Journalistiek en democratie 2024 – 2025
Deel 0: introductie tot de cursus
Inleiding
Centrale vragen:
- Staat journalistiek in dienst van de democratie?
- Beschermt de democratie de journalistiek?
- Hoe zou staat het met journalistiek en
democratie in de wereld?
o Democracy Index van EIU
o Freedom House
➔ Samengesteld op basis van 60 indicatoren in 5 categorieën
• Verkiezingsproces & Pluralisme – Vrije en eerlijke verkiezingen zijn essentieel. Politieke vrijheid is een
basisvoorwaarde
• Burgerlijke Vrijheden – Bescherming van fundamentele rechten (vrijheid van meningsuiting, pers, godsdienst,
vergadering, rechtsstaat). Democratie combineert meerderheidsbesluitvorming met bescherming van
minderheden
• Werking van de Overheid – Democratisch genomen besluiten moeten uitvoerbaar en effectief zijn
• Politieke Cultuur – Democratie vereist een actieve, kritische samenleving. Verliezende partijen moeten
verkiezingsuitslagen accepteren voor vreedzame machtsoverdracht.
• Participatie – Actieve deelname van burgers is noodzakelijk. Democratie floreert als burgers zich engageren in
debat, verkiezingen en politieke organisaties. Zonder deelname wordt democratie een zaak van kleine elites
Maar: de situatie is niet veel verbeterd t.o.v. die van vorig jaar
➔ Hoe zou het zijn met de journalistiek?
• Eens kijken naar de World Press Freedom Index van Reporters without Borders
1
,Reporters without borders Press Freedom Index Criteria
➔ Politieke Context
• Mate van steun en respect voor media-autonomie ten opzichte van politieke druk van de staat of andere politieke
actoren
• Acceptatieniveau van verschillende journalistieke benaderingen die voldoen aan professionele normen
• Mate van steun voor media bij het ter verantwoording roepen van politici en de overheid in het algemeen belang
➔ Juridisch kader
• Mate van vrijheid voor journalisten en media zonder censuur of juridische sancties
• Mogelijkheid om informatie te verkrijgen zonder discriminatie en bronnen te beschermen
• Aanwezigheid of afwezigheid van straffeloosheid voor daden van geweld tegen journalisten
➔ Economische context
• Economische beperkingen in verband met overheidsbeleid, waaronder moeilijkheden bij het oprichten van
nieuwsmedia en begunstiging bij staatsubsidies
• Economische beperkingen in verband met niet-statelijke actoren zoals adverteerders en commerciële partners
• Economische beperkingen in verband met media-eigenaren die hun zakelijke belangen bevorderen of verdedigen
➔ Socioculturele context
• Sociale beperkingen als gevolg van denigratie en aanvallen op de pers op basis van geslacht, klasse, etniciteit en
religie
• Culturele beperkingen, waaronder druk op journalisten om bepaalde machtsstructuren niet te bevragen of
bepaalde kwesties niet te behandelen die ingaan tegen de heersende cultuur
➔ Veiligheid
• Veiligheid van journalisten te evalueren met betrekking tot lichamelijk letsel, psychologische of emotionele stress
en professionele schade als gevolg van verschillende bedreigingen en risico's die ze in hun werk tegenkomen
België Rusland
2022 28e plaats met 78,86 155e plaats met 38,82
2023 31e plaats met 76,47 164e plaats met 34,77
2024 16e plaats met 81,49 162e plaats met 29,86
2
, ➔ Hoe zien medialeiders (redacteuren, CEO’s en digitale leiders) het komende jaar?
Indicatoren democracy indes
• Verkiezingsproces en pluralisme: De voorwaarde van het houden van vrije en eerlijke verkiezingen, en het
voldoen aan daarmee verband houdende aspecten van politieke vrijheid, is duidelijk de conditio sine qua non van
alle definities
• Burgerlijke vrijheden: Alle moderne definities, met uitzondering van de meest minimalistische, beschouwen ook
burgerlijke vrijheden als een vitaal onderdeel van wat vaak "liberale democratie" wordt genoemd. Het beginsel
van de bescherming van de fundamentele rechten van de mens wordt algemeen aanvaard. Het is vervat in
grondwetten over de gehele wereld, alsmede in het Handvest van de Verenigde Naties en in internationale
overeenkomsten zoals de Slotakte van Helsinki (de Conferentie over Veiligheid en Samenwerking in Europa). Tot
de fundamentele mensenrechten behoren de vrijheid van meningsuiting en de persvrijheid; de vrijheid van
3
, godsdienst; de vrijheid van vergadering en vereniging; en het recht op een behoorlijke rechtsgang. Alle
democratieën zijn systemen waarin de burgers vrijelijk politieke besluiten nemen bij meerderheid van stemmen.
Maar de heerschappij van de meerderheid is niet noodzakelijk democratisch. In een democratie moet de
meerderheidsregel gepaard gaan met waarborgen voor de individuele mensenrechten en de rechten van
minderheden
• Werking van de overheid: Als democratisch genomen besluiten niet (kunnen) worden uitgevoerd, dan heeft het
begrip democratie niet veel zin
• Politieke cultuur: Een cultuur van passiviteit en apathie - een gehoorzame en volgzame burger - is niet in
overeenstemming met democratie. Het verkiezingsproces verdeelt de bevolking periodiek in winnaars en
verliezers. Een succesvolle democratische politieke cultuur houdt in dat de verliezende partijen en hun
aanhangers het oordeel van de kiezers aanvaarden en een vreedzame machtsoverdracht mogelijk maken
• Participatie: is ook een noodzakelijke component, want apathie en onthouding zijn vijanden van de democratie.
Zelfs maatregelen die voornamelijk gericht zijn op de processen van de representatieve, liberale democratie
omvatten (zij het onvoldoende of ontoereikend) enkele aspecten van participatie. In een democratie is de
overheid slechts één element in een sociaal weefsel van vele en uiteenlopende instellingen, politieke
organisaties en verenigingen. Burgers kunnen niet worden verplicht deel te nemen aan het politieke proces, en
het staat hen vrij hun ongenoegen te uiten door niet deel te nemen. Een gezonde democratie vereist echter de
actieve, vrij gekozen deelname van burgers aan het openbare leven. Democratieën floreren wanneer burgers
bereid zijn deel te nemen aan het publieke debat, vertegenwoordigers te kiezen en lid te worden van politieke
partijen. Zonder deze brede, duurzame participatie begint de democratie te verdorren en wordt zij het domein van
kleine, selecte groepen
Deel 1: Journalistiek in democratische theorie
Wat is een democratie?
- Demos = the people
- Kratos = to rule ≠ by king, consul, emperor but by the people
- Democratie verbeeld model voor geweldloze machtsoverdracht
- Die geweldloze machtsoverdracht gebeurt overwegend via verkiezingen waarna de meerderheid bepaalt
- Die meerderheid kan niet raken aan de fundamentele rechten van de minderheid
- Beide aspecten komen terug in verleden en heden van de democratie
o Als bestuursvorm
o Als waardenkader
➔ Waar dan te beginnen? Bij David Held
• Basisdefinitie: “I see democracy as, essentially, a family of related concepts that places at its heart the idea that
legitimate governance should be accountable governance; that is, accountable to citizens. {...} You have a family
of quite profoundly variable conceptions of democracy, from antiquity through to the modern state.“
4
Deel 0: introductie tot de cursus
Inleiding
Centrale vragen:
- Staat journalistiek in dienst van de democratie?
- Beschermt de democratie de journalistiek?
- Hoe zou staat het met journalistiek en
democratie in de wereld?
o Democracy Index van EIU
o Freedom House
➔ Samengesteld op basis van 60 indicatoren in 5 categorieën
• Verkiezingsproces & Pluralisme – Vrije en eerlijke verkiezingen zijn essentieel. Politieke vrijheid is een
basisvoorwaarde
• Burgerlijke Vrijheden – Bescherming van fundamentele rechten (vrijheid van meningsuiting, pers, godsdienst,
vergadering, rechtsstaat). Democratie combineert meerderheidsbesluitvorming met bescherming van
minderheden
• Werking van de Overheid – Democratisch genomen besluiten moeten uitvoerbaar en effectief zijn
• Politieke Cultuur – Democratie vereist een actieve, kritische samenleving. Verliezende partijen moeten
verkiezingsuitslagen accepteren voor vreedzame machtsoverdracht.
• Participatie – Actieve deelname van burgers is noodzakelijk. Democratie floreert als burgers zich engageren in
debat, verkiezingen en politieke organisaties. Zonder deelname wordt democratie een zaak van kleine elites
Maar: de situatie is niet veel verbeterd t.o.v. die van vorig jaar
➔ Hoe zou het zijn met de journalistiek?
• Eens kijken naar de World Press Freedom Index van Reporters without Borders
1
,Reporters without borders Press Freedom Index Criteria
➔ Politieke Context
• Mate van steun en respect voor media-autonomie ten opzichte van politieke druk van de staat of andere politieke
actoren
• Acceptatieniveau van verschillende journalistieke benaderingen die voldoen aan professionele normen
• Mate van steun voor media bij het ter verantwoording roepen van politici en de overheid in het algemeen belang
➔ Juridisch kader
• Mate van vrijheid voor journalisten en media zonder censuur of juridische sancties
• Mogelijkheid om informatie te verkrijgen zonder discriminatie en bronnen te beschermen
• Aanwezigheid of afwezigheid van straffeloosheid voor daden van geweld tegen journalisten
➔ Economische context
• Economische beperkingen in verband met overheidsbeleid, waaronder moeilijkheden bij het oprichten van
nieuwsmedia en begunstiging bij staatsubsidies
• Economische beperkingen in verband met niet-statelijke actoren zoals adverteerders en commerciële partners
• Economische beperkingen in verband met media-eigenaren die hun zakelijke belangen bevorderen of verdedigen
➔ Socioculturele context
• Sociale beperkingen als gevolg van denigratie en aanvallen op de pers op basis van geslacht, klasse, etniciteit en
religie
• Culturele beperkingen, waaronder druk op journalisten om bepaalde machtsstructuren niet te bevragen of
bepaalde kwesties niet te behandelen die ingaan tegen de heersende cultuur
➔ Veiligheid
• Veiligheid van journalisten te evalueren met betrekking tot lichamelijk letsel, psychologische of emotionele stress
en professionele schade als gevolg van verschillende bedreigingen en risico's die ze in hun werk tegenkomen
België Rusland
2022 28e plaats met 78,86 155e plaats met 38,82
2023 31e plaats met 76,47 164e plaats met 34,77
2024 16e plaats met 81,49 162e plaats met 29,86
2
, ➔ Hoe zien medialeiders (redacteuren, CEO’s en digitale leiders) het komende jaar?
Indicatoren democracy indes
• Verkiezingsproces en pluralisme: De voorwaarde van het houden van vrije en eerlijke verkiezingen, en het
voldoen aan daarmee verband houdende aspecten van politieke vrijheid, is duidelijk de conditio sine qua non van
alle definities
• Burgerlijke vrijheden: Alle moderne definities, met uitzondering van de meest minimalistische, beschouwen ook
burgerlijke vrijheden als een vitaal onderdeel van wat vaak "liberale democratie" wordt genoemd. Het beginsel
van de bescherming van de fundamentele rechten van de mens wordt algemeen aanvaard. Het is vervat in
grondwetten over de gehele wereld, alsmede in het Handvest van de Verenigde Naties en in internationale
overeenkomsten zoals de Slotakte van Helsinki (de Conferentie over Veiligheid en Samenwerking in Europa). Tot
de fundamentele mensenrechten behoren de vrijheid van meningsuiting en de persvrijheid; de vrijheid van
3
, godsdienst; de vrijheid van vergadering en vereniging; en het recht op een behoorlijke rechtsgang. Alle
democratieën zijn systemen waarin de burgers vrijelijk politieke besluiten nemen bij meerderheid van stemmen.
Maar de heerschappij van de meerderheid is niet noodzakelijk democratisch. In een democratie moet de
meerderheidsregel gepaard gaan met waarborgen voor de individuele mensenrechten en de rechten van
minderheden
• Werking van de overheid: Als democratisch genomen besluiten niet (kunnen) worden uitgevoerd, dan heeft het
begrip democratie niet veel zin
• Politieke cultuur: Een cultuur van passiviteit en apathie - een gehoorzame en volgzame burger - is niet in
overeenstemming met democratie. Het verkiezingsproces verdeelt de bevolking periodiek in winnaars en
verliezers. Een succesvolle democratische politieke cultuur houdt in dat de verliezende partijen en hun
aanhangers het oordeel van de kiezers aanvaarden en een vreedzame machtsoverdracht mogelijk maken
• Participatie: is ook een noodzakelijke component, want apathie en onthouding zijn vijanden van de democratie.
Zelfs maatregelen die voornamelijk gericht zijn op de processen van de representatieve, liberale democratie
omvatten (zij het onvoldoende of ontoereikend) enkele aspecten van participatie. In een democratie is de
overheid slechts één element in een sociaal weefsel van vele en uiteenlopende instellingen, politieke
organisaties en verenigingen. Burgers kunnen niet worden verplicht deel te nemen aan het politieke proces, en
het staat hen vrij hun ongenoegen te uiten door niet deel te nemen. Een gezonde democratie vereist echter de
actieve, vrij gekozen deelname van burgers aan het openbare leven. Democratieën floreren wanneer burgers
bereid zijn deel te nemen aan het publieke debat, vertegenwoordigers te kiezen en lid te worden van politieke
partijen. Zonder deze brede, duurzame participatie begint de democratie te verdorren en wordt zij het domein van
kleine, selecte groepen
Deel 1: Journalistiek in democratische theorie
Wat is een democratie?
- Demos = the people
- Kratos = to rule ≠ by king, consul, emperor but by the people
- Democratie verbeeld model voor geweldloze machtsoverdracht
- Die geweldloze machtsoverdracht gebeurt overwegend via verkiezingen waarna de meerderheid bepaalt
- Die meerderheid kan niet raken aan de fundamentele rechten van de minderheid
- Beide aspecten komen terug in verleden en heden van de democratie
o Als bestuursvorm
o Als waardenkader
➔ Waar dan te beginnen? Bij David Held
• Basisdefinitie: “I see democracy as, essentially, a family of related concepts that places at its heart the idea that
legitimate governance should be accountable governance; that is, accountable to citizens. {...} You have a family
of quite profoundly variable conceptions of democracy, from antiquity through to the modern state.“
4
