Criminologie en mensenrechten
MODULE 1: Mensenrechten onder druk?
Wie houd zich bezig met de controle van mensenrechten? instituut voor de rechten van de
mensen (federaal instituut, FIRM) een controle systeem
OPCAT: internationale instellingen, verdrag van de VN, iets over de plaatsen van detentie
CPT: internationale instelling, orgaan van de raad van Europa, mondiaal orgaan
CTRG: nationale instelling
Human Rights
- Equal (gelijkheid)
- Freedom (vrijheid)
- Peace (solidariteit)
- Dignity (waardigheid)
- Prosperity (welvaart)
- Justice (gerechtigheid & systeem)
Beknopt historisch overzicht
= Uitdrukking ‘mensenrechten’ is relatief nieuw
1789: Franse Revolutie
1830/31: (1ste) Belgische grondwet (heel liberaal)
1948: vrouwenstemrecht en de universele verklaring
1950: EVRM
2011: Salduz-arrest
(De geschiedenis is geen logische opeenvolging, het is eerder schokkend. Niets is evident ook
niet op vlak van de mensenrechten)
1.1 PLICHTEN EN RECHTEN
Hammurabi (ca. 1780 v.C.): “Eerste spoor” van de mensenrechten. Codex met rechten
voor burgers die zelfs de koning (Hammueabi) niet kon aanpassen want in steen gegrift.
Koning van Mesopotamië (Hammurabi) die goed wilde doen voor bevolking + te vriend
houden
- Eerste geschreven bron die is terruggevonden (steen). Inscripties: rechten van burgers
in koninkrijk van Hammurabi
- Idee: burgers verwerven (stabiele) rechten + niet zomaar aangepast wanneer koning
goed uitkomt, de koning/maatschappij verandert
- Rechten zijn zo fundamenteel dat men besliste om de rechten in steen te griften.
Symbolisch: je kan het niet zomaar aanpassen, ook de koning niet
- Wat staat er dan op?
o Fundamentele/ordinaire rechten en commericieel recht (bv. over handel)
o Procesrechten: zowel civiel als strafrecht
o Familie- en erfrecht
o Koop- en verkooprecht, …
1
, o Leg straffen op bij de overschrijding van de regels
o Diefstal, landbouw, schade aan eigendom, rechte van vrouwen en kinderen,
slaven, moord, diefstal en letstels
Voorbeeld: als men liegt over de waarheid dan krijgt men de doodstraf
GRIEKENLAND EN ROME:
- Athene (500-300 v.C)
In Athene kregen alleen burgers (geen slaven of vrouwen) burgerrechten en politieke rechten.
De Agora, het open plein in het midden van de stad, was het centrum van het publieke leven.
Hier kwamen burgers samen om te discussiëren over publieke zaken van de polis (stadstaat)
— dus over het gemeenschappelijke leven van de stad, niet over privézaken.
Hier ontstond de democratie, letterlijk “de macht (cratie) van het volk (demos)”.
De democratie was het politieke systeem dat het dichtst bij ons huidige systeem van
mensenrechten ligt, omdat het open en publiek was en elke erkende burger vrij kon spreken
en deelnemen aan beslissingen.
Toch gold dit slechts voor een beperkt deel van de bevolking.
Binnen de Atheense samenleving werd elke erkende burger beschouwd als een volwaardige
burger, met zowel burgerrechten (zoals vrij kunnen spreken) als politieke rechten (stemmen
en verkozen worden).
Een volwaardige burger was echter alleen een man met Atheense afkomst.
Vrouwen hadden geen spreekrecht en werden uitgesloten van politieke zaken, want politiek
werd gezien als iets dat zich buiten het huis afspeelde.
Slaven, vaak krijgsgevangenen, konden wel in huishoudens werken, maar hadden geen
enkele politieke invloed.
Burgerrechten betekenden dat je vrij kon zeggen wat je wilde, maar dat gaf je nog niet
automatisch politieke macht.
Aangezien Athene een stadsstaat was, hadden enkel mensen uit Athene zelf inspraak — niet
mensen uit andere steden of landen.
Ongeveer de helft van de bevolking had geen rechten: alleen de ‘echte’ burgers hadden
stemrecht en politieke macht.
- Ulpianus (3de eeuw)
Ulpianus was één van de grondleggers van het Romeins Recht. In het Romeinse Rijk maakte
hij een onderscheid tussen verschillende soorten recht, afhankelijk van wie de rechten kreegn:
1) Ius civile (recht voor Romeinse burgers): het staatsrecht dat alleen van toepassing
was op Romeinse burgers.
a. Deze burgers hadden volledige rechten: familiale rechten, vermogensrechten,
recht om te spreken, politieke rechten, enz.
b. Zij vormden de hoogste stand in de Romeinse samenleving.
c. Slaven en vrouwen vielen hier buiten en hadden geen volwaardige
burgerrechten.
d. Niet-burgers (vreemdelingen of overwonnen volkeren) konden dit recht enkel
verkrijgen als ze Romeinse burger werden.
e. Zoals vandaag de dag: niet iedereen die in België woont mag stemmen, alleen
burgers van België hebben dat recht
2
, 2) Ius gentium (het volkenrecht): gold voor niet-burgers van het Romeinse Rijk
a. Deze personen kwamen vaak uit andere volkeren die door Rome waren veroverd
of handel dreven
b. Ze hadden minder rechten dan Romeinse burgers, maar werden wel juridisch
beschermd in bepaalde situaties
c. Hun rechten stonden dus lager dan die van burgers
3) Ius naturale (natuurrecht): geldt voor alle menselijke wezens, ongeacht afkomst of
status
a. Deze rechten worden gegeven omdat iemand mens is, niet omdat hij burger is
b. Voorbeelden: recht op leven, verbod op slechte behandeling of foltering
c. Zelfs slaven en vrouwen hadden volgens dit principe bepaalde fundamentele
rechten, ook al hadden ze verder geen politieke inspraak
MIDDELEEUWEN:
Magna Carta (1215): “no taxation without representations (grote brief, met een zegel erbij,
men heeft handttekeningen gezet en is dus akkoord gegaan.
- “no taxation without representations”: niemand mocht nog belastingen betalen zonder
dat hij vertegenwoordigd was in het bestuur
- Magna Carta was het eerste geschreven document waarin personen buiten de
koninklijke kring hun rechten opeisten tegenover de koning.
- Ze wilden inspraak in beslissingen en bescherming tegen willekeur van de vorst
- Voorbeeld: vrouwen mochten niet verplicht worden te hertrouwen en hadden recht op
hun deel van de erfenis (weduwen) het domein bleef dus van hen, niet van de
koning, …
- Het eerste document dat de macht van de koning beperkt en de basis legde voor
rechten en vrijheden van burgers in plaats van absolute vorstelijke macht.
Thomas van Aquino (ca. 1270): plichten van de gelovige in een theocratische samenleving
en rechten om dat geloof vorm te geven (geen rechten voor slaven)
- Hij was een theoloog en filosoof en leefde in een theocratische samenleving: een
samenleving waarin God en de Kerk centraal staan en de religieuze leiders de macht
hebben
- Hij benadrukte vooral de plicht van de mens tegenover God, eerder dan individuele
rechten
- Plichten > rechten
Kernideeën van Thomas van Aquino
- De wet van God is de hoogste norm: mensen moeten hun leven richten volgens de
goddelijke orde
- Rechten bestonden vooral om het geloof te dienen, bijvoorbeeld
o Het recht om het geloof te beleven en te verspreiden
o Het recht om de geloofsgemeenschap te beschermen en te versterken
o Rechten zijn dus religieus gericht, niet individueel of politiek
- Iedereen had plichten binnen de goddelijke orde:
o Plichten om God te eren, gehoorzamen en dienen
o Ook maatschappelijke plichten vloeiden hieruit voort
- Vrouwen hadden wel een plaats binnen deze orde, maar in een andere ondergeschikte
rol dan mannen
3
, - De gelovige stond centraal, niet de burger
- De waarde van de mens werd dus bepaald door zijn geloof en gehoorzaamheid aan
God, niet door burgerschap of wereldlijke macht
1.2 VAN NATUURRECHT TOT NATUURLIJKE RECHTEN : 17DE EN 18DE EEUW
RENAISSANCE:
Britse Bill of Rights (1689): start van de parlementaire democratie in Engeland en legde
de basis voor de ontwikkeling van vrijheid van meningsuiting.
- Koning William III kreeg de troon enkel op voorwaarde dat hij dit document
ondertekende
- Het was een soort vernieuwde Magna Carta: opnieuw een contract tussen de koning en
vertegenwoordigers van het volk, maar deze keer niet enkel voor de elite.
- Het erkende ook rechten voor een breder deel van de bevolking
- Zorgde voor een meer democratisch volksstandpunt (heel het volk in bredere zin dan
alleen de elite). Ze hadden rechten en de monarchie had niet meer de absolute macht
- Het was wel nog geen volwaardig democratisch document omdat alleen mannelijke
landeigenaars politiek mochten deelnemen, maar dat is wel een eerste belangrijke stap
richting democratie
Gevolgen
- De koning mocht geen wetten meer maken zonder goedkeuring van het parlement
- Vrijheid van meningsuiting binnen het parlement werd erkend
- Het recht op vereniging werd vastgelegd
- De macht van de monarch werd sterk ingeperkt, terwijl het parlement meer invloed
kreeg over belastingheffing en wetgeving
Conclusie = de Bill of Rights versterkte het parlement en legde de kiem voor een systeem
waarin de macht niet langer bij één persoon (de koning) lag, maar gedeeld werd met
vertegenwoordigers van het volk.
Locke: hij stelde dat mensen van nature (nog voor er een staat of overheid bestond),
bepaalde natuurlijke rechten bezitten: recht op leven, vrijheid en eigendom. Deze rechten
komen voort uit de menselijke rede, iets wat mensen onderscheidt van dieren. Iedereen
heeft ze gewoon omdat hij of zij mens is, niet omdat een koning of overheid ze toekent.
- Volgens Locke is het dus verouderd om te denken dat enkel de elite rechten heeft, alle
mensen hebben dezelfde fundamentele rechten
- Wanneer mensen samenleven, sluiten ze een sociaal contract met de overheid. Daarbij
staan ze niet hun rechten zelf af, maar enkel de afdwinging ervan: de staat krijgt macht
om wetten te maken en toe te passen om ieders natuurlijke rechten te beschermen
Conclusie = mensen hebben van nature rechten (leven, vrijheid, eigendom). Deze rechten
komen voort uit de rede, niet uit maatschappelijke positie. Via het sociaal contract dragen
mensen hun recht om zichzelf te beschermen over aan de staat. In ruil daarvoor moet de
staat hun natuurlijke rechten garanderen en rechtszekerheid bieden
Bentham: natuurrecht is “nonsense upon stilts”, want rechten zijn het kind van het positief
recht
4
MODULE 1: Mensenrechten onder druk?
Wie houd zich bezig met de controle van mensenrechten? instituut voor de rechten van de
mensen (federaal instituut, FIRM) een controle systeem
OPCAT: internationale instellingen, verdrag van de VN, iets over de plaatsen van detentie
CPT: internationale instelling, orgaan van de raad van Europa, mondiaal orgaan
CTRG: nationale instelling
Human Rights
- Equal (gelijkheid)
- Freedom (vrijheid)
- Peace (solidariteit)
- Dignity (waardigheid)
- Prosperity (welvaart)
- Justice (gerechtigheid & systeem)
Beknopt historisch overzicht
= Uitdrukking ‘mensenrechten’ is relatief nieuw
1789: Franse Revolutie
1830/31: (1ste) Belgische grondwet (heel liberaal)
1948: vrouwenstemrecht en de universele verklaring
1950: EVRM
2011: Salduz-arrest
(De geschiedenis is geen logische opeenvolging, het is eerder schokkend. Niets is evident ook
niet op vlak van de mensenrechten)
1.1 PLICHTEN EN RECHTEN
Hammurabi (ca. 1780 v.C.): “Eerste spoor” van de mensenrechten. Codex met rechten
voor burgers die zelfs de koning (Hammueabi) niet kon aanpassen want in steen gegrift.
Koning van Mesopotamië (Hammurabi) die goed wilde doen voor bevolking + te vriend
houden
- Eerste geschreven bron die is terruggevonden (steen). Inscripties: rechten van burgers
in koninkrijk van Hammurabi
- Idee: burgers verwerven (stabiele) rechten + niet zomaar aangepast wanneer koning
goed uitkomt, de koning/maatschappij verandert
- Rechten zijn zo fundamenteel dat men besliste om de rechten in steen te griften.
Symbolisch: je kan het niet zomaar aanpassen, ook de koning niet
- Wat staat er dan op?
o Fundamentele/ordinaire rechten en commericieel recht (bv. over handel)
o Procesrechten: zowel civiel als strafrecht
o Familie- en erfrecht
o Koop- en verkooprecht, …
1
, o Leg straffen op bij de overschrijding van de regels
o Diefstal, landbouw, schade aan eigendom, rechte van vrouwen en kinderen,
slaven, moord, diefstal en letstels
Voorbeeld: als men liegt over de waarheid dan krijgt men de doodstraf
GRIEKENLAND EN ROME:
- Athene (500-300 v.C)
In Athene kregen alleen burgers (geen slaven of vrouwen) burgerrechten en politieke rechten.
De Agora, het open plein in het midden van de stad, was het centrum van het publieke leven.
Hier kwamen burgers samen om te discussiëren over publieke zaken van de polis (stadstaat)
— dus over het gemeenschappelijke leven van de stad, niet over privézaken.
Hier ontstond de democratie, letterlijk “de macht (cratie) van het volk (demos)”.
De democratie was het politieke systeem dat het dichtst bij ons huidige systeem van
mensenrechten ligt, omdat het open en publiek was en elke erkende burger vrij kon spreken
en deelnemen aan beslissingen.
Toch gold dit slechts voor een beperkt deel van de bevolking.
Binnen de Atheense samenleving werd elke erkende burger beschouwd als een volwaardige
burger, met zowel burgerrechten (zoals vrij kunnen spreken) als politieke rechten (stemmen
en verkozen worden).
Een volwaardige burger was echter alleen een man met Atheense afkomst.
Vrouwen hadden geen spreekrecht en werden uitgesloten van politieke zaken, want politiek
werd gezien als iets dat zich buiten het huis afspeelde.
Slaven, vaak krijgsgevangenen, konden wel in huishoudens werken, maar hadden geen
enkele politieke invloed.
Burgerrechten betekenden dat je vrij kon zeggen wat je wilde, maar dat gaf je nog niet
automatisch politieke macht.
Aangezien Athene een stadsstaat was, hadden enkel mensen uit Athene zelf inspraak — niet
mensen uit andere steden of landen.
Ongeveer de helft van de bevolking had geen rechten: alleen de ‘echte’ burgers hadden
stemrecht en politieke macht.
- Ulpianus (3de eeuw)
Ulpianus was één van de grondleggers van het Romeins Recht. In het Romeinse Rijk maakte
hij een onderscheid tussen verschillende soorten recht, afhankelijk van wie de rechten kreegn:
1) Ius civile (recht voor Romeinse burgers): het staatsrecht dat alleen van toepassing
was op Romeinse burgers.
a. Deze burgers hadden volledige rechten: familiale rechten, vermogensrechten,
recht om te spreken, politieke rechten, enz.
b. Zij vormden de hoogste stand in de Romeinse samenleving.
c. Slaven en vrouwen vielen hier buiten en hadden geen volwaardige
burgerrechten.
d. Niet-burgers (vreemdelingen of overwonnen volkeren) konden dit recht enkel
verkrijgen als ze Romeinse burger werden.
e. Zoals vandaag de dag: niet iedereen die in België woont mag stemmen, alleen
burgers van België hebben dat recht
2
, 2) Ius gentium (het volkenrecht): gold voor niet-burgers van het Romeinse Rijk
a. Deze personen kwamen vaak uit andere volkeren die door Rome waren veroverd
of handel dreven
b. Ze hadden minder rechten dan Romeinse burgers, maar werden wel juridisch
beschermd in bepaalde situaties
c. Hun rechten stonden dus lager dan die van burgers
3) Ius naturale (natuurrecht): geldt voor alle menselijke wezens, ongeacht afkomst of
status
a. Deze rechten worden gegeven omdat iemand mens is, niet omdat hij burger is
b. Voorbeelden: recht op leven, verbod op slechte behandeling of foltering
c. Zelfs slaven en vrouwen hadden volgens dit principe bepaalde fundamentele
rechten, ook al hadden ze verder geen politieke inspraak
MIDDELEEUWEN:
Magna Carta (1215): “no taxation without representations (grote brief, met een zegel erbij,
men heeft handttekeningen gezet en is dus akkoord gegaan.
- “no taxation without representations”: niemand mocht nog belastingen betalen zonder
dat hij vertegenwoordigd was in het bestuur
- Magna Carta was het eerste geschreven document waarin personen buiten de
koninklijke kring hun rechten opeisten tegenover de koning.
- Ze wilden inspraak in beslissingen en bescherming tegen willekeur van de vorst
- Voorbeeld: vrouwen mochten niet verplicht worden te hertrouwen en hadden recht op
hun deel van de erfenis (weduwen) het domein bleef dus van hen, niet van de
koning, …
- Het eerste document dat de macht van de koning beperkt en de basis legde voor
rechten en vrijheden van burgers in plaats van absolute vorstelijke macht.
Thomas van Aquino (ca. 1270): plichten van de gelovige in een theocratische samenleving
en rechten om dat geloof vorm te geven (geen rechten voor slaven)
- Hij was een theoloog en filosoof en leefde in een theocratische samenleving: een
samenleving waarin God en de Kerk centraal staan en de religieuze leiders de macht
hebben
- Hij benadrukte vooral de plicht van de mens tegenover God, eerder dan individuele
rechten
- Plichten > rechten
Kernideeën van Thomas van Aquino
- De wet van God is de hoogste norm: mensen moeten hun leven richten volgens de
goddelijke orde
- Rechten bestonden vooral om het geloof te dienen, bijvoorbeeld
o Het recht om het geloof te beleven en te verspreiden
o Het recht om de geloofsgemeenschap te beschermen en te versterken
o Rechten zijn dus religieus gericht, niet individueel of politiek
- Iedereen had plichten binnen de goddelijke orde:
o Plichten om God te eren, gehoorzamen en dienen
o Ook maatschappelijke plichten vloeiden hieruit voort
- Vrouwen hadden wel een plaats binnen deze orde, maar in een andere ondergeschikte
rol dan mannen
3
, - De gelovige stond centraal, niet de burger
- De waarde van de mens werd dus bepaald door zijn geloof en gehoorzaamheid aan
God, niet door burgerschap of wereldlijke macht
1.2 VAN NATUURRECHT TOT NATUURLIJKE RECHTEN : 17DE EN 18DE EEUW
RENAISSANCE:
Britse Bill of Rights (1689): start van de parlementaire democratie in Engeland en legde
de basis voor de ontwikkeling van vrijheid van meningsuiting.
- Koning William III kreeg de troon enkel op voorwaarde dat hij dit document
ondertekende
- Het was een soort vernieuwde Magna Carta: opnieuw een contract tussen de koning en
vertegenwoordigers van het volk, maar deze keer niet enkel voor de elite.
- Het erkende ook rechten voor een breder deel van de bevolking
- Zorgde voor een meer democratisch volksstandpunt (heel het volk in bredere zin dan
alleen de elite). Ze hadden rechten en de monarchie had niet meer de absolute macht
- Het was wel nog geen volwaardig democratisch document omdat alleen mannelijke
landeigenaars politiek mochten deelnemen, maar dat is wel een eerste belangrijke stap
richting democratie
Gevolgen
- De koning mocht geen wetten meer maken zonder goedkeuring van het parlement
- Vrijheid van meningsuiting binnen het parlement werd erkend
- Het recht op vereniging werd vastgelegd
- De macht van de monarch werd sterk ingeperkt, terwijl het parlement meer invloed
kreeg over belastingheffing en wetgeving
Conclusie = de Bill of Rights versterkte het parlement en legde de kiem voor een systeem
waarin de macht niet langer bij één persoon (de koning) lag, maar gedeeld werd met
vertegenwoordigers van het volk.
Locke: hij stelde dat mensen van nature (nog voor er een staat of overheid bestond),
bepaalde natuurlijke rechten bezitten: recht op leven, vrijheid en eigendom. Deze rechten
komen voort uit de menselijke rede, iets wat mensen onderscheidt van dieren. Iedereen
heeft ze gewoon omdat hij of zij mens is, niet omdat een koning of overheid ze toekent.
- Volgens Locke is het dus verouderd om te denken dat enkel de elite rechten heeft, alle
mensen hebben dezelfde fundamentele rechten
- Wanneer mensen samenleven, sluiten ze een sociaal contract met de overheid. Daarbij
staan ze niet hun rechten zelf af, maar enkel de afdwinging ervan: de staat krijgt macht
om wetten te maken en toe te passen om ieders natuurlijke rechten te beschermen
Conclusie = mensen hebben van nature rechten (leven, vrijheid, eigendom). Deze rechten
komen voort uit de rede, niet uit maatschappelijke positie. Via het sociaal contract dragen
mensen hun recht om zichzelf te beschermen over aan de staat. In ruil daarvoor moet de
staat hun natuurlijke rechten garanderen en rechtszekerheid bieden
Bentham: natuurrecht is “nonsense upon stilts”, want rechten zijn het kind van het positief
recht
4
