Ontwerptheorie
Voor examen: zie slides college 1. Schriftelijk examen.
De niëring/chronologie van de stad
Tot de 10e eeuw Wording van en breuk met de antieke wereld
1050-1350 Totstandkoming van middeleeuwse steden/(nieuw) stedelijk netwerk
1350-1500 Bloei en verval van steden
1500-1600 De confrontatie met de wereld
1600-1750 Moeizame aanpassing aan de regels van het perspectief
1750-1890 Aanpassing van steden aan industrialiseringsprocessen
1890-heden Transformatie (schaalvergroting, regionalisering) van steden in tweede ronde
van de economische groei (tot ca 1970) en postmoderne reactie.
Terugkerende thema’s: belangrijk voor examen!
- Spanning tussen publiek-privaat; geplande en spontane ontwikkeling; utopie-pragmatiek.
- De invloed van vertogen (buiten) de discipline, zoals de schilderkunst (en nieuwe esthetische
categorieën), wiskunde (bijv Euclides, Descartes), fysica (bijv Copernicus, Newton, Leibniz), literatuur (bijv
Machiavelli, Hobbes).
- Recuperatie en/of transformatie van bestaande concepten (veranderende betekenissen grid, as, façade,
etc). Grid uit de Antieke samenleving is niet het grid van de Renaissance; vormen transformeren ruimtelijk
om andere maatschappelijke doeleinden te kunnen beantwoorden.
- Europese ‘archetypes’ in koloniale en post-koloniale context-perceptie en ervaring van de stedelijke
omgeving. Exporteren van stedenbouwkundige concepten en hoe ze veranderen in betekenis.
College 1: de antieke beschaving
Het grid: by far the commonest pattern for planned cities in history. Figuur dat zich heel goed laat om
verschillende agenda’s op te leggen. Daardoor verschilt het grid ook heel erg per agenda. Leidinggevende
guur in zowel Griekse als Romeinste stedenbouw.
-> Grid van de Griekse stad is bijna tegenovergestelde van romeinse stad
Grieken: grid draait rond gelijke verdeling, opbouwen
van een democratisch bestel, bouwblok is de
structurerende factor. Zeer gelijkmatig, democratisch.
Griekse stadstaat is een community van burgers.
Romeinen: grid draait rond snelle kolonisatie van
territoria, realiseren, van controle en macht en het
binden van bevolking aan die macht; private eigendom
en onafhankelijkheid installeren. Hiërarchisch grid
gebaseerd op infrastructuur, met een centrale macht.
Alles behalve democratisch.
De Grieken
776-500 v.Chr. Arachic period. Polis, Griekse stadstaat ontstaat. Samenleving niet alleen administratief
vormgeven maar ook materieel.
De polis, het idee van de ‘the just city’. De stad wordt niet kwantitatief gede nieerd (hoeveelheid inwoners,
concentratie, dichtheden, grootte). -> de stad wordt sociaal politiek gede nieerd (samenleving van land
wordt vervangen door een vereniging van dorpen waartussen een afspraak van gelijkenis wordt gesloten, er
wordt wel een centrum aangeduid: de agora; voor bestuur en religie; weerspiegelt wel de gelijkheid.
Beoefenen van de democratische praktijk.
= een gemeenschap bestuurd door een beroep van vrije burgers die met elkaar in gesprek moeten gaan om
elkaar te overtuigen om een beslissing te nemen.
-> De stad van de Griekse stadsstraat lag niet meer rond de akropolis (gesloten burcht, macht), maar een
agora (publieke ruimte, iedereen gelijk) -> Collectieve beslissingen op een publieke plek.
Agora: belangrijkste trefpunt van de stad en kern van politieke, religieuze en commerciële activiteiten en
zetel van de rechtspraak.
- Moet centraal liggen in de stad, voor iedereen even toegankelijk (ruimte die democratisch gesprek
faciliteert; waar collectieve beslissingen worden genomen)
fi fi fi fi
, - Open plein; transparantie
- Stoa: langwerpige gebouwen, belangrijkste gebouwen, brede portieken, vooral gebruikt door kooplieden.
Geven de publieke ruimte vorm. Galerijen. Daar gebeurden de gesprekken.
- Aan het plein worden bestuurlijke gebouwen gekoppeld (religieuze gebouwen worden expliciet niet
gekoppeld maar decentraal geplaatst; “duidelijke scheiding tussen kerk en staat”)
Verschillen tussen staatsvormen
- Sparta: only property owners could engage in government
- Corinth: only a small group of people rules
Alleen vrije burgers mogen deelnemen aan het spel: vrije mannelijke burgers die geboren zijn op de plek
zelf. Vrouw wordt gelijkgesteld aan een kind; volledig eigendom van de man.
Elke stadsstaat is een soort van gemeenschap en elke gemeenschap is ontstaan met oog op het goede. ->
staat op zichzelf, wordt op zichzelf ontworpen.
De eerste steden (Athene, Sparta, Syracuse)
Athene; van hiërarchisch naar democratisch. Ontstaan rond de 7e eeuw v.Chr. - Grote groei in klassieke
periode (500-336 v.Chr)
- Geogra e
- Acropolis (religie) - agora (burgerlijke openbare ruimte): Kerk en staat worden ruimtelijk uit elkaar
getrokken. Scheiding is niet absoluut, ook tempels in de stad. Wordt wel geprobeerd de ruimtelijke
functies zo veel mogelijk uit elkaar te trekken. Zegt ook iets over die samenleving.
- Geleidelijke groei, volgens politiek-sociale dynamiek
- Onderscheid tussen permanente bebouwing (publiek, opgetrokken uit duurzaam materiaal) en
vergankelijk (privaat, woningen, goedkoop in materiaal): investering in gemeenschap is belangrijker dan
privaat bezit.
Athene is schijnbaar ongepland maar -> zichtlijnen in grote assemblages van Akropolis en Agora
-> Panthenaische weg was ordenend principe; hoofdweg voor optochten; verbindt akropolis en agora.
Organisch met orderenende principes. Agora vormt zich rond de Panthenaische weg.
Athene is vrij landschappelijk opgebouwd; veel rekening gehouden met context. Perspectivische zichten.
Naarmate de bevolking groeit bouwt de publieke ruimte ook meer op.
Stoa: grote publieke gebouwen, galerijen, die de agora’s afschermden. Luxueuze architectuur tav de rest
van de stad. Gaf de publieke ruimte vorm en bood onderdak aan het publieke leven. Duurzame en
esthetische zuilengalerij. Private huizen daarentegen waren laag en keerden zich weg van de staat.
Vergankelijk. Heel veel zuilen!
Er komt nood aan een meer rationele aanpak van de stedenbouw die het politieke leefkader ondersteunt
en tegelijkertijd ook lichamelijke en geestelijke gezondheid ondersteunt. In de 5e eeuw v.Chr. stond voor het
eerst in de geschiedenis het algemeen welzijn van de polis en haar burgers centraal. 2 grote lijnen: 1.
Ideeën over hoe de maatschappij zich moet ontwikkelen, re ectie van de maatschappelijke orde. 2.
Hygiënische overwegingen.
-> Daarmee komt men ook uit op de raster-vorm (voor bijvoorbeeld verluchting, zonlicht)
Stedenbouw als ruimtelijke vertaling/operationalisering van het concept van de polis of de garantie deel
te nemen aan de openbaarheid (politiek) + gezondheidszorg
De ideale stad van Plato (heel vroeg, nog niet democratisch):
- 3 standen: boeren, ambachtslieden / soldaten en beambten / regerende klasse
- Sterk gezag, gecentraliseerd op Akropolis
- 20.000 huishoudens verspreid over 5040 kavels van identieke grootte (beheersbaar)
- Vestingsplaats van de stad: vlakte (tabula rasa), klimaat
- Scheiding tussen wonen, publieke zones en commerciële zones: zonering
De ideale stad van Aristoteles (meer democratisch dan Plato)
- De stedeling bevoegd om deel te nemen aan zowel uitvoerende als rechtelijke ambten: de stad als
zelfstandige associatie van personen (gemeenschap, gemengd)
fi fl
, - In de nabijheid van de akropolis moeten de religieuze en bestuurlijke gebouwen liggen, enigszins
afgescheiden van de markten, ambachtsstraten en woongebieden
- Hygiënische overwegingen: oriëntatie op heilzame oostelijke en noordelijke winden
- Ruimtelijke functionele specialisatie
- Scheiding tussen wonen, publieke zones en commerciële zones: zonering.
Hippodamus neemt als eerst het potlood; de eerste stedenbouwkundige.
Hippodamische steden: Priene, Milete, Piaeus, Rhodos; rationele stedenbouw, tabula rasa een nieuwe stad
bouwen, denkt het Griekse raster voor het eerst uit. Zijn methode wordt template voor verschillende Griekse
steden. Zeer weinig rekening gehouden met context.
- Kan beschouwd worden als de eerste stedenbouwkundige: de ruimtelijke vorm is gerelateerd aan
sociaal-politieke theorievorming
- Aristoteles beschrijft hem als uitvinder van de regelmatige verdeling van de stad
- Het bouwblok als basis van de gelijkmatige structuur: het dambord-patroon
- Ideale stad is begrensd: 10.000 mannen (met vrouwen, kinderen en slaven: 50.000)
- 3 groepen (ambachtslieden, landbouwers en krijgers) en 3 delen (godsdienst, openbare leven, private
leven); zonering voor optimale wisselwerking tussen openbare en private ruimte; tussen burgerlijke en
militaire gebieden; tussen woon- en handelsbuurten.
Ruimtelijke ordening= ordening van de samenleving (maakbaarheid)
Het raster (volgens Hippodamisch systeem):
- Regelmatig patroon: werkend op schaal van de stad en het gebouw
- Oriëntatie volgens windrichting: beschut tegen westenwind, ligging tegen zuidgerichte helling
- Het bouwblok als structurerend principe, niet de aswerking
- Flexibel: evenwijdige, loodrechte straten met hiërarchie; bouwblokken vormen de basis (geen
grondeigendom)
- A priori geen centrum; bouwblokken op de beste locaties; agora is overal inpasbaar -> wordt scharnier.
- Geen relatie tussen raster en stadsmuur. Onregelmatige stadsmuur voornamelijk voor verdediging, weinig
aansluiting met infrastructuur. Volgt gewoon het reliëf.
- Uitgestrekte openbare ruimte - compacte woonzones
Hippodamische systeem: Priene
400 v.Chr. Geplande steden vanaf nu. Expliciet volgens het grid, tabula rasa. A-contextueel. Veel reliëf maar
wordt geen rekening mee gehouden; het grid bleef de logica behouden -> trappen installeren om reliëf op te
lossen.
-> Woonblokken: klein maar kwalitatief. Ondergeschikt aan publieke domein; eenvoud en gelijkvormigheid
(weinig decoratie, gering verschil status). Hiërarchie in straten (hoofdstraten met winkels en kleinere straten).
Woningen naar binnen gericht. Ontwerp woningen: privacy en licht.
-> De horizontale stad: focus op eigen private buitenruimte als een soort compensatie voor het
stadsleven. Geen torens, maximaal 2 lagen. Grieken moesten heel actief deelnemen aan het publieke leven
maar konden zich terugtrekken in een heel erg privaat huis.
Milete
- Raster, optimaal georiënteerd, ongeacht topogra e
- Uitsparingen voor publieke functies en tempels
- Grootte van agora en theater in relatie tot bevolkingsaantal
- Theater: zicht op scene en op landschap (enige plek waar rekening wordt
gehouden met reliëf).
Griekenland is mozaïek/verzameling van stadsstaten; niet echt een stedelijk
systeem aanwezig. Stadsstaten functioneren op zichzelf.
- Geogra sche reden: fysieke barrières (geogra sch moeilijk land)
- Economische reden: moeilijk transport van goederen (afstanden gelimiteerd
door bergachtige streken en nog onzekere zeevaart)
- Culturele reden: Grieks karakter; samenleving die hard inzet op een link tussen de bevolking en de
grond van de polis. Weinig behoefte om uit deze ‘comfort zone’ te treden
Romeinse stedenbouw, ook voornamelijk grid stedenbouw
- Stadsmuren zijn naadloos verbonden met de stad; administratieve functie
- Duidelijke aswerking. Grid ingericht voor infrastructuur.
fi fi fi
Voor examen: zie slides college 1. Schriftelijk examen.
De niëring/chronologie van de stad
Tot de 10e eeuw Wording van en breuk met de antieke wereld
1050-1350 Totstandkoming van middeleeuwse steden/(nieuw) stedelijk netwerk
1350-1500 Bloei en verval van steden
1500-1600 De confrontatie met de wereld
1600-1750 Moeizame aanpassing aan de regels van het perspectief
1750-1890 Aanpassing van steden aan industrialiseringsprocessen
1890-heden Transformatie (schaalvergroting, regionalisering) van steden in tweede ronde
van de economische groei (tot ca 1970) en postmoderne reactie.
Terugkerende thema’s: belangrijk voor examen!
- Spanning tussen publiek-privaat; geplande en spontane ontwikkeling; utopie-pragmatiek.
- De invloed van vertogen (buiten) de discipline, zoals de schilderkunst (en nieuwe esthetische
categorieën), wiskunde (bijv Euclides, Descartes), fysica (bijv Copernicus, Newton, Leibniz), literatuur (bijv
Machiavelli, Hobbes).
- Recuperatie en/of transformatie van bestaande concepten (veranderende betekenissen grid, as, façade,
etc). Grid uit de Antieke samenleving is niet het grid van de Renaissance; vormen transformeren ruimtelijk
om andere maatschappelijke doeleinden te kunnen beantwoorden.
- Europese ‘archetypes’ in koloniale en post-koloniale context-perceptie en ervaring van de stedelijke
omgeving. Exporteren van stedenbouwkundige concepten en hoe ze veranderen in betekenis.
College 1: de antieke beschaving
Het grid: by far the commonest pattern for planned cities in history. Figuur dat zich heel goed laat om
verschillende agenda’s op te leggen. Daardoor verschilt het grid ook heel erg per agenda. Leidinggevende
guur in zowel Griekse als Romeinste stedenbouw.
-> Grid van de Griekse stad is bijna tegenovergestelde van romeinse stad
Grieken: grid draait rond gelijke verdeling, opbouwen
van een democratisch bestel, bouwblok is de
structurerende factor. Zeer gelijkmatig, democratisch.
Griekse stadstaat is een community van burgers.
Romeinen: grid draait rond snelle kolonisatie van
territoria, realiseren, van controle en macht en het
binden van bevolking aan die macht; private eigendom
en onafhankelijkheid installeren. Hiërarchisch grid
gebaseerd op infrastructuur, met een centrale macht.
Alles behalve democratisch.
De Grieken
776-500 v.Chr. Arachic period. Polis, Griekse stadstaat ontstaat. Samenleving niet alleen administratief
vormgeven maar ook materieel.
De polis, het idee van de ‘the just city’. De stad wordt niet kwantitatief gede nieerd (hoeveelheid inwoners,
concentratie, dichtheden, grootte). -> de stad wordt sociaal politiek gede nieerd (samenleving van land
wordt vervangen door een vereniging van dorpen waartussen een afspraak van gelijkenis wordt gesloten, er
wordt wel een centrum aangeduid: de agora; voor bestuur en religie; weerspiegelt wel de gelijkheid.
Beoefenen van de democratische praktijk.
= een gemeenschap bestuurd door een beroep van vrije burgers die met elkaar in gesprek moeten gaan om
elkaar te overtuigen om een beslissing te nemen.
-> De stad van de Griekse stadsstraat lag niet meer rond de akropolis (gesloten burcht, macht), maar een
agora (publieke ruimte, iedereen gelijk) -> Collectieve beslissingen op een publieke plek.
Agora: belangrijkste trefpunt van de stad en kern van politieke, religieuze en commerciële activiteiten en
zetel van de rechtspraak.
- Moet centraal liggen in de stad, voor iedereen even toegankelijk (ruimte die democratisch gesprek
faciliteert; waar collectieve beslissingen worden genomen)
fi fi fi fi
, - Open plein; transparantie
- Stoa: langwerpige gebouwen, belangrijkste gebouwen, brede portieken, vooral gebruikt door kooplieden.
Geven de publieke ruimte vorm. Galerijen. Daar gebeurden de gesprekken.
- Aan het plein worden bestuurlijke gebouwen gekoppeld (religieuze gebouwen worden expliciet niet
gekoppeld maar decentraal geplaatst; “duidelijke scheiding tussen kerk en staat”)
Verschillen tussen staatsvormen
- Sparta: only property owners could engage in government
- Corinth: only a small group of people rules
Alleen vrije burgers mogen deelnemen aan het spel: vrije mannelijke burgers die geboren zijn op de plek
zelf. Vrouw wordt gelijkgesteld aan een kind; volledig eigendom van de man.
Elke stadsstaat is een soort van gemeenschap en elke gemeenschap is ontstaan met oog op het goede. ->
staat op zichzelf, wordt op zichzelf ontworpen.
De eerste steden (Athene, Sparta, Syracuse)
Athene; van hiërarchisch naar democratisch. Ontstaan rond de 7e eeuw v.Chr. - Grote groei in klassieke
periode (500-336 v.Chr)
- Geogra e
- Acropolis (religie) - agora (burgerlijke openbare ruimte): Kerk en staat worden ruimtelijk uit elkaar
getrokken. Scheiding is niet absoluut, ook tempels in de stad. Wordt wel geprobeerd de ruimtelijke
functies zo veel mogelijk uit elkaar te trekken. Zegt ook iets over die samenleving.
- Geleidelijke groei, volgens politiek-sociale dynamiek
- Onderscheid tussen permanente bebouwing (publiek, opgetrokken uit duurzaam materiaal) en
vergankelijk (privaat, woningen, goedkoop in materiaal): investering in gemeenschap is belangrijker dan
privaat bezit.
Athene is schijnbaar ongepland maar -> zichtlijnen in grote assemblages van Akropolis en Agora
-> Panthenaische weg was ordenend principe; hoofdweg voor optochten; verbindt akropolis en agora.
Organisch met orderenende principes. Agora vormt zich rond de Panthenaische weg.
Athene is vrij landschappelijk opgebouwd; veel rekening gehouden met context. Perspectivische zichten.
Naarmate de bevolking groeit bouwt de publieke ruimte ook meer op.
Stoa: grote publieke gebouwen, galerijen, die de agora’s afschermden. Luxueuze architectuur tav de rest
van de stad. Gaf de publieke ruimte vorm en bood onderdak aan het publieke leven. Duurzame en
esthetische zuilengalerij. Private huizen daarentegen waren laag en keerden zich weg van de staat.
Vergankelijk. Heel veel zuilen!
Er komt nood aan een meer rationele aanpak van de stedenbouw die het politieke leefkader ondersteunt
en tegelijkertijd ook lichamelijke en geestelijke gezondheid ondersteunt. In de 5e eeuw v.Chr. stond voor het
eerst in de geschiedenis het algemeen welzijn van de polis en haar burgers centraal. 2 grote lijnen: 1.
Ideeën over hoe de maatschappij zich moet ontwikkelen, re ectie van de maatschappelijke orde. 2.
Hygiënische overwegingen.
-> Daarmee komt men ook uit op de raster-vorm (voor bijvoorbeeld verluchting, zonlicht)
Stedenbouw als ruimtelijke vertaling/operationalisering van het concept van de polis of de garantie deel
te nemen aan de openbaarheid (politiek) + gezondheidszorg
De ideale stad van Plato (heel vroeg, nog niet democratisch):
- 3 standen: boeren, ambachtslieden / soldaten en beambten / regerende klasse
- Sterk gezag, gecentraliseerd op Akropolis
- 20.000 huishoudens verspreid over 5040 kavels van identieke grootte (beheersbaar)
- Vestingsplaats van de stad: vlakte (tabula rasa), klimaat
- Scheiding tussen wonen, publieke zones en commerciële zones: zonering
De ideale stad van Aristoteles (meer democratisch dan Plato)
- De stedeling bevoegd om deel te nemen aan zowel uitvoerende als rechtelijke ambten: de stad als
zelfstandige associatie van personen (gemeenschap, gemengd)
fi fl
, - In de nabijheid van de akropolis moeten de religieuze en bestuurlijke gebouwen liggen, enigszins
afgescheiden van de markten, ambachtsstraten en woongebieden
- Hygiënische overwegingen: oriëntatie op heilzame oostelijke en noordelijke winden
- Ruimtelijke functionele specialisatie
- Scheiding tussen wonen, publieke zones en commerciële zones: zonering.
Hippodamus neemt als eerst het potlood; de eerste stedenbouwkundige.
Hippodamische steden: Priene, Milete, Piaeus, Rhodos; rationele stedenbouw, tabula rasa een nieuwe stad
bouwen, denkt het Griekse raster voor het eerst uit. Zijn methode wordt template voor verschillende Griekse
steden. Zeer weinig rekening gehouden met context.
- Kan beschouwd worden als de eerste stedenbouwkundige: de ruimtelijke vorm is gerelateerd aan
sociaal-politieke theorievorming
- Aristoteles beschrijft hem als uitvinder van de regelmatige verdeling van de stad
- Het bouwblok als basis van de gelijkmatige structuur: het dambord-patroon
- Ideale stad is begrensd: 10.000 mannen (met vrouwen, kinderen en slaven: 50.000)
- 3 groepen (ambachtslieden, landbouwers en krijgers) en 3 delen (godsdienst, openbare leven, private
leven); zonering voor optimale wisselwerking tussen openbare en private ruimte; tussen burgerlijke en
militaire gebieden; tussen woon- en handelsbuurten.
Ruimtelijke ordening= ordening van de samenleving (maakbaarheid)
Het raster (volgens Hippodamisch systeem):
- Regelmatig patroon: werkend op schaal van de stad en het gebouw
- Oriëntatie volgens windrichting: beschut tegen westenwind, ligging tegen zuidgerichte helling
- Het bouwblok als structurerend principe, niet de aswerking
- Flexibel: evenwijdige, loodrechte straten met hiërarchie; bouwblokken vormen de basis (geen
grondeigendom)
- A priori geen centrum; bouwblokken op de beste locaties; agora is overal inpasbaar -> wordt scharnier.
- Geen relatie tussen raster en stadsmuur. Onregelmatige stadsmuur voornamelijk voor verdediging, weinig
aansluiting met infrastructuur. Volgt gewoon het reliëf.
- Uitgestrekte openbare ruimte - compacte woonzones
Hippodamische systeem: Priene
400 v.Chr. Geplande steden vanaf nu. Expliciet volgens het grid, tabula rasa. A-contextueel. Veel reliëf maar
wordt geen rekening mee gehouden; het grid bleef de logica behouden -> trappen installeren om reliëf op te
lossen.
-> Woonblokken: klein maar kwalitatief. Ondergeschikt aan publieke domein; eenvoud en gelijkvormigheid
(weinig decoratie, gering verschil status). Hiërarchie in straten (hoofdstraten met winkels en kleinere straten).
Woningen naar binnen gericht. Ontwerp woningen: privacy en licht.
-> De horizontale stad: focus op eigen private buitenruimte als een soort compensatie voor het
stadsleven. Geen torens, maximaal 2 lagen. Grieken moesten heel actief deelnemen aan het publieke leven
maar konden zich terugtrekken in een heel erg privaat huis.
Milete
- Raster, optimaal georiënteerd, ongeacht topogra e
- Uitsparingen voor publieke functies en tempels
- Grootte van agora en theater in relatie tot bevolkingsaantal
- Theater: zicht op scene en op landschap (enige plek waar rekening wordt
gehouden met reliëf).
Griekenland is mozaïek/verzameling van stadsstaten; niet echt een stedelijk
systeem aanwezig. Stadsstaten functioneren op zichzelf.
- Geogra sche reden: fysieke barrières (geogra sch moeilijk land)
- Economische reden: moeilijk transport van goederen (afstanden gelimiteerd
door bergachtige streken en nog onzekere zeevaart)
- Culturele reden: Grieks karakter; samenleving die hard inzet op een link tussen de bevolking en de
grond van de polis. Weinig behoefte om uit deze ‘comfort zone’ te treden
Romeinse stedenbouw, ook voornamelijk grid stedenbouw
- Stadsmuren zijn naadloos verbonden met de stad; administratieve functie
- Duidelijke aswerking. Grid ingericht voor infrastructuur.
fi fi fi
