Sociale zekerheidsrecht
1. Inleiding
1.1. Wat is sociaal recht?
2 grote deelgebieden: arbeidsrecht en sociale zekerheidsrecht.
Arbeidsrecht: het geheel van rechtsregels die de verhoudingen regelt tussen
werknemers en werkgevers, zowel individueel als collectief.
Sociale zekerheidsrecht: omvat de maatregelen waardoor aan werknemers,
overheidspersoneel en zelfstandigen de mogelijkheid wordt gegeven om in alle
omstandigheden in hun levensonderhoud te voorzien.
1.2. Evolutie sociaal recht
Oorsprong:
- Bij industrialisering en het ontstaan van een nieuwe sociale klasse, de
arbeiders
- Arbeiders verhuurden hun arbeidskracht tegen een loon (kwetsbare positie)
1850:
- Tot 1850 was men voor inkomenshandhaving volledig afhankelijk van familie
en liefdadigheid
Eerste industriële revolutie en ontstaan van kapitalisme:
- Armoede wordt als een collectief probleem beschouwd
19e eeuw:
- Arbeidersverhoudingen in België hadden in belangrijke mate een repressief
karakter
- Samenspanning van werknemers was verboden (coalitieverbod): staken was
verboden
- Werknemers werden in een ondergeschikte positie geplaatst
o Ook op politiek vlak: cijnskiesrecht
o Onmenselijke werkomstandigheden voor mannen, vrouwen en kinderen
- Leidde tot oprichting van Burgerlijke Godshuizen en Burelen van Weldadigheid
o Voorlopers OCMW’s en Sociale Bijstand
o Verkregen hun middelen uit liefdadigheid en steun van de kerk
- Om zich te verzekeren tegen de door de industriële revolutie ontstane risico’s
gingen de arbeiders zelf Maatschappijen voor Onderlinge Bijstand organiseren:
beschermden de aangesloten werknemers tegen de nieuwe sociale risico’s
- Geld kwam van vrijwillige bijdragen van eigen leden
- Eerste vorm van sociale zekerheid werd dus volledig door de werknemers zelf
gefinancierd
- Bij onvoldoende financiële middelen van werknemers hield de werkgever geld
af van het loon en stopten deze in de kassen: fabrieksgebonden: nadeel
- Later omgevormd tot mutualiteiten
- Nog geen staatstussenkomst
1866:
- Opheving van coalitieverbod
- Leidde tot oprichting van nieuwe ziekenfondsen en vakbonden die opkwamen
voor de rechten van de werknemers
1870 - 1880:
- Zware economische crisis: barre levensomstandigheden: opstanden:
burgeroorlog: bewindvoerders werden zich ervan bewust dat sociale
1
, toegevingen aan de arbeidersklasse onvermijdelijk werden en dat er snel
maatregelen genomen moesten worden
1893:
- Invoering algemeen meervoudig stemrecht: mannen die voldoende
belastingen betaalden
- Arbeidersbeweging werd groter en actiever, eerste socialisten in de regering
Laatste jaren van de 19e eeuw:
- Overheidsoptreden werd actiever: toekenning eerste subsidies
Jaren erna:
- Totstandkoming van eerste sociale wetgeving
- Beoogde in het begin vooral de bescherming van vrouwen en kinderen, werd
later uitgebreid: bescherming van het loon, regeling van vrouwen- en
kinderarbeid, zondagsrust, …
Na WOII:
- Verdere uitbreiding sociale wetgeving
- Invoering algemeen enkelvoudig stemrecht
- Installatie 48-urenweek + eerste verplichte sociale verzekeringen: pensioenen,
beroepsziekten en kinderbijslag
- Verantwoordelijkheid werd gezamenlijk gedragen door
werknemers/werkgevers/overheid
- Oprichting Commissies voor Openbare Onderstand
Jaren 30:
- Ernstige crisis, mondde uit in langdurige algemene nationale staking: opnieuw
toegevingen
o 1 week betaald verlof voor arbeiders
o Oprichting nationale arbeidersconferentie
WOII:
- Verdere uitwerking van het ontwerppact van sociale solidariteit door de
werkgevers- en werknemersorganisaties: hoeksteen van onze sociale
zekerheid: de Besluitwet op Maatschappelijke Zekerheid
NA WOII:
- Sociaal overleg tussen werkgevers en werknemers werd wettelijk geregeld
door de wet op de paritaire comités, de wet op de bedrijfsorganisatie en de
wet op de Nationale Arbeidsraad
o Wetgever legt accent meer op streven naar meer bestaanszekerheid en
een grotere vastheid van betrekking: inperking ontslagrecht en
uitbetaling gewaarborgd loon
o Werkloosheid en Ziekte en Invaliditeit werden verplichte sociale
verzekeringen
- Besluitwet regelt ook een aantal organisatorische zaken
o Oprichting van de Rijksdienst voor de Sociale Zekerheid
o Beheersprincipes (paritair beheer, gemengd beheer, gedecentraliseerd
beheer)
- Maar ondanks de uitbreidingen en verbeteringen vielen er toch nog mensen
uit de boot
o Oplossing: invoering van aantal maatregelen die voor iedereen gelden:
invoering van de wettelijke regelingen in de Sociale Bijstand:
2
, gewaarborgd inkomen voor bejaarden, tegemoetkomingen aan het
PMH, gewaarborgde gezinsbijslag, bestaansminimum, OCMW-wet
Vanaf jaren 70:
- Arbeidsrecht wordt vooral gekenmerkt door het zoeken naar methodes die het
behoud van de werkgelegenheid en de versoepeling van het arbeidsrecht
nastreven
- Europeanisering wordt belangrijker: Europese regelgeving verplichten ons om
onze nationale wetgeving aan te passen of nieuwe wetgeving in te voeren
- Staatshervormingen zorgen voor het regionaliseren van bepaalde wetgeving
1.3. Waarom sociaal recht in onze opleiding?
Maatschappij wordt steeds complexer.
Samenleven gebeurt mede op basis van (rechts)regels, binnen een vastgelegd kader.
Als sociaal werker moet je over een voldoende juridische basis beschikken om je weg
te vinden binnen de verschillende rechtsregels en voorzieningen die bestaan.
Een sociaal werker werkt immers bij uitstek voor en met maatschappelijk
achtergestelde groepen die hun weg niet of moeilijk vinden in dit juridisch kluwen en
die vertrouwen op de sociaal werker om hen de juiste weg te wijzen.
Sociaal recht biedt ons een spiegel van de maatschappij waarin we leven. Het geeft
een goed beeld van wat sociale bescherming bij ons inhoudt, en ook over hoe onze
maatschappij zich bv opstelt ten opzichte van armoede en sociale uitsluiting. Dit valt
onder meer af te leiden uit de principes waarop sociale zekerheid en sociale bijstand
gefundeerd zijn.
Sociaal recht is een buitengewoon levende materie die continu verandert gelet op de
maatschappelijke context. Besparingen in de gezondheidszorg en de bekommernis
over
de haalbaarheid van de pensioenen zijn thema’s die het huidige maatschappelijke
debat domineren. Corona heeft ook gezorgd voor een aantal wijzigingen in de sociale
zekerheid. Het is dan ook belangrijk de ontwikkelingen in het sociaal recht op de voet
te blijven volgen.
De sociale zekerheid
Deel 1: inleiding
Hoofdstuk 1: Wat is sociale zekerheid?
Een geheel van voorzieningen met als doel aan alle burgers op elk moment van hun
leven een inkomen te waarborgen dat hen een menswaardig bestaan garandeert,
wanneer zich een sociaal risico voordoet.
Sociaal risico: bv inkomensverlies bij ziekte, werkloosheid, invaliditeit en kinderlast.
Belgische sociale zekerheid is gebaseerd op solidariteit.
Die solidariteit is gewaarborgd omdat:
- Werkende mensen bijdragen moeten betalen in verhouding tot % van hun loon
- Financiering grotendeels gebeurt door de gemeenschap, dus alle burgers
samen
- Vakbonden, ziekenfondsen en werkgeversorganisaties mee beslissen over de
aspecten van het systeem
Er treedt een verschuiving op: individuele risico’s worden opgevangen door de
organisatie van een collectief vangnet, dat door middel van solidariteit gefinancierd
wordt.
3
, Er bestaat niet zoiets als dé Belgische socialezekerheidsregeling. Er bestaan
afzonderlijke regelingen voor werknemers, zelfstandigen en ambtenaren. De
verschillen tussen de regelingen zijn nog aanzienlijk. De sociale zekerheidsregeling
voor werknemers dekt veruit de meeste personen.
1.1. De “sociale verzekeringen”
7 traditionele takken:
1. Ouderdoms- en overlevingspensioenen
2. Werkloosheid
3. Arbeidsongevallenverzekering
4. Beroepsziektenverzekering
5. Gezinsbijslag
6. Ziekte- en invaliditeitsverzekering
7. Jaarlijkse vakantie
Het is de bedoeling om de financiële gevolgen van arbeidsgerelateerde sociale
risico’s te ondervangen, en daarbij zoveel mogelijk de verworven levensstandaard te
waarborgen.
Sociale risico’s kunnen op 2 manieren de bestaanszekerheid van de burger
aantasten:
1. Arbeidsinkomen verminderen: geheel of gedeeltelijk bv ziekte, ouderdom,
overlijden: vervangingsinkomen
2. Arbeidsuitgaven vermeerderen: door niet te voorziene of moeilijk te dragen
bijkomende uitgaven bv ziekte, verlof, kinderen: aanvullend inkomen
De sociale verzekeringen zijn verplicht.
1.2. De sociale bijstand
Als men onvrijwillig niet over een beroepsinkomen beschikt, wordt er toch een
minimum levensnoodzakelijk inkomen gewaarborgd: bijstandsuitkeringen.
Dit zijn de residuaire stelsels van de sociale zekerheid: uitbreiding van de sociale
bescherming voor personen die niet in de 7 traditionele takken terecht kunnen.
4 takken:
1. Maatschappelijke integratie (met oa. het leefloon)
2. Inkomensgarantie voor ouderen
3. Tegemoetkoming aan personen met een handicap
4. Maatschappelijke dienstverlening (geen uitkering)
Hoofdstuk 2: Theoretische onderbouw van de Belgische sociale zekerheid
2.1. Theorieën
2.1.1. Bismarck
Sociaal zekerheidssysteem op basis van arbeid/arbeidscontract om bescherming te
bieden tegen de inherent aan arbeid verbonden risico’s: solidariteit onder
werkenden.
- Systeem verzekerde arbeiders een deel van het verloren gegane inkomen in
geval van ziekte, arbeidsongeval of ouderdom
- Financiering op basis van bijdragen van werknemers en werkgevers: wie mee
financiert beheert ook mee. Loongekoppeld: hoe meer loon je betaalt, hoe
hoger jouw uitkering zal zijn
- Differentiatie van uitkering volgens beroepscategorie
- Doel: behoud van de verworven levensstandaard
- Verplicht karakter
4
1. Inleiding
1.1. Wat is sociaal recht?
2 grote deelgebieden: arbeidsrecht en sociale zekerheidsrecht.
Arbeidsrecht: het geheel van rechtsregels die de verhoudingen regelt tussen
werknemers en werkgevers, zowel individueel als collectief.
Sociale zekerheidsrecht: omvat de maatregelen waardoor aan werknemers,
overheidspersoneel en zelfstandigen de mogelijkheid wordt gegeven om in alle
omstandigheden in hun levensonderhoud te voorzien.
1.2. Evolutie sociaal recht
Oorsprong:
- Bij industrialisering en het ontstaan van een nieuwe sociale klasse, de
arbeiders
- Arbeiders verhuurden hun arbeidskracht tegen een loon (kwetsbare positie)
1850:
- Tot 1850 was men voor inkomenshandhaving volledig afhankelijk van familie
en liefdadigheid
Eerste industriële revolutie en ontstaan van kapitalisme:
- Armoede wordt als een collectief probleem beschouwd
19e eeuw:
- Arbeidersverhoudingen in België hadden in belangrijke mate een repressief
karakter
- Samenspanning van werknemers was verboden (coalitieverbod): staken was
verboden
- Werknemers werden in een ondergeschikte positie geplaatst
o Ook op politiek vlak: cijnskiesrecht
o Onmenselijke werkomstandigheden voor mannen, vrouwen en kinderen
- Leidde tot oprichting van Burgerlijke Godshuizen en Burelen van Weldadigheid
o Voorlopers OCMW’s en Sociale Bijstand
o Verkregen hun middelen uit liefdadigheid en steun van de kerk
- Om zich te verzekeren tegen de door de industriële revolutie ontstane risico’s
gingen de arbeiders zelf Maatschappijen voor Onderlinge Bijstand organiseren:
beschermden de aangesloten werknemers tegen de nieuwe sociale risico’s
- Geld kwam van vrijwillige bijdragen van eigen leden
- Eerste vorm van sociale zekerheid werd dus volledig door de werknemers zelf
gefinancierd
- Bij onvoldoende financiële middelen van werknemers hield de werkgever geld
af van het loon en stopten deze in de kassen: fabrieksgebonden: nadeel
- Later omgevormd tot mutualiteiten
- Nog geen staatstussenkomst
1866:
- Opheving van coalitieverbod
- Leidde tot oprichting van nieuwe ziekenfondsen en vakbonden die opkwamen
voor de rechten van de werknemers
1870 - 1880:
- Zware economische crisis: barre levensomstandigheden: opstanden:
burgeroorlog: bewindvoerders werden zich ervan bewust dat sociale
1
, toegevingen aan de arbeidersklasse onvermijdelijk werden en dat er snel
maatregelen genomen moesten worden
1893:
- Invoering algemeen meervoudig stemrecht: mannen die voldoende
belastingen betaalden
- Arbeidersbeweging werd groter en actiever, eerste socialisten in de regering
Laatste jaren van de 19e eeuw:
- Overheidsoptreden werd actiever: toekenning eerste subsidies
Jaren erna:
- Totstandkoming van eerste sociale wetgeving
- Beoogde in het begin vooral de bescherming van vrouwen en kinderen, werd
later uitgebreid: bescherming van het loon, regeling van vrouwen- en
kinderarbeid, zondagsrust, …
Na WOII:
- Verdere uitbreiding sociale wetgeving
- Invoering algemeen enkelvoudig stemrecht
- Installatie 48-urenweek + eerste verplichte sociale verzekeringen: pensioenen,
beroepsziekten en kinderbijslag
- Verantwoordelijkheid werd gezamenlijk gedragen door
werknemers/werkgevers/overheid
- Oprichting Commissies voor Openbare Onderstand
Jaren 30:
- Ernstige crisis, mondde uit in langdurige algemene nationale staking: opnieuw
toegevingen
o 1 week betaald verlof voor arbeiders
o Oprichting nationale arbeidersconferentie
WOII:
- Verdere uitwerking van het ontwerppact van sociale solidariteit door de
werkgevers- en werknemersorganisaties: hoeksteen van onze sociale
zekerheid: de Besluitwet op Maatschappelijke Zekerheid
NA WOII:
- Sociaal overleg tussen werkgevers en werknemers werd wettelijk geregeld
door de wet op de paritaire comités, de wet op de bedrijfsorganisatie en de
wet op de Nationale Arbeidsraad
o Wetgever legt accent meer op streven naar meer bestaanszekerheid en
een grotere vastheid van betrekking: inperking ontslagrecht en
uitbetaling gewaarborgd loon
o Werkloosheid en Ziekte en Invaliditeit werden verplichte sociale
verzekeringen
- Besluitwet regelt ook een aantal organisatorische zaken
o Oprichting van de Rijksdienst voor de Sociale Zekerheid
o Beheersprincipes (paritair beheer, gemengd beheer, gedecentraliseerd
beheer)
- Maar ondanks de uitbreidingen en verbeteringen vielen er toch nog mensen
uit de boot
o Oplossing: invoering van aantal maatregelen die voor iedereen gelden:
invoering van de wettelijke regelingen in de Sociale Bijstand:
2
, gewaarborgd inkomen voor bejaarden, tegemoetkomingen aan het
PMH, gewaarborgde gezinsbijslag, bestaansminimum, OCMW-wet
Vanaf jaren 70:
- Arbeidsrecht wordt vooral gekenmerkt door het zoeken naar methodes die het
behoud van de werkgelegenheid en de versoepeling van het arbeidsrecht
nastreven
- Europeanisering wordt belangrijker: Europese regelgeving verplichten ons om
onze nationale wetgeving aan te passen of nieuwe wetgeving in te voeren
- Staatshervormingen zorgen voor het regionaliseren van bepaalde wetgeving
1.3. Waarom sociaal recht in onze opleiding?
Maatschappij wordt steeds complexer.
Samenleven gebeurt mede op basis van (rechts)regels, binnen een vastgelegd kader.
Als sociaal werker moet je over een voldoende juridische basis beschikken om je weg
te vinden binnen de verschillende rechtsregels en voorzieningen die bestaan.
Een sociaal werker werkt immers bij uitstek voor en met maatschappelijk
achtergestelde groepen die hun weg niet of moeilijk vinden in dit juridisch kluwen en
die vertrouwen op de sociaal werker om hen de juiste weg te wijzen.
Sociaal recht biedt ons een spiegel van de maatschappij waarin we leven. Het geeft
een goed beeld van wat sociale bescherming bij ons inhoudt, en ook over hoe onze
maatschappij zich bv opstelt ten opzichte van armoede en sociale uitsluiting. Dit valt
onder meer af te leiden uit de principes waarop sociale zekerheid en sociale bijstand
gefundeerd zijn.
Sociaal recht is een buitengewoon levende materie die continu verandert gelet op de
maatschappelijke context. Besparingen in de gezondheidszorg en de bekommernis
over
de haalbaarheid van de pensioenen zijn thema’s die het huidige maatschappelijke
debat domineren. Corona heeft ook gezorgd voor een aantal wijzigingen in de sociale
zekerheid. Het is dan ook belangrijk de ontwikkelingen in het sociaal recht op de voet
te blijven volgen.
De sociale zekerheid
Deel 1: inleiding
Hoofdstuk 1: Wat is sociale zekerheid?
Een geheel van voorzieningen met als doel aan alle burgers op elk moment van hun
leven een inkomen te waarborgen dat hen een menswaardig bestaan garandeert,
wanneer zich een sociaal risico voordoet.
Sociaal risico: bv inkomensverlies bij ziekte, werkloosheid, invaliditeit en kinderlast.
Belgische sociale zekerheid is gebaseerd op solidariteit.
Die solidariteit is gewaarborgd omdat:
- Werkende mensen bijdragen moeten betalen in verhouding tot % van hun loon
- Financiering grotendeels gebeurt door de gemeenschap, dus alle burgers
samen
- Vakbonden, ziekenfondsen en werkgeversorganisaties mee beslissen over de
aspecten van het systeem
Er treedt een verschuiving op: individuele risico’s worden opgevangen door de
organisatie van een collectief vangnet, dat door middel van solidariteit gefinancierd
wordt.
3
, Er bestaat niet zoiets als dé Belgische socialezekerheidsregeling. Er bestaan
afzonderlijke regelingen voor werknemers, zelfstandigen en ambtenaren. De
verschillen tussen de regelingen zijn nog aanzienlijk. De sociale zekerheidsregeling
voor werknemers dekt veruit de meeste personen.
1.1. De “sociale verzekeringen”
7 traditionele takken:
1. Ouderdoms- en overlevingspensioenen
2. Werkloosheid
3. Arbeidsongevallenverzekering
4. Beroepsziektenverzekering
5. Gezinsbijslag
6. Ziekte- en invaliditeitsverzekering
7. Jaarlijkse vakantie
Het is de bedoeling om de financiële gevolgen van arbeidsgerelateerde sociale
risico’s te ondervangen, en daarbij zoveel mogelijk de verworven levensstandaard te
waarborgen.
Sociale risico’s kunnen op 2 manieren de bestaanszekerheid van de burger
aantasten:
1. Arbeidsinkomen verminderen: geheel of gedeeltelijk bv ziekte, ouderdom,
overlijden: vervangingsinkomen
2. Arbeidsuitgaven vermeerderen: door niet te voorziene of moeilijk te dragen
bijkomende uitgaven bv ziekte, verlof, kinderen: aanvullend inkomen
De sociale verzekeringen zijn verplicht.
1.2. De sociale bijstand
Als men onvrijwillig niet over een beroepsinkomen beschikt, wordt er toch een
minimum levensnoodzakelijk inkomen gewaarborgd: bijstandsuitkeringen.
Dit zijn de residuaire stelsels van de sociale zekerheid: uitbreiding van de sociale
bescherming voor personen die niet in de 7 traditionele takken terecht kunnen.
4 takken:
1. Maatschappelijke integratie (met oa. het leefloon)
2. Inkomensgarantie voor ouderen
3. Tegemoetkoming aan personen met een handicap
4. Maatschappelijke dienstverlening (geen uitkering)
Hoofdstuk 2: Theoretische onderbouw van de Belgische sociale zekerheid
2.1. Theorieën
2.1.1. Bismarck
Sociaal zekerheidssysteem op basis van arbeid/arbeidscontract om bescherming te
bieden tegen de inherent aan arbeid verbonden risico’s: solidariteit onder
werkenden.
- Systeem verzekerde arbeiders een deel van het verloren gegane inkomen in
geval van ziekte, arbeidsongeval of ouderdom
- Financiering op basis van bijdragen van werknemers en werkgevers: wie mee
financiert beheert ook mee. Loongekoppeld: hoe meer loon je betaalt, hoe
hoger jouw uitkering zal zijn
- Differentiatie van uitkering volgens beroepscategorie
- Doel: behoud van de verworven levensstandaard
- Verplicht karakter
4
