SAMENVATTING GS HC VWO
ALLE CE-STOF
,HISTORISCHE CONTEXT 1:
Republiek der zeven verenigde Nederlanden (1515-1648)
1515: als gevolg van erfenissen en huwelijken komen de bourgondische Nederlanden onder
bestuur van het Huis van Habsburg in de persoon van Karel V. Als koning van Spanje, keizer
van Duitsland en zeer overtuigd katholiek komt Karel in conflict met de volgers van
godsdienstige hervormers als Luther en later Calvijn. Dit conflict staat aan de basis van de
opstand in de Nederlanden tegen de Spaanse overheersing
1648: het Verdrag van Munster maakt een einde aan de oorlog tussen Spanje en de
voortaan internationaal erkende Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
1. De Nederlanden in de tijd voor Karel V
Sinds 925 → Nederland behoort tot Duitse rijk → Duitse koning of keizer (gekozen door
aantal vorsten → keuzevorsten)
- In werkelijkheid gezag in handen van hertogen, graven en bisschoppen
14e, 15e eeuw → Nederlanden politieke eenheid
- Oorzaken: 1. Stedengroei 2. Streven van hertogen van Bourgondië om de lage landen
in hun bezit te krijgen
15e, 16e eeuw → versterking van de positie van de steden en stedelijke burgerij
- Oorzaken:
1. Gunstige ligging zorgt voor druk handelsverkeer (rivieren, aan kust)
2. Nijverheid nam door handel toe (grondstoffen verwerken, scheepsbouw etc.)
3. Meer samenwerking tussen steden (Hanze)
Gevolg: toenemende welvaart → positie steden versterkt tegenover heer → kregen
privileges in ruil voor belasting
Hertogen van Bourgondië streven naar Nederlanden in bezit te krijgen (meest verstedelijkte
deel van Noord-Europa, kruispunt van handelsroutes) → Filips de Goede
Steden door stadsrechten zeer zelfstandig → Filips de Goede ging centralisatiebeleid voeren
→ van gewesten eenheid maken en daardoor meer macht
- Hij verplaatste zijn hof naar het centraal gelegen Brussel
- Stelde in alle hertogdommen en graafschappen stadhouders aan als zijn
vertegenwoordigers
- Stelde Staten-Generaal in
2. Christelijke kerk in West-Europa
Groeiende kritiek op de christelijke kerk rond 1500
Scheuring christelijke kerk binnen christelijke kerk → reden: verschil over het geloof
- Kerk legde bijbel anders uit
1
, - Aflaathandel afschaffen
- Nieuwe kerk stichten → hervormen/reformeren
- Nieuwe kerken kwamen voort uit protest tegen oude kerk (katholiek) →
protestanten
Kritiek Luther:
- Machtsafspraken en zelfgemaakte wetten en regels van kerk zijn onterecht
- Alleen de bijbel was volgens hem richtinggevend → Duits
- Tegen aflaathandel, volgens hem kwam je in de hemel door simpelweg in god te
geloven
- Tegen pausschap, het celibaat, veel sacramenten, heiligenverering en kloosterorden
Vorsten in Duitse rijk kozen Karel V als keizer → hij wilde katholicisme handhaven
Luther kreeg echter veel steun van Duitse vorsten → lutheranisme was voor hun
aantrekkelijk:
- Werden hoofd van de kerk
- Konden kloosters sluiten en bezittingen overnemen
- Onderdanen moesten vorst altijd gehoorzamen
Luther spijkerde in 1517 95 stellingen op de deur van de kerk in Wittenburg
→ Paus stuurde Luther bevel om zijn opvattingen te herroepen
→ Luther verbrandde het bevel in openbaar
→ Verplicht voorbeeld: Karel V daagde Luther voor de Rijksdag (vergadering van vorsten en
keizer van Duitse rijk)
→ Luther weigerde iets te herroepen
→ Karel verklaarde Luther vogelvrij
→ Luther kreeg bescherming van vorsten van Saksen
Vrede van Augsburg 1555 → vorsten dwongen Karel V de afspraak ‘cuius regio eius religio’ af
- Vorst mag het geloof van zijn onderdanen bepalen
- Karel V zag dit als nederlaag voor zijn politiek → handhaving van eenheid onder
christenen was 1 van zijn belangrijkste doelen → heeft het katholieke geloof niet
voor alle vorstendommen in het Duitse rijk kunnen waarborgen.
- Gevolg: Karel V treedt af en wordt opgevolgd door zijn zoon Filips II
Verschillen lutheranisme en calvinisme
- Lutheranen → vorst, vorst gehoorzamen
- Calvinisten → raad van gekozen ouderlingen, mogen tegen vorst ingaan
In de Nederlanden krijgt de hervormer Johannes Calvijn meer volgers dan Luther.
Reden: Calvijn vindt dat lagere overheden zich mogen verzetten tegen een hogere overheid,
bijvoorbeeld een landsheer of keizer, als deze de geboden van God niet goed navolgt
Oorzaak het Spaanse bestuur in de Nederlanden treedt zeer streng op tegen Calvinistische
ketters en gebruikt daarbij veel geweld.
3. De opstand in de Nederlanden breekt uit
2
, Indirecte oorzaken voor opstand:
1. De sterke positie van de stedelijke burgerij in de Nederlanden
Opbloei handel en nijverheid → toename welvaart → bourgondische vorsten gaven
privileges in ruil voor belastingen
In de Nederlanden bloeit handel en nijverheid → gevolg: toenemende verstedelijking →
gevolg: stevige machtspositie van de stedelijke burgerij (in ruil voor belasting aan de vorst
breiden steden hun privileges verder uit. Hertogin Maria → gaf allerlei rechten in ruil voor
steun gewesten
2. Splitsing van de christelijke kerk door hervorming
Aantal protestanten groeide
Directe oorzaken van de opstand in de Nederlanden:
1. De centralisatiepolitiek van Karel V en Filips II waardoor privileges van edelen en
steden in de Nederlandse gewesten worden bedreigd.
NL → geen koning of keizer → landsheer → plaatsvervanger: landvoogd(es) → stadhouder:
plaatsvervanger landvoogd per gewest
Karel V en Filips II streven naar centralisatie en ongedaan maken van privileges
De landvoogd en 3 collaterale raden vormden de centrale regering, opkomende burgerij
oneens, moesten privileges inleveren → wilde meer vrijheid
2. De afkeer onder Nederlandse protestanten én katholieken tegen de steeds
gewelddadiger en intensiever wordende kettervervolging in de Nederlandse
gewesten.
Karel V en Filips II gaan protestanten sterk vervolgen om de katholieke kerk te handhaven
3 collaterale raden → verplicht voorbeeld: Karel V benoemde in 1531 de 3 Collaterale Raden
- De Raad van State was de belangrijkste van de drie en gaf adviezen over alle
belangrijke zaken betreffende de regering, de veiligheid en de verdediging van de
lage landen
- De Raad van Financiën beheerde de landgoederen van Karel in de Lage Landen en
voerde het financiële beleid uit
- De Geheime Raad hield zich bezig met de uitvoering van de centralisatieplannen. Zij
vergaderden dagelijks onder leiding van Karel V of de landvoogdes over centrale
wetten, het verlenen van privileges en de controle op gewestelijke en stedelijke
instellingen
Reactie edelen en calvinisten → smeekschrift der edelen: verzoek om de ketterwetgeving en
de kettervervolgingen in de Nederlanden op te heffen.
Gevolg: tijdelijk einde aan de kettervervolging, Margaretha trad minder hard op
Gevolg: meer calvinistische bijeenkomsten → hagenpreken
Gevolg: de beeldenstorm 1566 → kerken zuiveren
Gevolg: Filips II stuurt de hertog van Alva + leger naar de Nederlanden om orde op zaken te
stellen. Margaretha neemt ontslag. Willem van Oranje, stadhouder, wordt vervangen door
graaf van Bossu
3
ALLE CE-STOF
,HISTORISCHE CONTEXT 1:
Republiek der zeven verenigde Nederlanden (1515-1648)
1515: als gevolg van erfenissen en huwelijken komen de bourgondische Nederlanden onder
bestuur van het Huis van Habsburg in de persoon van Karel V. Als koning van Spanje, keizer
van Duitsland en zeer overtuigd katholiek komt Karel in conflict met de volgers van
godsdienstige hervormers als Luther en later Calvijn. Dit conflict staat aan de basis van de
opstand in de Nederlanden tegen de Spaanse overheersing
1648: het Verdrag van Munster maakt een einde aan de oorlog tussen Spanje en de
voortaan internationaal erkende Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
1. De Nederlanden in de tijd voor Karel V
Sinds 925 → Nederland behoort tot Duitse rijk → Duitse koning of keizer (gekozen door
aantal vorsten → keuzevorsten)
- In werkelijkheid gezag in handen van hertogen, graven en bisschoppen
14e, 15e eeuw → Nederlanden politieke eenheid
- Oorzaken: 1. Stedengroei 2. Streven van hertogen van Bourgondië om de lage landen
in hun bezit te krijgen
15e, 16e eeuw → versterking van de positie van de steden en stedelijke burgerij
- Oorzaken:
1. Gunstige ligging zorgt voor druk handelsverkeer (rivieren, aan kust)
2. Nijverheid nam door handel toe (grondstoffen verwerken, scheepsbouw etc.)
3. Meer samenwerking tussen steden (Hanze)
Gevolg: toenemende welvaart → positie steden versterkt tegenover heer → kregen
privileges in ruil voor belasting
Hertogen van Bourgondië streven naar Nederlanden in bezit te krijgen (meest verstedelijkte
deel van Noord-Europa, kruispunt van handelsroutes) → Filips de Goede
Steden door stadsrechten zeer zelfstandig → Filips de Goede ging centralisatiebeleid voeren
→ van gewesten eenheid maken en daardoor meer macht
- Hij verplaatste zijn hof naar het centraal gelegen Brussel
- Stelde in alle hertogdommen en graafschappen stadhouders aan als zijn
vertegenwoordigers
- Stelde Staten-Generaal in
2. Christelijke kerk in West-Europa
Groeiende kritiek op de christelijke kerk rond 1500
Scheuring christelijke kerk binnen christelijke kerk → reden: verschil over het geloof
- Kerk legde bijbel anders uit
1
, - Aflaathandel afschaffen
- Nieuwe kerk stichten → hervormen/reformeren
- Nieuwe kerken kwamen voort uit protest tegen oude kerk (katholiek) →
protestanten
Kritiek Luther:
- Machtsafspraken en zelfgemaakte wetten en regels van kerk zijn onterecht
- Alleen de bijbel was volgens hem richtinggevend → Duits
- Tegen aflaathandel, volgens hem kwam je in de hemel door simpelweg in god te
geloven
- Tegen pausschap, het celibaat, veel sacramenten, heiligenverering en kloosterorden
Vorsten in Duitse rijk kozen Karel V als keizer → hij wilde katholicisme handhaven
Luther kreeg echter veel steun van Duitse vorsten → lutheranisme was voor hun
aantrekkelijk:
- Werden hoofd van de kerk
- Konden kloosters sluiten en bezittingen overnemen
- Onderdanen moesten vorst altijd gehoorzamen
Luther spijkerde in 1517 95 stellingen op de deur van de kerk in Wittenburg
→ Paus stuurde Luther bevel om zijn opvattingen te herroepen
→ Luther verbrandde het bevel in openbaar
→ Verplicht voorbeeld: Karel V daagde Luther voor de Rijksdag (vergadering van vorsten en
keizer van Duitse rijk)
→ Luther weigerde iets te herroepen
→ Karel verklaarde Luther vogelvrij
→ Luther kreeg bescherming van vorsten van Saksen
Vrede van Augsburg 1555 → vorsten dwongen Karel V de afspraak ‘cuius regio eius religio’ af
- Vorst mag het geloof van zijn onderdanen bepalen
- Karel V zag dit als nederlaag voor zijn politiek → handhaving van eenheid onder
christenen was 1 van zijn belangrijkste doelen → heeft het katholieke geloof niet
voor alle vorstendommen in het Duitse rijk kunnen waarborgen.
- Gevolg: Karel V treedt af en wordt opgevolgd door zijn zoon Filips II
Verschillen lutheranisme en calvinisme
- Lutheranen → vorst, vorst gehoorzamen
- Calvinisten → raad van gekozen ouderlingen, mogen tegen vorst ingaan
In de Nederlanden krijgt de hervormer Johannes Calvijn meer volgers dan Luther.
Reden: Calvijn vindt dat lagere overheden zich mogen verzetten tegen een hogere overheid,
bijvoorbeeld een landsheer of keizer, als deze de geboden van God niet goed navolgt
Oorzaak het Spaanse bestuur in de Nederlanden treedt zeer streng op tegen Calvinistische
ketters en gebruikt daarbij veel geweld.
3. De opstand in de Nederlanden breekt uit
2
, Indirecte oorzaken voor opstand:
1. De sterke positie van de stedelijke burgerij in de Nederlanden
Opbloei handel en nijverheid → toename welvaart → bourgondische vorsten gaven
privileges in ruil voor belastingen
In de Nederlanden bloeit handel en nijverheid → gevolg: toenemende verstedelijking →
gevolg: stevige machtspositie van de stedelijke burgerij (in ruil voor belasting aan de vorst
breiden steden hun privileges verder uit. Hertogin Maria → gaf allerlei rechten in ruil voor
steun gewesten
2. Splitsing van de christelijke kerk door hervorming
Aantal protestanten groeide
Directe oorzaken van de opstand in de Nederlanden:
1. De centralisatiepolitiek van Karel V en Filips II waardoor privileges van edelen en
steden in de Nederlandse gewesten worden bedreigd.
NL → geen koning of keizer → landsheer → plaatsvervanger: landvoogd(es) → stadhouder:
plaatsvervanger landvoogd per gewest
Karel V en Filips II streven naar centralisatie en ongedaan maken van privileges
De landvoogd en 3 collaterale raden vormden de centrale regering, opkomende burgerij
oneens, moesten privileges inleveren → wilde meer vrijheid
2. De afkeer onder Nederlandse protestanten én katholieken tegen de steeds
gewelddadiger en intensiever wordende kettervervolging in de Nederlandse
gewesten.
Karel V en Filips II gaan protestanten sterk vervolgen om de katholieke kerk te handhaven
3 collaterale raden → verplicht voorbeeld: Karel V benoemde in 1531 de 3 Collaterale Raden
- De Raad van State was de belangrijkste van de drie en gaf adviezen over alle
belangrijke zaken betreffende de regering, de veiligheid en de verdediging van de
lage landen
- De Raad van Financiën beheerde de landgoederen van Karel in de Lage Landen en
voerde het financiële beleid uit
- De Geheime Raad hield zich bezig met de uitvoering van de centralisatieplannen. Zij
vergaderden dagelijks onder leiding van Karel V of de landvoogdes over centrale
wetten, het verlenen van privileges en de controle op gewestelijke en stedelijke
instellingen
Reactie edelen en calvinisten → smeekschrift der edelen: verzoek om de ketterwetgeving en
de kettervervolgingen in de Nederlanden op te heffen.
Gevolg: tijdelijk einde aan de kettervervolging, Margaretha trad minder hard op
Gevolg: meer calvinistische bijeenkomsten → hagenpreken
Gevolg: de beeldenstorm 1566 → kerken zuiveren
Gevolg: Filips II stuurt de hertog van Alva + leger naar de Nederlanden om orde op zaken te
stellen. Margaretha neemt ontslag. Willem van Oranje, stadhouder, wordt vervangen door
graaf van Bossu
3
