, zoals bij rookpreventie. Er worden meerdere interventies
genomen: prijsverhoging, voorlichting en diverse campagnes.
- Alfa-strategie Gezonde keuze aantrekkelijker maken en motivatie in deze
verandering uitlokken. ‘Making the healthy choice easy’.
Vooral effectief bij weinig of geen weerstand.
Voorbeeld: increase source credibility (= autoriteit wordt
ingezet om te promoten, zoals een arts of rolmodel).
- Omega-strategie Ongezonde keuze lastiger maken en ontwijkende krachten
minimaliseren. ‘Making unhealthful choices more difficult’.
Vooral effectief bij ambivalente motivatie.
Bij de interventiekeuze is het ook van belang om te kijken naar het type gedrag. Mensen hebben over
het algemeen moeite om hun gezonde gedrag in te schatten en lijken minder gevoelig voor interne
prikkels. Het inzetten van technische interventies is afhankelijk van het type gedrag:
- Beweging Interne signalen zijn lastig. Externe feedback kan nuttig zijn.
o Activity-trackers / stappenteller: hoe veel beweeg ik?
- Voeding Interne signalen zijn belangrijk. Externe feedback is minder nuttig.
3
1.1 Omgeving en gezond gedrag
Omgevingsinvloed: Rainbow Model of Health (Boekhout et al.)
Omgevingsfactoren spelen een belangrijke rol in het gedrag van
een individu. We staan continu in interactie met onze omgeving
(= alles wat buiten het individu plaatsvindt). Iedereen heeft een
andere perceptie op zijn/haar omgeving. Er zijn diverse theorieën
die de verschillende lagen van omgevingsfactoren beschrijven.
De lagen zijn niet losstaand, maar interacteren met elkaar. Het is
een complex multifactorieel probleem. Eén model is de Rainbow
Model of Health:
- Individuele leefstijl Leeftijd, geslacht en constitutionele factoren.
- Sociale netwerk
- Leef- en werkomgeving Werkomgeving, educatie, water, sanitair, gezondheidszorg, woning.
- Algemene condities Sociaaleconomisch, cultureel en omgeving.
Omgevingsinvloed: The Health Field Concept (Boekhout et al.)
Om gezondheidsongelijkheid te begrijpen, moeten we kijken naar alle lagen. De determinanten van
gezondheid komen ook terug in The Health Field Concept. Het bestaat uit vier factoren:
- Fysieke + sociale omgeving Externe factoren waar het individu geen of weinig invloed op heeft.
o Fysiek: zowel direct (woning) als indirect (rookzones).
o Sociaal: zowel direct (vrienden / familie) als indirect (trends).
- Leefstijl Aggregatie van iemands zelfgemaakte keuzes.
- Genetische aanleg Fysieke en mentale ontwikkeling van het menselijk lichaam.
- Gezondheidszorg Kwaliteit en beschikbaarheid van gezondheidszorg en onderzoek.
Omgevingsinvloed: ANGELO model (Boekhout et al.)
Veel theorieën over omgevingsfactoren maken een verschil in niveau. Dit onderscheid is in praktijk
echter moeilijk te maken. De niveaus interacteren onderling met elkaar en vertonen overlap. Zo kan
gedrag op microniveau directe consequenties hebben op macroniveau en visa versa.
- Micro-niveau Individu en privésfeer: gedrag en genetica van het individu.
- Meso-niveau Organisatie en gemeenschap: werk, buurt, school, gemeente.
- Macro-niveau Maatschappij: sociaal, economische, culturele en fysieke omgeving.
Het ANGELO model (= Analysis Grid for Environments Linked to Obesity) is ontwikkeld als raamwerk
om obesogene omgevingen beter te begrijpen, zoals fastfood en sedentaire leefstijl. Zie hieronder
een voorbeeld van het ANGELO model op voedings- en fysieke activiteiten:
Physical environment Economic environment Political environment Sociocultural environment
Micro Woonwijk trottoirs Toegangsprijs speeltuin Sportfaciliteit planning Perceptie van veiligheid
Woonwijk supermarkt Korting op schoolkantine Aanbod schoolkantine Eetpatroon van peers
Macro Klimaat Brandstofprijzen Taxatie op suikers Rolmodellen in media
Watervoorziening Kosten supermarkten Verbod fastfood reclame Rolmodellen in media
VB Rookcampagne: gezondheid financieel verantwoordelijk gezonde omgeving voor kinderen.
1
,Gezondheidspsychologie: ontwikkeling (Boekhout et al.)
Gezondheidspsychologie is de wetenschap dat focust op de relatie tussen fysieke, biologische en
sociale factoren enerzijds, en gezondheid en ziekte anderzijds. Vroeger werd vooral gekeken naar
negatieve aspecten van de omgeving (bv drank maakt meer kapot dan je lief is). Tegenwoordig is er
meer aandacht voor de positieve invloed (bv BOB in de sociale groep). Deze verschuiving in theorie is
hieronder te zien:
Environmental Stress Theory Stress-Recovery Theory | Attention-Restoration Theory
Ook werd gezondheid vroeger vooral gezien vanuit medisch perspectief en afwezigheid van ziekten.
Vervolgens ontstond het beeld van ‘Health for All’ waarbij gekeken wordt naar ongelijkheid tussen
derde- en eerste wereldlanden, maar ook naar ongelijkheid in landen zelf. Tegenwoordig wordt er
meer holistisch gekeken middels het Biopsychosociaal Model. Het nadeel van deze definitie is echter
dat het vrijwel onmogelijk is om te behalen en dat het een statisch concept is. Daarom ontstond een
nieuwe definitie vanuit de Positieve Gezondheid door Machteld Huber:
- Biopsychosociaal Model ‘Health is a state of complete physical, mental, social wellbeing and
not merely the absence of disease or infirmity.’
- Positieve Gezondheid ‘The ability to adapt and self-manage, in light of physical, emotional
and social challenges of life.’
De Ottawa Charter identificeerde hierbij vijf gezondheidsgerelateerde actiegebieden:
- Opbouwen van gezonde Public Policy
- Versterken van community action
- Ontwikkelen van persoonlijke skills
- Heroriëntatie van gezondheidssysteem naar preventie en promotie van gezondheid
- Creëren van ondersteunende omgeving
Omgevingsinvloed: kwetsbare doelgroepen (interview dr. Emely de Vet)
Een groot deel van de invloed van omgevingsfactoren gaat onbewust. Dit automatisme is veel sterker
dan continu de beredeneerde weloverwogen keuze te maken. Er is dus een oneerlijke innerlijke strijd.
- Gezondheidsgedrag Veel is gebaseerd op routine en gewoontes. We moeten wilskracht
opbrengen, dit kost energie. Gedrag volhouden kost zelfbeheersing.
- Omgevingsfactoren Onze fysieke en sociale omgeving verleidt ons vaak tot ongezonde
keuzes. Dit vraagt veel van onze zelfbeheersing.
Er is een grote kloof in leefstijlgedrag tussen verschillende subgroepen. Deze kloof tussen hoge en
lage sociaaleconomische groepen neemt steeds meer toe. Het is cruciaal dat gedrag aan de identiteit
wordt gekoppeld, zodat men het langer volhoudt. Identiteit kan gezien worden als een moderator in
gedrag: observeren van rolmodellen kan zorgen voor identificatie met het rolmodel wat leidt tot
gedragsverandering. Kwetsbare groepen voelen zich vaak niet aangesproken door de interventies,
omdat ze zich er niet mee identificeren. Denk bijvoorbeeld aan schriftelijke voorlichting. Dit sluit niet
aan bij laaggeletterden. Uit onderzoek blijkt het niet reëel om veel zelfredzaamheid en zelfsturing bij
hun te verwachten. We moeten de interventie aanpassen op de identiteit. Een voorbeeld is nudging.
- Moderator Statische term die aangeeft dat naar mate de determinant versterkt,
de relatie tussen de determinant en het gedrag versterkt.
- Nudging Voorlichting aangepast op gedragsprincipes van de doelgroep.
o Wat gaat er mis in gedrag? Welke tekortkoming is er in gedrag?
o Hoe kunnen we daarop inspelen? Bv voetstappen bij de trap.
2
, Er is nog weinig wetenschappelijke evidentie over de effectiviteit van nudging bij specifieke groepen.
De vraag is of nudgers wel stevig genoeg zijn. Het gaat namelijk om kleine veranderingen. Het kan
effectiever zijn om steviger in te grijpen, bijvoorbeeld vanuit de overheid. Hierdoor kunnen ook de
kwetsbare groepen beschermd worden tegen ongezonde keuzes. Je kunt denken aan sturing bij het
inrichten van de wijk. Vanuit rechtvaardigheidsprincipe zou er steviger ingegrepen mogen worden.
Er is veel discussie over de vraag of nudging ethisch verantwoord is: autonomie bevorderend VS
manipulatie. Enerzijds draag het bij aan de autonomie. Omgevingsaanpassingen zijn namelijk geen
beperking hierop. Anderzijds kan het gezien worden als manipulatie. Er is geen eenduidig antwoord.
VB nudging: het eten van chips gaat op de automatische piloot. Een rood chipje tussendoor kan de
automatische piloot remmen als ‘stoplichtsignaal’.
Supermarktexperiment
Emely de Vet heeft een studie gedaan middels een supermarktexperiment met laag vette kazen. Ze
manipuleerde de omgeving door mensen blind te laten proeven en de bordjes in de supermarkt van
‘meest verkocht’ aan te passen. Deze strategie van manipulatie heet ook wel social proof.
- Social proof Sociale bewijskracht middels consensus: subtiele signalen
geven over gedrag van anderen, waarna mensen dat volgen.
Omgevingsinvloed: interventiestrategieën (interview dr. Emely de Vet)
Hieronder staan de zes overtuigingsmechanismen volgens Cialdini:
- Consensus VB ‘meer dan een miljoen mensen gingen je voor…’
- Schaarste VB ‘geldig zolang de voorraad strekt…’
- Consistentie en commitment VB ‘wie A zegt, moet ook B zeggen…’ | ‘we doen het samen…’
- Wederkerigheid VB ‘voor wat, hoort wat…’
- Autoriteit VB rolmodel of arts inzetten ter bekrachtiging
- Sympathie VB kijkje achter de schermen om gunfactor te krijgen
Er zijn twee categorieën in strategieën voor gedragsverandering. Voor gezondheidsinterventies is een
combinatie van alfa- en omegastrategieën het meest effectief. Door een combinatie van maatregelen
kan de maatschappelijke norm veranderen, zoals bij rookpreventie. Er worden meerdere interventies
genomen: prijsverhoging, voorlichting en diverse campagnes.
- Alfa-strategie Gezonde keuze aantrekkelijker maken en motivatie in deze
verandering uitlokken. ‘Making the healthy choice easy’.
Vooral effectief bij weinig of geen weerstand.
Voorbeeld: increase source credibility (= autoriteit wordt
ingezet om te promoten, zoals een arts of rolmodel).
- Omega-strategie Ongezonde keuze lastiger maken en ontwijkende krachten
minimaliseren. ‘Making unhealthful choices more difficult’.
Vooral effectief bij ambivalente motivatie.
Bij de interventiekeuze is het ook van belang om te kijken naar het type gedrag. Mensen hebben over
het algemeen moeite om hun gezonde gedrag in te schatten en lijken minder gevoelig voor interne
prikkels. Het inzetten van technische interventies is afhankelijk van het type gedrag:
- Beweging Interne signalen zijn lastig. Externe feedback kan nuttig zijn.
o Activity-trackers / stappenteller: hoe veel beweeg ik?
- Voeding Interne signalen zijn belangrijk. Externe feedback is minder nuttig.
3
