Samenvatting Systeem aarde
1 De actieve aarde
De hoofdvraag in dit hoofdstuk is:
Hoe kunnen de endogene processen die samenhangen met de
platentektoniek, worden verklaard?
1.1 Het ontstaan en de opbouw van de aarde
Deelvragen
1 Hoe kunnen wij het verre verleden van de aarde bestuderen en
begrijpen?
2 Hoe is de aarde ontstaan en opgebouwd?
Het verleden van de aarde
► De aarde is ongeveer 4,6 miljard jaar oud. Om de ontwikkelingen en de
processen (die soms miljoenen jaren duren) die geleid hebben tot de huidige
landschappen te achterhalen, wordt een speciaal principe gebruikt.
actualiteitsbeginsel ● Het actualiteitsbeginsel gaat ervan uit dat processen die we nu op aarde
zien, vroeger onder gelijke omstandigheden ook zo hebben gewerkt.
Processen herhalen zich gedurende de tijd. Het heden vormt de sleutel tot
het verleden. Zo kunnen geologen de ontstaanswijze van landschappen
verklaren.
De kraamkamer van de aarde
► De zon is 4,6 miljard jaar geleden ontstaan uit samentrekking van heet gas
en stof en zwaartekracht. In de nevel rondom de zon ontstonden acht
planeten, waaronder onze aarde.
● De zon vormt met miljarden andere sterren het Melkwegstelsel. In het
heelal bevinden zich talloze sterrenstelsels.
Schillen
► De aarde heeft 2 belangrijke eigenschappen die een grote rol spelen in de
vorming van de continenten, oceanen en alle landschappen.
1. Vloeibaar water op aardoppervlak
2. Inwendige gelaagdheid (verschillende schillen met specifieke
eigenschappen). Bij de gelaagdheid kun je kijken naar de chemische én
fysische eigenschappen.
Chemische samenstelling (welke materialen?):
■ Binnenste laag (aardkern): 5.000-6.000 °C, ijzer
■ Aardmantel: 2.800-1.800 °C, magnesium en ijzer
■ Buitenste dunne aardkorst:
- Continentale korst: 30-70 km dik, licht gesteente, graniet
- Oceanische korst: 7+ km dik, zwaar gesteente, basalt
lithosfeer
asthenosfeer
, Fysische samenstelling (hoe hard?):
■ De buitenste laag (lithosfeer: aardkorst en bovenlaag aardmantel): hard
■ Daaronder: asthenosfeer: plastisch
■ Daaronder: binnenmantel: vast
■ Daaronder: buitenkern: vloeibaar
■ Binnenste laag: binnenkern: vast
Inwendige warmte
► De aarde krijgt warmte uit inwendige en uitwendige bronnen.
● Inwendige bronnen: bij het ontstaan uit hete nevelgassen en stof kreeg de
aarde warmte mee. Ook door vroegere inslagen van meteorieten. Ten slotte
wordt door radioactiviteit van gesteente nog steeds warmte afgegeven.
● Uitwendige bron: zon. Grote invloed op uitwendige processen als exogene
krachten.
, 1.2 Het verhaal van de gesteenten
Deelvragen
3 Welke soorten gesteenten komen voor op aarde?
4 Wat zegt een gesteente over de geologische geschiedenis van een
gebied?
Bouwstenen
► De lithosfeer is opgebouwd uit verschillende soorten gesteenten die
verschillen qua kleur, samenstelling en eigenschappen.
● Een gesteente bestaat uit verschillende mineralen en/of organische
stoffen.
- Mineraal: verbinding die in de natuur voorkomt met bepaalde chemische
eigenschappen (bijvoorbeeld kristalvorm of hardheid).
- Organische stof: ontstaan uit levende organismen.
Soorten gesteenten
► Er zijn drie hoofdgroepen ingedeeld op basis van hun ontstaanswijze:
stollingsgesteenten, sedimentgesteenten en metamorfe gesteenten.
stollingsgesteenten 1. Stollingsgesteenten: door afkoeling en stolling van magma.
Twee subgroepen:
▪ Dieptegesteenten: langzame stolling van magma in mantel → veel
graniet tijd en ruimte → grote kristallen: graniet
basalt ▪ Uitvloeiingsgesteenten: snelle stolling van lava aan aardoppervlak →
weinig tijd → zeer kleine kristallen (niet te zien): basalt.
sedimentgesteenten
2. Sedimentgesteenten: door samenpersen van afzettingen van zand of
zandsteen klei.
Twee subgroepen:
kalksteen ▪ Klastische sedimentgesteenten: druk van bovenliggende lagen →
zand en klei samengeperst tot hard zandsteen/kleisteen. Vindt plaats
metamorfe gesteenten in zee, meren en riviervlakten.
▪ Organische sedimentgesteenten: door neerslaan van mineralen, druk
en verharding (zout in zee wordt steenzout) of ophoping van
leisteen organisch materiaal (kalk in zee wordt kalksteen).
marmer
3. Metamorfe gesteenten: langdurige grote druk en hoge temperaturen →
samenstelling van het oorspronkelijke gesteente verandert in een ander
gesteente. Dit kan gebeuren door gebergtevorming of druk van tientallen
kilometers dikke lagen.
▪ Zandsteen wordt kwartsiet
▪ Kleisteen wordt leisteen
▪ Kalksteen wordt marmer
1 De actieve aarde
De hoofdvraag in dit hoofdstuk is:
Hoe kunnen de endogene processen die samenhangen met de
platentektoniek, worden verklaard?
1.1 Het ontstaan en de opbouw van de aarde
Deelvragen
1 Hoe kunnen wij het verre verleden van de aarde bestuderen en
begrijpen?
2 Hoe is de aarde ontstaan en opgebouwd?
Het verleden van de aarde
► De aarde is ongeveer 4,6 miljard jaar oud. Om de ontwikkelingen en de
processen (die soms miljoenen jaren duren) die geleid hebben tot de huidige
landschappen te achterhalen, wordt een speciaal principe gebruikt.
actualiteitsbeginsel ● Het actualiteitsbeginsel gaat ervan uit dat processen die we nu op aarde
zien, vroeger onder gelijke omstandigheden ook zo hebben gewerkt.
Processen herhalen zich gedurende de tijd. Het heden vormt de sleutel tot
het verleden. Zo kunnen geologen de ontstaanswijze van landschappen
verklaren.
De kraamkamer van de aarde
► De zon is 4,6 miljard jaar geleden ontstaan uit samentrekking van heet gas
en stof en zwaartekracht. In de nevel rondom de zon ontstonden acht
planeten, waaronder onze aarde.
● De zon vormt met miljarden andere sterren het Melkwegstelsel. In het
heelal bevinden zich talloze sterrenstelsels.
Schillen
► De aarde heeft 2 belangrijke eigenschappen die een grote rol spelen in de
vorming van de continenten, oceanen en alle landschappen.
1. Vloeibaar water op aardoppervlak
2. Inwendige gelaagdheid (verschillende schillen met specifieke
eigenschappen). Bij de gelaagdheid kun je kijken naar de chemische én
fysische eigenschappen.
Chemische samenstelling (welke materialen?):
■ Binnenste laag (aardkern): 5.000-6.000 °C, ijzer
■ Aardmantel: 2.800-1.800 °C, magnesium en ijzer
■ Buitenste dunne aardkorst:
- Continentale korst: 30-70 km dik, licht gesteente, graniet
- Oceanische korst: 7+ km dik, zwaar gesteente, basalt
lithosfeer
asthenosfeer
, Fysische samenstelling (hoe hard?):
■ De buitenste laag (lithosfeer: aardkorst en bovenlaag aardmantel): hard
■ Daaronder: asthenosfeer: plastisch
■ Daaronder: binnenmantel: vast
■ Daaronder: buitenkern: vloeibaar
■ Binnenste laag: binnenkern: vast
Inwendige warmte
► De aarde krijgt warmte uit inwendige en uitwendige bronnen.
● Inwendige bronnen: bij het ontstaan uit hete nevelgassen en stof kreeg de
aarde warmte mee. Ook door vroegere inslagen van meteorieten. Ten slotte
wordt door radioactiviteit van gesteente nog steeds warmte afgegeven.
● Uitwendige bron: zon. Grote invloed op uitwendige processen als exogene
krachten.
, 1.2 Het verhaal van de gesteenten
Deelvragen
3 Welke soorten gesteenten komen voor op aarde?
4 Wat zegt een gesteente over de geologische geschiedenis van een
gebied?
Bouwstenen
► De lithosfeer is opgebouwd uit verschillende soorten gesteenten die
verschillen qua kleur, samenstelling en eigenschappen.
● Een gesteente bestaat uit verschillende mineralen en/of organische
stoffen.
- Mineraal: verbinding die in de natuur voorkomt met bepaalde chemische
eigenschappen (bijvoorbeeld kristalvorm of hardheid).
- Organische stof: ontstaan uit levende organismen.
Soorten gesteenten
► Er zijn drie hoofdgroepen ingedeeld op basis van hun ontstaanswijze:
stollingsgesteenten, sedimentgesteenten en metamorfe gesteenten.
stollingsgesteenten 1. Stollingsgesteenten: door afkoeling en stolling van magma.
Twee subgroepen:
▪ Dieptegesteenten: langzame stolling van magma in mantel → veel
graniet tijd en ruimte → grote kristallen: graniet
basalt ▪ Uitvloeiingsgesteenten: snelle stolling van lava aan aardoppervlak →
weinig tijd → zeer kleine kristallen (niet te zien): basalt.
sedimentgesteenten
2. Sedimentgesteenten: door samenpersen van afzettingen van zand of
zandsteen klei.
Twee subgroepen:
kalksteen ▪ Klastische sedimentgesteenten: druk van bovenliggende lagen →
zand en klei samengeperst tot hard zandsteen/kleisteen. Vindt plaats
metamorfe gesteenten in zee, meren en riviervlakten.
▪ Organische sedimentgesteenten: door neerslaan van mineralen, druk
en verharding (zout in zee wordt steenzout) of ophoping van
leisteen organisch materiaal (kalk in zee wordt kalksteen).
marmer
3. Metamorfe gesteenten: langdurige grote druk en hoge temperaturen →
samenstelling van het oorspronkelijke gesteente verandert in een ander
gesteente. Dit kan gebeuren door gebergtevorming of druk van tientallen
kilometers dikke lagen.
▪ Zandsteen wordt kwartsiet
▪ Kleisteen wordt leisteen
▪ Kalksteen wordt marmer
