De republiek (1515-1648)
1.1 Het begin van de opstand (1515-1572)
Staatsvorming en centralisatie
In 1515 werd Karel V uitgeroepen tot de heer der Nederlanden. In 1516 werd hij koning van
Spanje en in 1519 werd hij keizer van Duitsland. Vanaf 1543 was hij landsheer van alle 17
Nederlandse gewesten, die voor het eerst onder 1 heer verenigd waren. Karel probeerde
een meer centraal bestuur in te stellen. De gewesten wilden echter hun privileges, rechten
en vrijheden behouden. Karel V was afhankelijk van de rijke burgerij door geld. Maar de
privileges werden bedreigd, vooral door de strengheid op het protestantisme.
Luther
Luther had felle kritiek op de rooms-katholieke kerk. Hij was tegen de rijkdom en macht van
de kerk. Hij wees de zelfgemaakte wetten en regels van de kerk af (bv. celibaat → niet
gehuwelijkt). Ook vergaven priesters zonden en verkochten aflaten, waarmee mensen na
hun dood eerder in de hemel konden komen. Hij zei dat alleen god zonden kon vergeven en
je kon alleen in de hemel komen door geloof en genade. Het ware geloof was alleen te
kennen uit de Bijbel. De bijbel moest vertaald worden, zo kon iedereen het lezen. Luthers
opvattingen werden snel verspreid via boeken, pamfletten en de media. Om de
geloofseenheid te redden riep Karel V in 1521 de belangrijkste Duitse vorsten en edelen
bijeen voor een vergadering → de Rijksdag in Worms. Ook Luther was aanwezig. Luther
bleef vasthouden aan zijn opvattingen, omdat deze gebaseerd waren op de bijbel. Zijn
toespraak leidde tot de definitieve scheuring van de kerk. Karel veroordeelde hem als ketter.
Luther werd beschermd door de vorst van Saksen. In 1555: Vrede van Augsburg. Iedere
vorst mocht het geloof voor zijn onderdanen bepalen in Duitsland. Duitsland werd verdeeld
in katholieke en protestantse gebieden.
De inquisitie
Ook in NL kwamen volgelingen, maar zij werden niet beschermd. Karel trad hard op tegen
de protestanten. In 1522 stelde Karel de Nederlandse inquisitie in, een rechtbank die ketters
moest opsporen en berechten. Adellijke en stedelijke bestuurders hadden hier moeite mee
en zagen het als aantasting van de privileges. Volgens de privileges konden mensen alleen
door hun stedelijke, gewestelijke of adellijke plattelands rechtbank berecht worden. Karel
vond dat hij absoluut gezag had. Hij mocht de privileges aantasten.
Calvinisten
In 1555 werd Filips II de machthebber in NL. Hij benoemde Margaretha van Parma tot
landvoogdes. Zij mocht namens hem NL besturen. De ideeën van Calvijn begonnen zich te
verspreiden. Hij was het met Luther eens, alleen dacht hij anders over de overheid. Luther
meende dat gelovigen altijd de overheid moesten gehoorzamen en zich niet zonder
overheidstoestemming mochten organiseren. Calvijn vond dat gelovigen mochten als het
nodig was zonder toestemming van de overheid kerken vormen en ze mochten tegen de
overheid in opstand komen. In 1565 vroegen de hoge edelen om de ketters minder hard aan
te pakken. Willem van Oranje vroeg zelfs of er meerdere geloven toegestaan konden
worden (Willem van Oranje was stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht). Filips wilde
hier niks van weten. In 1566 vroeg de lage adel aan Margretha om te stoppen met
, kettervervolgingen. De inquisitie trad minder hard op. Hierdoor ontstonden hagenpreken en
beeldenstormen.
Alva
Filips was woedend en gaf de adel de schuld. Hij benoemde de Spaanse hertog van Alva tot
landvoogd. Met een leger vielen ze NL binnen. Duizenden vluchtten naar het buitenland
(incl. Willem van Oranje). Alva stelde een rechtbank in, de Raad van Beroerten, die de
schuldigen moest straffen. In 1568 viel Willem van Oranje met een leger NL binnen. Dit
mislukte. Willem kreeg alleen steun van de calvinistische vluchtelingen. Deze watergeuzen
plunderden platteland en vielen schepen aan. Willem gaf toestemming voor dit. Op 1 april
1572 namen de geuzen de stad Den Briel in. In juli 1572 hielden de opstandige Hollandse
steden en staten een vergadering, waarin Oranje hun leider en stadhouder werd.
1.2 Het ontstaan van de Republiek (1572-1588)
Burgeroorlog
In 1572 trok Alva holland in om de opstandige steden tot overgave te dwingen. Zijn Spaanse
leger was veel sterker dan die van Willem. Alva had ook te maken met de geuzen en de
schutterijen van opstandige steden. Zo ontstond een burgeroorlog. Ze keerden zich tegen
het leger, de bestuurders van Philips en de katholieke geestelijken. Oranje wilde gelijke
rechten. In 1573 verboden de Hollandse Staten de katholieke kerk, omdat ze volgens hen de
vijand steunde. Om zo veel mogelijk steun te krijgen koos Willem voor nationale
propaganda. Hij verzette zich alleen tegen Alva en de slechte adviseurs van Philips. Willem
voerde een effectieve propaganda oorlog.
De Pacificatie van Gent
De Spanjaarden kregen financiële problemen, doordat ze ook oorlog voerde tegen het
Turks-Ottomaanse rijk. Huursoldaten kregen geen soldij en trokken plunderend door de
steden rond. Dit leidde tot de pacificatie van gent in 1576. De gewesten die loyaal waren
gebleven aan Filips II, spraken met Holland en Zeeland af om samen de Spaanse troepen
uit Holland te verdrijven. Ook zou er gewetensvrijheid zijn: mensen zouden niet worden
vervolgd door het geloof. Wel bleven Holland en Zeeland protestants en de rest katholiek.
De Unie van Utrecht
In 1577 verlieten de laatste Spaanse troepen NL, maar Filips stuurde nieuwe troepen olv.
zijn neef Parma. In 1579 sloten de opstandige gewesten in het noorden zich aaneen in de
Unie van Utrecht. De leden spraken af zelfstandig te blijven, maar militair samen te werken.
De unie werd al snel een calvinistisch verbond. De breuk tussen Filips en de opstandige
gewesten werd definitief toen Willem vogelvrij werd verklaard in 1580. In 1581 zwoeren de
gewesten Filips II af in het Plakkaat van Verlatinge. In het stuk stond dat je een koning
mocht afzetten.
1.1 Het begin van de opstand (1515-1572)
Staatsvorming en centralisatie
In 1515 werd Karel V uitgeroepen tot de heer der Nederlanden. In 1516 werd hij koning van
Spanje en in 1519 werd hij keizer van Duitsland. Vanaf 1543 was hij landsheer van alle 17
Nederlandse gewesten, die voor het eerst onder 1 heer verenigd waren. Karel probeerde
een meer centraal bestuur in te stellen. De gewesten wilden echter hun privileges, rechten
en vrijheden behouden. Karel V was afhankelijk van de rijke burgerij door geld. Maar de
privileges werden bedreigd, vooral door de strengheid op het protestantisme.
Luther
Luther had felle kritiek op de rooms-katholieke kerk. Hij was tegen de rijkdom en macht van
de kerk. Hij wees de zelfgemaakte wetten en regels van de kerk af (bv. celibaat → niet
gehuwelijkt). Ook vergaven priesters zonden en verkochten aflaten, waarmee mensen na
hun dood eerder in de hemel konden komen. Hij zei dat alleen god zonden kon vergeven en
je kon alleen in de hemel komen door geloof en genade. Het ware geloof was alleen te
kennen uit de Bijbel. De bijbel moest vertaald worden, zo kon iedereen het lezen. Luthers
opvattingen werden snel verspreid via boeken, pamfletten en de media. Om de
geloofseenheid te redden riep Karel V in 1521 de belangrijkste Duitse vorsten en edelen
bijeen voor een vergadering → de Rijksdag in Worms. Ook Luther was aanwezig. Luther
bleef vasthouden aan zijn opvattingen, omdat deze gebaseerd waren op de bijbel. Zijn
toespraak leidde tot de definitieve scheuring van de kerk. Karel veroordeelde hem als ketter.
Luther werd beschermd door de vorst van Saksen. In 1555: Vrede van Augsburg. Iedere
vorst mocht het geloof voor zijn onderdanen bepalen in Duitsland. Duitsland werd verdeeld
in katholieke en protestantse gebieden.
De inquisitie
Ook in NL kwamen volgelingen, maar zij werden niet beschermd. Karel trad hard op tegen
de protestanten. In 1522 stelde Karel de Nederlandse inquisitie in, een rechtbank die ketters
moest opsporen en berechten. Adellijke en stedelijke bestuurders hadden hier moeite mee
en zagen het als aantasting van de privileges. Volgens de privileges konden mensen alleen
door hun stedelijke, gewestelijke of adellijke plattelands rechtbank berecht worden. Karel
vond dat hij absoluut gezag had. Hij mocht de privileges aantasten.
Calvinisten
In 1555 werd Filips II de machthebber in NL. Hij benoemde Margaretha van Parma tot
landvoogdes. Zij mocht namens hem NL besturen. De ideeën van Calvijn begonnen zich te
verspreiden. Hij was het met Luther eens, alleen dacht hij anders over de overheid. Luther
meende dat gelovigen altijd de overheid moesten gehoorzamen en zich niet zonder
overheidstoestemming mochten organiseren. Calvijn vond dat gelovigen mochten als het
nodig was zonder toestemming van de overheid kerken vormen en ze mochten tegen de
overheid in opstand komen. In 1565 vroegen de hoge edelen om de ketters minder hard aan
te pakken. Willem van Oranje vroeg zelfs of er meerdere geloven toegestaan konden
worden (Willem van Oranje was stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht). Filips wilde
hier niks van weten. In 1566 vroeg de lage adel aan Margretha om te stoppen met
, kettervervolgingen. De inquisitie trad minder hard op. Hierdoor ontstonden hagenpreken en
beeldenstormen.
Alva
Filips was woedend en gaf de adel de schuld. Hij benoemde de Spaanse hertog van Alva tot
landvoogd. Met een leger vielen ze NL binnen. Duizenden vluchtten naar het buitenland
(incl. Willem van Oranje). Alva stelde een rechtbank in, de Raad van Beroerten, die de
schuldigen moest straffen. In 1568 viel Willem van Oranje met een leger NL binnen. Dit
mislukte. Willem kreeg alleen steun van de calvinistische vluchtelingen. Deze watergeuzen
plunderden platteland en vielen schepen aan. Willem gaf toestemming voor dit. Op 1 april
1572 namen de geuzen de stad Den Briel in. In juli 1572 hielden de opstandige Hollandse
steden en staten een vergadering, waarin Oranje hun leider en stadhouder werd.
1.2 Het ontstaan van de Republiek (1572-1588)
Burgeroorlog
In 1572 trok Alva holland in om de opstandige steden tot overgave te dwingen. Zijn Spaanse
leger was veel sterker dan die van Willem. Alva had ook te maken met de geuzen en de
schutterijen van opstandige steden. Zo ontstond een burgeroorlog. Ze keerden zich tegen
het leger, de bestuurders van Philips en de katholieke geestelijken. Oranje wilde gelijke
rechten. In 1573 verboden de Hollandse Staten de katholieke kerk, omdat ze volgens hen de
vijand steunde. Om zo veel mogelijk steun te krijgen koos Willem voor nationale
propaganda. Hij verzette zich alleen tegen Alva en de slechte adviseurs van Philips. Willem
voerde een effectieve propaganda oorlog.
De Pacificatie van Gent
De Spanjaarden kregen financiële problemen, doordat ze ook oorlog voerde tegen het
Turks-Ottomaanse rijk. Huursoldaten kregen geen soldij en trokken plunderend door de
steden rond. Dit leidde tot de pacificatie van gent in 1576. De gewesten die loyaal waren
gebleven aan Filips II, spraken met Holland en Zeeland af om samen de Spaanse troepen
uit Holland te verdrijven. Ook zou er gewetensvrijheid zijn: mensen zouden niet worden
vervolgd door het geloof. Wel bleven Holland en Zeeland protestants en de rest katholiek.
De Unie van Utrecht
In 1577 verlieten de laatste Spaanse troepen NL, maar Filips stuurde nieuwe troepen olv.
zijn neef Parma. In 1579 sloten de opstandige gewesten in het noorden zich aaneen in de
Unie van Utrecht. De leden spraken af zelfstandig te blijven, maar militair samen te werken.
De unie werd al snel een calvinistisch verbond. De breuk tussen Filips en de opstandige
gewesten werd definitief toen Willem vogelvrij werd verklaard in 1580. In 1581 zwoeren de
gewesten Filips II af in het Plakkaat van Verlatinge. In het stuk stond dat je een koning
mocht afzetten.
