Levenskunst
Docentenhandleiding: levensbeschouwing bovenbouw havo-vwo
M2-BVEDU1 D.E. Boer
Praktische didactische vaardigheden 1009494
Examinator: drs. Marco Otten Jan van Riebeeckstraat 58
Master 3 4105 BC, Culemborg
26 januari 2021
,Inhoud
Inleiding .................................................................................................................................... 3
Levenskunst ............................................................................................................................ 3
Humanistisch vormingsonderwijs en levenskunst ................................................................ 4
Doelgroep .................................................................................................................................. 6
Aanwijzingen voor leerklimaat .............................................................................................. 7
Didactische verantwoording ................................................................................................... 9
Leertheorie ............................................................................................................................. 9
Leerstijlen ............................................................................................................................. 10
Algemene doelstellingen ........................................................................................................ 12
Opbouw van de lessenserie .................................................................................................... 13
Les 1:Kennismaking en introductie levenskunst .................................................................. 14
Les 2: Intersubjectiviteit en relaties ..................................................................................... 16
Les 3: Schoonheid en kunst.................................................................................................. 19
Les 4: Tragiek....................................................................................................................... 23
Les 5: Afsluitende opdracht ................................................................................................. 27
Beoordeling ............................................................................................................................. 28
Beoordeling Eindopdracht.................................................................................................... 29
Beoordeling Portfolio ........................................................................................................... 31
Literatuur ............................................................................................................................... 33
Bijlagen ................................................................................................................................... 35
Les 1: kennismaking en introductie levenskunst.................................................................. 35
Les 2: Intersubjectiviteit en relaties ..................................................................................... 42
Les 3: Schoonheid en kunst.................................................................................................. 48
Les 4: tragiek ........................................................................................................................ 56
Les 5: Afsluitende opdracht ................................................................................................. 64
2
,Inleiding
Levensbeschouwing is een vak waar niet alleen diverse religies aan bod komen, het is ook
een vak waar actief het leven wordt beschouwd, wordt nagedacht over de wereld en jouw
plaats daarin (van Dijk-Groeneboer & Praamsma, 2020). Dit handboek is ontworpen om de
bovenbouwleerlingen van de middelbare school (4 & 5 havo, 4, 5, & 6 vwo) actief aan de
slag te laten gaan met diverse thema’s in het leven. Thema’s waar wij allemaal mee te maken
hebben: relaties, schoonheid, tragiek. Gedurende de lessenreeks krijgen leerlingen de ruimte
om hun levensbeschouwelijke ontwikkeling te voeden. Belangrijk daarbij is dat leerlingen
niet alles zelf hoeven uit te vinden (Praamsma, van Dijk-Groeneboer & Hamers, 2020). Er
zijn al velen mensen voorgegaan die voor dezelfde levensvragen stonden. Voorbeeldfiguren
in ons dagelijks leven zoals ouders en vrienden, maar ook voorbeeldfiguren die verder van
ons af staan, zoals filosofen. Deze kennis en ervaringen van buitenaf opent mogelijke
perspectieven voor de eigen zoektocht naar een zinvol leven (Praamsma, van Dijk-
Groeneboer & Hamers, 2020). De leerlingen kunnen dan misschien iets ontdekken over
henzelf aan de hand van deze voorbeeldfiguren tijdens de zoektocht naar de kunst van het
leven.
Levenskunst
De vraag die centraal staat in deze lessenreeks is ‘’hoe vorm ik mijn eigen leven tot een mooi
en waardevol leven?’’ Oftewel, hoe maak jij van je eigen leven een kunst? Kunst verwijst
hier allereerst naar een kwaliteit van leven. Dat leven moet ‘goed’ zijn (Van Tongeren, 2012).
Ten tweede verwijst kunst naar een vaardigheid, naar kundigheid. Het is immers een hele
kunst om van het leven iets te maken wat de moeite waard is. Ten derde verwijst kunst ook
naar schoonheid. Hiermee wordt een subjectieve schoonheid bedoeld. Schoonheid die zich
ontluikt tijdens het kijken, het ontdekken, het proeven van het leven (van Tongeren, 2012).
Levenskunst is een vorm van moraalfilosofie. Belangrijk is dat men zich realiseert dat de
eigen instelling in het leven ook invloed heeft op het eigen welzijn. Het is niet alleen
afhankelijk van de levensomstandigheden (Dohmen, 2002). Het is een visie én een praktijk.
De vraag is, hoe werkt deze praktijk? Hoe maak je nu van je eigen leven een kunst? Om het
leven als kunst te beoefenen kan men leren van filosofen. Zij geven antwoorden op de vragen
die ons bezighouden in het leven. Echter is er meer nodig dan alleen filosofie om het leven
als kunst te beoefenen (van Tongeren, 2012). Want ‘’zonder zelfonderzoek, zonder die
kritische blik die het eigen leven zo nu en dan bevraagt en beoordeelt zal het ook niet
3
, lukken’’ (van Tongeren, 2012, p. 19). Door je te verdiepen in filosofie, te praten en te
oefenen leer je scherper te denken over je eigen leven en wat je zelf belangrijk vindt. Want
daar gaat het om in deze lessenreeks: persoonlijke antwoorden vinden op de vraag ‘’’hoe
vorm ik mijn eigen leven tot een mooi en waardevol leven?’’
Humanistisch vormingsonderwijs en levenskunst1
Deze lessenreeks is ontworpen voor het humanistisch vormingsonderwijs (hvo). Dit wordt
niet benoemd in de lessen, maar dient wel als leidraad voor deze lessenreeks. In dit onderdeel
wordt eerst ingegaan op de grondslagen van het humanistisch vormingsonderwijs om
vervolgens de koppeling te maken tussen hvo en het thema levenskunst.
Bij lessen humanistisch vormingsonderwijs onderzoeken leerlingen levensvragen op een
interactieve, speelse en creatieve manier. Het geeft kinderen de gelegenheid om zo een eigen
waardenbesef en een eigen kijk op het leven te ontwikkelen2. Dit vormingsonderwijs baseert
zich op het humanisme, zoals het in Nederland gestalte krijgt door het Humanistisch verbond:
‘’zelf denken, samen leven’’3. Het humanisme stelt dat mensen zelf kunnen én moeten
nadenken om tot een goed leven te komen. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van filosofen om
antwoord te krijgen op grote vragen in het leven. Belangrijke filosofen zijn o.a. Socrates,
Aristoteles, Erasmus, Spinoza, Kant, Nietzsche, Nussbaum45. Verschillende humanistische
filosofen zullen terugkomen in de lessenreeks.
Daarnaast is deze lessenreeks geschreven met een bepaalde humanistische principes in
het achterhoofd. Deze principes zijn gebaseerd op het werk van peter Derkx (2015): The
Future of Humanism. Volgens Derkx (2015) kan het humanisme begrepen worden als een
betekeniskader. Hij ontleed het humanistische betekeniskader in vier karakteristieken. Deze
karakteristieken worden nu een voor een toegelicht.
Ten eerste stelt Derkx (2015) dat elke levensbeschouwing, een product is van menselijke
cultuur. Alleen op hermeneutische wijze kan je dit begrijpen. De zelf is geen samenhangend
1 Delen van dit kopje komt uit een eerder verslag geschreven in januari 2017 voor het vak ‘’Humanistieke Praktijken’’ in de
Bachelor Humanistiek.
2 Vormingsonderwijs. (z.d.). Humanistisch vormingsonderwijs. Geraadpleegd op 20 januari 2021, van
https://www.vormingsonderwijs.nl/partner/humanistisch-vormingsonderwijs/
3 Hvo. (z.d.). Geschiedenis. Geraadpleegd op 20 januari 2021, van https://www.hvo.nl/humanisme/geschiedenis/
4 Hvo. (z.d.). Filosofie en humanisme. Geraadpleegd op 20 januari 2021, van https://www.hvo.nl/humanisme/filosofie-en-
humanisme/
5 Humanistische canon. (z.d.). Denkers en Doeners uit de geschiedenis van het humanisme. Geraadpleegd op 20 januari
2021, van https://humanistischecanon.nl/
4
Docentenhandleiding: levensbeschouwing bovenbouw havo-vwo
M2-BVEDU1 D.E. Boer
Praktische didactische vaardigheden 1009494
Examinator: drs. Marco Otten Jan van Riebeeckstraat 58
Master 3 4105 BC, Culemborg
26 januari 2021
,Inhoud
Inleiding .................................................................................................................................... 3
Levenskunst ............................................................................................................................ 3
Humanistisch vormingsonderwijs en levenskunst ................................................................ 4
Doelgroep .................................................................................................................................. 6
Aanwijzingen voor leerklimaat .............................................................................................. 7
Didactische verantwoording ................................................................................................... 9
Leertheorie ............................................................................................................................. 9
Leerstijlen ............................................................................................................................. 10
Algemene doelstellingen ........................................................................................................ 12
Opbouw van de lessenserie .................................................................................................... 13
Les 1:Kennismaking en introductie levenskunst .................................................................. 14
Les 2: Intersubjectiviteit en relaties ..................................................................................... 16
Les 3: Schoonheid en kunst.................................................................................................. 19
Les 4: Tragiek....................................................................................................................... 23
Les 5: Afsluitende opdracht ................................................................................................. 27
Beoordeling ............................................................................................................................. 28
Beoordeling Eindopdracht.................................................................................................... 29
Beoordeling Portfolio ........................................................................................................... 31
Literatuur ............................................................................................................................... 33
Bijlagen ................................................................................................................................... 35
Les 1: kennismaking en introductie levenskunst.................................................................. 35
Les 2: Intersubjectiviteit en relaties ..................................................................................... 42
Les 3: Schoonheid en kunst.................................................................................................. 48
Les 4: tragiek ........................................................................................................................ 56
Les 5: Afsluitende opdracht ................................................................................................. 64
2
,Inleiding
Levensbeschouwing is een vak waar niet alleen diverse religies aan bod komen, het is ook
een vak waar actief het leven wordt beschouwd, wordt nagedacht over de wereld en jouw
plaats daarin (van Dijk-Groeneboer & Praamsma, 2020). Dit handboek is ontworpen om de
bovenbouwleerlingen van de middelbare school (4 & 5 havo, 4, 5, & 6 vwo) actief aan de
slag te laten gaan met diverse thema’s in het leven. Thema’s waar wij allemaal mee te maken
hebben: relaties, schoonheid, tragiek. Gedurende de lessenreeks krijgen leerlingen de ruimte
om hun levensbeschouwelijke ontwikkeling te voeden. Belangrijk daarbij is dat leerlingen
niet alles zelf hoeven uit te vinden (Praamsma, van Dijk-Groeneboer & Hamers, 2020). Er
zijn al velen mensen voorgegaan die voor dezelfde levensvragen stonden. Voorbeeldfiguren
in ons dagelijks leven zoals ouders en vrienden, maar ook voorbeeldfiguren die verder van
ons af staan, zoals filosofen. Deze kennis en ervaringen van buitenaf opent mogelijke
perspectieven voor de eigen zoektocht naar een zinvol leven (Praamsma, van Dijk-
Groeneboer & Hamers, 2020). De leerlingen kunnen dan misschien iets ontdekken over
henzelf aan de hand van deze voorbeeldfiguren tijdens de zoektocht naar de kunst van het
leven.
Levenskunst
De vraag die centraal staat in deze lessenreeks is ‘’hoe vorm ik mijn eigen leven tot een mooi
en waardevol leven?’’ Oftewel, hoe maak jij van je eigen leven een kunst? Kunst verwijst
hier allereerst naar een kwaliteit van leven. Dat leven moet ‘goed’ zijn (Van Tongeren, 2012).
Ten tweede verwijst kunst naar een vaardigheid, naar kundigheid. Het is immers een hele
kunst om van het leven iets te maken wat de moeite waard is. Ten derde verwijst kunst ook
naar schoonheid. Hiermee wordt een subjectieve schoonheid bedoeld. Schoonheid die zich
ontluikt tijdens het kijken, het ontdekken, het proeven van het leven (van Tongeren, 2012).
Levenskunst is een vorm van moraalfilosofie. Belangrijk is dat men zich realiseert dat de
eigen instelling in het leven ook invloed heeft op het eigen welzijn. Het is niet alleen
afhankelijk van de levensomstandigheden (Dohmen, 2002). Het is een visie én een praktijk.
De vraag is, hoe werkt deze praktijk? Hoe maak je nu van je eigen leven een kunst? Om het
leven als kunst te beoefenen kan men leren van filosofen. Zij geven antwoorden op de vragen
die ons bezighouden in het leven. Echter is er meer nodig dan alleen filosofie om het leven
als kunst te beoefenen (van Tongeren, 2012). Want ‘’zonder zelfonderzoek, zonder die
kritische blik die het eigen leven zo nu en dan bevraagt en beoordeelt zal het ook niet
3
, lukken’’ (van Tongeren, 2012, p. 19). Door je te verdiepen in filosofie, te praten en te
oefenen leer je scherper te denken over je eigen leven en wat je zelf belangrijk vindt. Want
daar gaat het om in deze lessenreeks: persoonlijke antwoorden vinden op de vraag ‘’’hoe
vorm ik mijn eigen leven tot een mooi en waardevol leven?’’
Humanistisch vormingsonderwijs en levenskunst1
Deze lessenreeks is ontworpen voor het humanistisch vormingsonderwijs (hvo). Dit wordt
niet benoemd in de lessen, maar dient wel als leidraad voor deze lessenreeks. In dit onderdeel
wordt eerst ingegaan op de grondslagen van het humanistisch vormingsonderwijs om
vervolgens de koppeling te maken tussen hvo en het thema levenskunst.
Bij lessen humanistisch vormingsonderwijs onderzoeken leerlingen levensvragen op een
interactieve, speelse en creatieve manier. Het geeft kinderen de gelegenheid om zo een eigen
waardenbesef en een eigen kijk op het leven te ontwikkelen2. Dit vormingsonderwijs baseert
zich op het humanisme, zoals het in Nederland gestalte krijgt door het Humanistisch verbond:
‘’zelf denken, samen leven’’3. Het humanisme stelt dat mensen zelf kunnen én moeten
nadenken om tot een goed leven te komen. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van filosofen om
antwoord te krijgen op grote vragen in het leven. Belangrijke filosofen zijn o.a. Socrates,
Aristoteles, Erasmus, Spinoza, Kant, Nietzsche, Nussbaum45. Verschillende humanistische
filosofen zullen terugkomen in de lessenreeks.
Daarnaast is deze lessenreeks geschreven met een bepaalde humanistische principes in
het achterhoofd. Deze principes zijn gebaseerd op het werk van peter Derkx (2015): The
Future of Humanism. Volgens Derkx (2015) kan het humanisme begrepen worden als een
betekeniskader. Hij ontleed het humanistische betekeniskader in vier karakteristieken. Deze
karakteristieken worden nu een voor een toegelicht.
Ten eerste stelt Derkx (2015) dat elke levensbeschouwing, een product is van menselijke
cultuur. Alleen op hermeneutische wijze kan je dit begrijpen. De zelf is geen samenhangend
1 Delen van dit kopje komt uit een eerder verslag geschreven in januari 2017 voor het vak ‘’Humanistieke Praktijken’’ in de
Bachelor Humanistiek.
2 Vormingsonderwijs. (z.d.). Humanistisch vormingsonderwijs. Geraadpleegd op 20 januari 2021, van
https://www.vormingsonderwijs.nl/partner/humanistisch-vormingsonderwijs/
3 Hvo. (z.d.). Geschiedenis. Geraadpleegd op 20 januari 2021, van https://www.hvo.nl/humanisme/geschiedenis/
4 Hvo. (z.d.). Filosofie en humanisme. Geraadpleegd op 20 januari 2021, van https://www.hvo.nl/humanisme/filosofie-en-
humanisme/
5 Humanistische canon. (z.d.). Denkers en Doeners uit de geschiedenis van het humanisme. Geraadpleegd op 20 januari
2021, van https://humanistischecanon.nl/
4
