RELIGIE, ZINGEVING &
LEVENSBESCHOUWING
LES 1: SECULARISATIE, DESECULARISATIE EN GLOBALISERING
SECULARISATIETHESE
Secularisatiethese = "rol van religie neemt af in moderne, geïndividualiseerde
samenlevingen met een liberale democratie, naarmate de levensstandaard toeneemt, een
seculier-wetenschappelijk vertoog aan belang wint, en de emancipatie van individuen en
groepen groeit."
Belang van godsdienst neemt af op twee gebieden:
o Maatschappelijk: religieuze intituten minder vat op sociale leven
o Individueel: individualisering van zingeving maakt geïnstitutionaliseerde religie
minder relevant
DENKERS
Max Weber, Emile Durkheim, Peter Bergner (The Sacred Canopy: Elements of a
sociological theory of religion, 1967)
Cultuuromslag 1968
André Glücksman: La troisième mort de Dieu (massadodingen van Verdun – Auschwitz
– Rwanda)
Tot 1989: “godsdienst leek maatschappelijk randverschijnsel” Koude oorlog deelde
land in twee
o Communistische wereld: geen godsdienstvrijheid (vb. Noord-Korea)
o Westerse wereld: secularisatie en crisis van het Godsgeloof
VERFIJNING VAN SECULARISATIEDEBAT
Harvey Cox, Religie in de stad van de mens (1984)
José Casanova: Public religions in the Modern World (1994)
o scheiden van politieke en religieuze sfeer
o verminderen van belang van (geïnstitutionaliseerde) religie
o privatisering van religie (= problematisch, want casanovane rol)
Charles Taylor: A secular Age, 2007
Verfijnt debat over seculiere staat
o doelstelling: bevorderen wederzijds respect/gewetensvrijheid
o middel: scheiding tussen kerk en staat
MODELLEN
Republikeinse model (Frankrijk): legt nadruk op middelen en dus op de neutraliteit van
de Staat en de overheid (= laicité)
Liberale model (Angelsaksisch): nadruk op doelstelling, met pragmatische omgang
met de middelen
In de praktijk: continuum – onderling verschillen
Belgische model: unieke invulling door 'verzuiling' (= verkaveling van de staat
volgens ideologisch-levensbeschouwelijke breuklijnen)
,BELANGRIJKE BEGRIPPEN
"Believing without belonging" = verwijzing naar mensen die wel geloven
(spiritueel zijn, religieuze overtuigingen hebben), maar niet deelnemen aan
georganiseerde religie of religieuze gemeenschappen
o Grace Davie stelt vast dat geloof in bepaalde zaken (leven na de dood, ziel, …)
in Europa niet even hard/snel vermindert als de band met kerken en
godsdiensten.
vraag: is dit een tijdelijk verschijnsel?
OOK belonging without believing = zich wel nog verbonden voelen met een
groep, traditie of gemeenschap, maar niet (meer) geloven in de letterlijke doctrines
of geloofsovertuigingen ervan
"Vicarious religion" = band met institutionele kerk wordt losser, maar dat betekent
niet dat meerderheid tégen de kerk is. Een kleine minderheid stelt religieuze
handelingen in naam van een grotere groep. Die groep rekent erop dat kerkelijke
diensten toegangelijk blijven als "public service"
vb. huwelijken, begrafenissen
beroep kunnen doen op de kerk als je dat wil (= anders in de VS)
PARADIGMAWISSEL MET EINDE VAN KOUDE OORLOG
Gilles Kepel - ‘La revanche de Dieu’ - ‘De vraag van God’ (1991)
Terugkomst nationalisme en religie, God is NIET dood
John Micklethwait and Adrian Wooldrigde, ‘God is Back’ (2009)
1978 – Iraanse revolutie en verkiezing Johannes Paulus II Pools, van achter het
ijzeren gordijn
In Westerse cultuur oogt het plaatje complex
o Secularisering/geloofsafval zet door (radicaal atheïsme van Richard Dawkins,
The God Delusion, Christopher Hitchens, Sam Harris, …)
o Hernieuwde waardering vr rol godsdienst dr niet-gelovige wetenschappers cfr
Tiger, Mc Guire Het goddelijke brein; Alain de Botton, Religion for Atheists
(sociaal nut)
o Hang naar sacraliteit/spiritualiteit is terug (emotioneel, privé) samen mt
wantrouwen vr geïnstitutionaliseerde godsdienst
DESECULARISATIE
Evolutie P. Berger: The Desecularization of the World (1999)
o de West-Europese uitzondering
o de academische bias (confirmation bias)
Jürgen Habermas: evolutie
o van marxistische godsdienstcriticus (controle, aliënatie, …) tot positieve
attitude tov sociale rol van religie
Gesprekken met kardinaal Ratzinger, Benedictus XVI (2004)
, religieuze argumentatie mag in het publieke debat – best zo rationeel mogelijk
verwoorden – (must bij formele beslissing: vb. parlementair debat)
RECENTE TREND: HERSECULARISERING (2007-2019)
Gebaseerd op Value Survey en de vraag “Speelt God een belangrijke rol in uw leven”
Ronald F. Inglehart, “Giving up on God. The Global Decline of Religion” in Foreign
Affairs, sept. 2020
Vooral in VS sterk teruggelopen
Enkel India, Bulgarije, Moldavië, Rusland en N-Zeeland toegenomen
CLASH OF CIVILIZATIONS
Samuel Huntington: ‘Clash of Civilizations’ (1994)
o 7/8 beschavingen op wereldvlak
o iedere beschaving gebouwd op één leidende godsdienst
o Leidende mogendheden binnen iedere beschaving
voorstellen:
o Multiculturalisme afzweren
o Niet denken dat Westerse waarden universeel zijn
Nine Eleven als zijn grote gelijk? Islam tegen het westen
Terreuraanslagen, nieuwe oorlogen in Midden-Oosten en elders?
Kritiek op Huntington:
o Oversimplificatie. Geen geüniformeerde blokken
o Conflicten eerder binnen dan tussen de beschavingen …
o Band tussen cultuurgebied en godsdienst steeds losser secularisatie +
globalisering = deterritorialisering (Olivier Roy)
o Weinig oog voor uniformiseringsprocessen (economisch; communicatie, enz)
GODSDIENSTEN EN GLOBALISERING
Globalisering = veramerikanisering?
Benjamin Barber – Jihad vs Mc World
Herstructureren identiteit, meer interdependentie, noodzaak van samenwerking en
dialoog; ook de religieuze (Andrea Riccardi)
Migratie leidt tot ‘superdiversiteit’ in onze steden
Simultaneïteit – platteland vs. stad; derde vs. tweede/eerste generatie migranten
Secularisatie zet door bij autochtonen - neergang kerkgang – religiositeit
Tot voor kort was alles economische of militaire machtsverhouding. (vb: Henry
Kissinger vermeldt in zijn standaardwerk Diplomacy (1994) amper de rol van
godsdiensten: tekenend)
NOCHTANS:
o Rol van christelijk-nationalistisch rechts in VS
o Geopolitieke invloed van Heilige Stoel (Vaticaan)
o Opkomst neoprotestantisme (Midden-Amerika, Afrika,…)
o Evolutie orthodox Rusland, Servië, …
o Rol van hindoenationalisme in India (Modi)
LEVENSBESCHOUWING
LES 1: SECULARISATIE, DESECULARISATIE EN GLOBALISERING
SECULARISATIETHESE
Secularisatiethese = "rol van religie neemt af in moderne, geïndividualiseerde
samenlevingen met een liberale democratie, naarmate de levensstandaard toeneemt, een
seculier-wetenschappelijk vertoog aan belang wint, en de emancipatie van individuen en
groepen groeit."
Belang van godsdienst neemt af op twee gebieden:
o Maatschappelijk: religieuze intituten minder vat op sociale leven
o Individueel: individualisering van zingeving maakt geïnstitutionaliseerde religie
minder relevant
DENKERS
Max Weber, Emile Durkheim, Peter Bergner (The Sacred Canopy: Elements of a
sociological theory of religion, 1967)
Cultuuromslag 1968
André Glücksman: La troisième mort de Dieu (massadodingen van Verdun – Auschwitz
– Rwanda)
Tot 1989: “godsdienst leek maatschappelijk randverschijnsel” Koude oorlog deelde
land in twee
o Communistische wereld: geen godsdienstvrijheid (vb. Noord-Korea)
o Westerse wereld: secularisatie en crisis van het Godsgeloof
VERFIJNING VAN SECULARISATIEDEBAT
Harvey Cox, Religie in de stad van de mens (1984)
José Casanova: Public religions in the Modern World (1994)
o scheiden van politieke en religieuze sfeer
o verminderen van belang van (geïnstitutionaliseerde) religie
o privatisering van religie (= problematisch, want casanovane rol)
Charles Taylor: A secular Age, 2007
Verfijnt debat over seculiere staat
o doelstelling: bevorderen wederzijds respect/gewetensvrijheid
o middel: scheiding tussen kerk en staat
MODELLEN
Republikeinse model (Frankrijk): legt nadruk op middelen en dus op de neutraliteit van
de Staat en de overheid (= laicité)
Liberale model (Angelsaksisch): nadruk op doelstelling, met pragmatische omgang
met de middelen
In de praktijk: continuum – onderling verschillen
Belgische model: unieke invulling door 'verzuiling' (= verkaveling van de staat
volgens ideologisch-levensbeschouwelijke breuklijnen)
,BELANGRIJKE BEGRIPPEN
"Believing without belonging" = verwijzing naar mensen die wel geloven
(spiritueel zijn, religieuze overtuigingen hebben), maar niet deelnemen aan
georganiseerde religie of religieuze gemeenschappen
o Grace Davie stelt vast dat geloof in bepaalde zaken (leven na de dood, ziel, …)
in Europa niet even hard/snel vermindert als de band met kerken en
godsdiensten.
vraag: is dit een tijdelijk verschijnsel?
OOK belonging without believing = zich wel nog verbonden voelen met een
groep, traditie of gemeenschap, maar niet (meer) geloven in de letterlijke doctrines
of geloofsovertuigingen ervan
"Vicarious religion" = band met institutionele kerk wordt losser, maar dat betekent
niet dat meerderheid tégen de kerk is. Een kleine minderheid stelt religieuze
handelingen in naam van een grotere groep. Die groep rekent erop dat kerkelijke
diensten toegangelijk blijven als "public service"
vb. huwelijken, begrafenissen
beroep kunnen doen op de kerk als je dat wil (= anders in de VS)
PARADIGMAWISSEL MET EINDE VAN KOUDE OORLOG
Gilles Kepel - ‘La revanche de Dieu’ - ‘De vraag van God’ (1991)
Terugkomst nationalisme en religie, God is NIET dood
John Micklethwait and Adrian Wooldrigde, ‘God is Back’ (2009)
1978 – Iraanse revolutie en verkiezing Johannes Paulus II Pools, van achter het
ijzeren gordijn
In Westerse cultuur oogt het plaatje complex
o Secularisering/geloofsafval zet door (radicaal atheïsme van Richard Dawkins,
The God Delusion, Christopher Hitchens, Sam Harris, …)
o Hernieuwde waardering vr rol godsdienst dr niet-gelovige wetenschappers cfr
Tiger, Mc Guire Het goddelijke brein; Alain de Botton, Religion for Atheists
(sociaal nut)
o Hang naar sacraliteit/spiritualiteit is terug (emotioneel, privé) samen mt
wantrouwen vr geïnstitutionaliseerde godsdienst
DESECULARISATIE
Evolutie P. Berger: The Desecularization of the World (1999)
o de West-Europese uitzondering
o de academische bias (confirmation bias)
Jürgen Habermas: evolutie
o van marxistische godsdienstcriticus (controle, aliënatie, …) tot positieve
attitude tov sociale rol van religie
Gesprekken met kardinaal Ratzinger, Benedictus XVI (2004)
, religieuze argumentatie mag in het publieke debat – best zo rationeel mogelijk
verwoorden – (must bij formele beslissing: vb. parlementair debat)
RECENTE TREND: HERSECULARISERING (2007-2019)
Gebaseerd op Value Survey en de vraag “Speelt God een belangrijke rol in uw leven”
Ronald F. Inglehart, “Giving up on God. The Global Decline of Religion” in Foreign
Affairs, sept. 2020
Vooral in VS sterk teruggelopen
Enkel India, Bulgarije, Moldavië, Rusland en N-Zeeland toegenomen
CLASH OF CIVILIZATIONS
Samuel Huntington: ‘Clash of Civilizations’ (1994)
o 7/8 beschavingen op wereldvlak
o iedere beschaving gebouwd op één leidende godsdienst
o Leidende mogendheden binnen iedere beschaving
voorstellen:
o Multiculturalisme afzweren
o Niet denken dat Westerse waarden universeel zijn
Nine Eleven als zijn grote gelijk? Islam tegen het westen
Terreuraanslagen, nieuwe oorlogen in Midden-Oosten en elders?
Kritiek op Huntington:
o Oversimplificatie. Geen geüniformeerde blokken
o Conflicten eerder binnen dan tussen de beschavingen …
o Band tussen cultuurgebied en godsdienst steeds losser secularisatie +
globalisering = deterritorialisering (Olivier Roy)
o Weinig oog voor uniformiseringsprocessen (economisch; communicatie, enz)
GODSDIENSTEN EN GLOBALISERING
Globalisering = veramerikanisering?
Benjamin Barber – Jihad vs Mc World
Herstructureren identiteit, meer interdependentie, noodzaak van samenwerking en
dialoog; ook de religieuze (Andrea Riccardi)
Migratie leidt tot ‘superdiversiteit’ in onze steden
Simultaneïteit – platteland vs. stad; derde vs. tweede/eerste generatie migranten
Secularisatie zet door bij autochtonen - neergang kerkgang – religiositeit
Tot voor kort was alles economische of militaire machtsverhouding. (vb: Henry
Kissinger vermeldt in zijn standaardwerk Diplomacy (1994) amper de rol van
godsdiensten: tekenend)
NOCHTANS:
o Rol van christelijk-nationalistisch rechts in VS
o Geopolitieke invloed van Heilige Stoel (Vaticaan)
o Opkomst neoprotestantisme (Midden-Amerika, Afrika,…)
o Evolutie orthodox Rusland, Servië, …
o Rol van hindoenationalisme in India (Modi)
