Inhoudsopgave
Introductiecollege ........................................................................................................................ 3
HC 1 – Ecological Momentary Assessment (mobiele apps in de GGZ) .............................................. 6
Mobiele registratie en Ecological Momentary Assessment ..................................................................6
Enkele tekortkomingen van retrospectieve metingen uit de therapiekamer ......................................... 12
ESM/EMA feedback ........................................................................................................................ 15
Blended sessie – symptoomgebonden contingenties; de netwerkbenadering van psychopathologie ... 20
Kennisclip – Eeske van Roekel, skydive studie .................................................................................. 31
Kennisclip – Laura Bringman, confetti studie .................................................................................... 33
HC 2 – Ecological Momentary Assessment (mobiele apps in de GGZ) .............................................34
Positieve randeffecten van mobiele registratie ................................................................................. 34
Negatieve randeffecten van mobiele registratie ................................................................................ 39
Cliënt en behandelaar perspectief .................................................................................................. 44
Blended lecture – Theoretisch leren hoe je een mobiel registratieprotocol opzet ................................ 52
Kennisclip – Eveline Snippe, mobiele registratie RCT bij MDD ............................................................ 58
Kennisclip – Maarten Piot, perceptie van behandelaars op mobiele registratie ................................... 59
Kennisclip – Fionneke Bos, perceptie van behandelaars en cliënten op mobiele registratie ................. 60
Kennisclip – Jeroen Weermijer, ervaring van behandelaars met een kant-en-klaar mobiel registratie
protocol ........................................................................................................................................ 61
HC 3 – Passive Mobile Sensing......................................................................................................62
Passive Mobile Sensing .................................................................................................................. 62
Overzicht vanuit onderzoek ............................................................................................................. 66
Kennisclip – Koen Niemeijer, sensing data relateren aan psychologisch welzijn .................................. 81
HC 4 – Passive Mobile Sensing......................................................................................................82
Cliënt perspectief .......................................................................................................................... 82
Behandelaar perspectief ................................................................................................................ 86
HC 5 – Mobiele interventies, EMI ..................................................................................................90
Mobiele interventies ....................................................................................................................... 90
Overzicht onderzoek....................................................................................................................... 94
Overzicht onderzoek..................................................................................................................... 102
HC 6 – Stand-alone digitale therapie ........................................................................................... 106
Online therapievormen ................................................................................................................. 106
Omarm pijn (ACT) ......................................................................................................................... 108
HC 7 – Psylaris, Virtual Reality toepassingen in klinische settings ................................................ 119
, Virtual Reality............................................................................................................................... 119
Exposure therapie ........................................................................................................................ 120
EMDR .......................................................................................................................................... 122
Relaxatie ..................................................................................................................................... 125
Medische hypnose ....................................................................................................................... 127
Cognitieve gedragstherapie (CGT) ................................................................................................. 130
HC 8 – Communicatie met sociale Chatbots, HMC VS. CMC ........................................................ 134
Wat is HMC? ................................................................................................................................ 134
HMC-theorieën ............................................................................................................................ 134
HMC: chatbots............................................................................................................................. 135
Chatbots en vriendschapsvorming ................................................................................................ 137
2
, Introductiecollege
Vormen van digitale technologie
- E-health platforms = online platforms of systemen die digitale diensten aanbieden voor
gezondheidszorg (online sessies met therapeut)
- Virtual of augmented reality (VR therapie voor angststoornissen of PTSS)
• Virtual Reality (VR) = een volledig virtuele wereld, waarin gebruikers met een headset
‘ondergedompeld’ worden
• Augmented Reality (AR) = een digitale laag over de echte wereld, via een smartphone of
bril
- Chatbots (AI) = digitale assistenten die automatisch met cliënten communiceren via tekst
of spraak (checken voor symptomen, automatische beantwoording van veelgestelde
vragen)
- (serious) games = spellen met een serieus doel, zoals leren, oefenen of het gedrag
beïnvloeden (games voor cognitieve training, angstvermindering)
- Apps = mobiele applicaties voor smartphones en tablets (stappen teller, slaap meten,
stemming bijhouden, voeding bijhouden)
- Wearables en sensing = draagbare technologieën die lichamelijke gegevens meten
(smartwatches die hartslag, stappen en slaap meten; sensoren die bij mensen met diabetes
constant de bloedsuiker monitoren)
Uitgangspunt van de cursus
De geestelijke gezondheidszorg staat vanwege meerdere redenen onder druk:
- Prevalentie → meer dan 1 op de 6 mensen in Europa heeft mentale problemen (vooral
depressie en angststoornissen)
- Ziektelast = de hoeveelheid last die een ziekte veroorzaakt voor een persoon of een hele
bevolking → een groot deel van de ziektelast wereldwijd komt door psychische
aandoeningen. Dit is sinds 1990 niet verminderd, terwijl onderzoek wel laat zien dat
behandelingen kunnen helpen bij het verminderen van de ziektelast. Mensen met een
psychische stoornis overlijden gemiddeld 20 jaar eerder
- Economische kosten → het is enorm duur om alle kosten die een psychische stoornis met
zich meebrengt te bekostigen. Omgerekend verlies je 50 miljoen jaar doordat mensen met
een bepaalde psychische stoornis kampen. 5.1% van ons Bruto Binnenlands Product wordt
gespendeerd aan zaken die gerelateerd zijn aan psychische behandelingen (mensen met
een psychische stoornis gaan vaker naar de huisarts, hebben geen baan (uitkering), en
volgen meerdere behandelingen)
- Huidige behandelingen
• Er is een enorme discrepantie tussen mensen die ziek zijn, en mensen die daadwerkelijk
hulp zoeken → treatment gap = hoeveel procent van de mensen die hulp nodig hebben,
zoeken of krijgen hulp (onder respondenten met een diagnose van een mentale
stoornis, kreeg 23.5% van de vrouwen en 11.6% van de mannen hulp aangeboden in de
afgelopen 12 maanden)
o Dit kan komen door verschillende oorzaken → cliënten zijn bang voor stigma,
minimaliseren de klachten, proberen het eerst zelf op te lossen, of hebben geen
geld voor of mogelijkheid tot zorg
• Wachtlijsten → de wachtlijsten zijn enorm, en sommige psychologen nemen zelfs geen
nieuwe cliënten meer aan. Bijna 40% van de psychologen heeft een wachtlijst, en
mensen moeten gemiddeld 162 dagen wachten op een intakegesprek en verdere
behandeling
3
, • Status quo effectiviteit = meer behandeling leidt niet automatisch tot minder mentale
klachten (treatment-prevalence paradox)→ (1) onderzoek overschat de korte en lange
termijneffectiviteit van behandelingen, (2) behandelingen zijn duidelijk minder effectief
in ‘de echte wereld’ dan in de onderzoekssetting, en (3) de impact van een behandeling
verschilt erg tussen chronische gevallen en non-chronische gevallen
• Patiënt herval/draaideur fenomeen = meer dan 50% van de mensen met een eerste
depressieve episode zal ook later nog episodes ervaren, vaak binnen 2 jaar na het
‘herstellen’ → er is een hoog hervalpercentage
Digitale technologie als oplossing
De geestelijke gezondheidszorg staat dus flink onder druk. Zou de digitale technologie een
oplossing kunnen bieden?
- Digitale technologie = alle internet-, mobiel-, of virtueel gebaseerde toepassingen die
duurzame emotionele, cognitieve of gedragsmatige veranderingen in iemands leven
kunnen veroorzaken
• EPD (elektronisch patiëntendossier) of teleconsult valt niet onder digitale technologie,
aangezien het niet zorgt voor duurzame verandering. VR exposure is wel zeker een vorm
van digitale technologie, aangezien het verandering teweeg wil brengen
• Serious game om sociale vaardigheden te trainen is wel een digitale technologie.
Singstar/Mario Kart is enkel voor het eigen plezier en brengt geen duurzame
veranderingen met zich mee, waardoor het geen digitale technologie is
- Je hebt digitale technologie met een (1) een beoogd doel en (2) een bijkomstig doel
• Digitale technologie met een beoogd doel → een gemodereerd online lotgenotenforum,
waarbij een therapeut werkt met verschillende lotgenoten die hun ervaring delen
• Digitale technologie met een bijkomstig doel → Tetris, Pokémon GO. Deze apps
hebben een bijkomstig nut. Je kan ze gebruiken wanneer een cliënt een traumatische
ervaring heeft, waardoor de therapeut de cliënt aanraadt om Tetris te spelen, om zo de
hersenen af te leiden van de heftige gebeurtenis (een soort EMDR), maar Tetris is niet
ontwikkeld voor het behandelen van trauma! Een online lotgenotenforum is wel
ontwikkeld speciaal voor de psychische zorg
- Digitale technologie kan op verschillende manieren ingezet worden:
• Stand-alone = de cliënt doorloopt de digitale interventie volkomen zelfstandig
(headspace). Daarnaast ontvangt de cliënt geen face to face behandeling; er is geen
menselijke interactie tussen cliënt en ‘therapeut’
• Stepped care = in eerste instantie krijgt de cliënt alleen de digitale interventie. Wanneer
dit niet voldoende is wordt er een persoonlijke behandeling gestart
• Blended care = digitale interventies worden geïntegreerd met face to face
gesprekstherapie
4
,Voordelen en valkuilen van digitale interventies
Voordelen → digitale interventies zijn …
- Inclusiever → groter bereik (de psycholoog en cliënt zijn niet gebonden aan tijd of locatie +
er is anonimiteit voor de cliënt, wat de stap tot het zoeken van hulp vermindert aangezien
cliënten een zekere mate van schaamte kunnen ervaren wanneer ze hulp willen zoeken)
- Efficiënter → meer patiënten per behandelaar, minder sessies (veel thuiswerk), goedkoper
dan face to face gesprekstherapie
- Effectiever → elke cliënt krijgt de juiste dosis zorg, vroegere interventies, terugvalpreventie
Valkuilen
- Digital is booming → de AI-revolutie zorgt voor euforie, hype en wildgroei, maar het blijft een
veld in ontwikkeling (zeker op het gebied van psychische zorg!)
- Risico’s en ethische aspecten? → wat als een cliënt tegen een ongecontroleerde Chatbot
zegt dat hij/zij suïcide neigingen heeft? Wie pakt dit op? Wat gebeurt er als cliënt met de
data die je invult in een app?
- Mate van bereidheid van cliënten en behandelaars → is er online wel sprake van een
therapeutische relatie?
Doel van deze cursus
Het doel van deze cursus is om studenten warm te maken voor het potentieel van digitale
technologie binnen de GGZ
- Omdat er wel degelijk wetenschappelijk bewijs is dat digitale toepassingen psychologisch
herstel kunnen faciliteren → kennis
- Waarbij studenten kritisch leren kijken naar verschillende digitale tools en hun effectiviteit,
waarbij studenten deze technologie correct leren gebruiken → kunde
Dit zodat studenten – als digitale ambassadeurs – andere hulpverleners kunnen enthousiasmeren
om hier ook mee aan de slag te gaan → karakter
5
,HC 1 – Ecological Momentary Assessment (mobiele apps in de GGZ)
Introductie
- Meer dan 90% van de Nederlandse bevolking heeft een smartphone
- De smartphone is het voornaamste middel om online te surfen (het wordt vaker gebruikt
dan de laptop of PC)
- De gemiddeld schermtijd is 2 uur en 21 minuten; aantal ontgrendelingen = 66 per dag
- Men spreekt van een ‘mobiele revolutie’; de smartphone is niet meer weg te denken uit ons
dagelijks leven, maar vinden we die ook terug in de GGZ?
Er is een groot aanbod qua mobiele apps en smartphones, maar de kwaliteit kan niet altijd
gewaarborgd worden. Hierdoor kan smartphonegebruik een (negatieve) impact hebben op ons
mentaal welzijn (cyberpesten, smartphone verslaving, minder sociaal contact). Echter kan de
smartphone wel nuttig zijn in psychotherapie om herstel te faciliteren ((1) de Hoge
Gezondheidsraad ziet mogelijkheden om digitale hulpmiddelen nog sterker in te zetten in de
geestelijke gezondheidszorg. (2) apps kunnen studenten helpen met hun mentale gezondheid,
waarbij ze meer inzicht krijgen in hun stemmingen en wie ze zijn)
Mobiele registratie en Ecological Momentary Assessment
Mobiele registratie
Mobiele registratie = het bestuderen van een probleemgebied of het functioneren in iemands
dagelijks leven via een app op iemands smartphone, met als doel informatie te verzamelen:
1. Over de ernst, frequentie of duur van psychische klachten
2. Over de fluctuaties (wanneer zijn de klachten erg? En wanneer zijn ze minder? Hangt dit
samen met gebeurtenissen op een dag?), antecedenten (wat gaat eraan vooraf? Wat zijn
triggers?) of consequenten (wat zijn de gevolgen of uitkomsten van bepaalde klachten?)
Mobiele registratie heeft een lange traditie in wetenschappelijk psychologisch onderzoek, onder de
naam:
- Experience Sampling Methodologie (ESM)
- Ecological Momentary Assessment (EMA)
ESM/EMA
ESM/EMA = een gestructureerde zelfrapportagetechniek waarbij deelnemers herhaaldelijk
stilstaan bij bepaalde gedachten, gevoelens en/of gedragingen die ze op dat moment ervaren in
hun dagelijks leven → er zijn vijf belangrijke kenmerken van ESM/EMA:
1. Vaste set van vragen → in tegenstelling tot kwalitatieve interviews of dagboeken
2. Meerdere malen per dag → in tegenstelling tot cross-sectionele vragenlijsten; deze worden
typisch maar één keer afgenomen
3. Geïnteresseerd in subjectieve ervaringen (gedachten, gevoelens)→ in tegenstelling tot
observationeel onderzoek wat enkel gedrag objectief waarneemt
4. Real-time evaluatie (op dit moment)→ in tegenstelling tot cross-sectionele vragenlijsten;
waarbij wordt vaak gevraagd hoe iemand zich de afgelopen twee weken voelde
5. In de natuurlijke omgeving → in tegenstelling tot artificiële labexperimenten
6
, Ecologische psychologie
ESM/EMA heeft zijn oorsprong in de ecologische psychologie = gedrag en ervaringen kunnen enkel
begrepen worden wanneer ze in hun eigenlijke context geëvalueerd worden (iemand heeft heel veel
angst. Wanneer je niks weet over de context kan je niet bepalen of deze angst maladaptief is of niet.
Wanneer je weet dat de angst voorkomt wanneer hij een grommende Rottweiler ziet (context), kan
je concluderen dat de angst adaptief is. Wanneer hij bang is voor een lieveheersbeestje (context),
kan je concluderen dat de angst maladaptief is) → een ESM/EMA heeft de volgende kenmerken:
- Het is ongecontroleerd → de persoon leeft zijn/haar leven; er wordt niks kunstmatig
opgezet
- Het bevat geen manipulatie → de omgeving of ervaringen worden niet veranderd door de
onderzoeker
- Natuurlijke variatie door natuurlijke interactie met de omgeving → alles wat gemeten
wordt, gebeurt zoals het in het echte leven voorkomt. Hierdoor ontstaat er variantie die
realistisch is, omdat die voortkomt uit gewone dagelijkse situaties
→ Het radicaal situationisme stelt dat lab data een beperkte externe validiteit heeft, omdat ze niet
generaliseren naar real-life settings
Barker (1975): het gedrag van een kind kan nauwkeuriger worden voorspeld door de situatie waarin
het kind zich bevindt dan door de individuele kenmerken van het kind
Historische evolutie
Van een papieren dagboek naar een mobiele smartphone app:
1. Dagboek en polshorloge → mensen vulden op papier in hoe ze zich voelden, op vaste
tijdstippen getriggerd door een horloge-alarm
2. PDA (Personal Digital Assistant) → de eerste digitale variant, waarbij gebruikers prompts
kregen op een handheld-apparaat. Dit was nauwkeuriger dan papier, maar het was nog wel
beperkt en omslachtig
3. Smartphone app → apps kunnen gemakkelijk meldingen sturen en antwoorden opslaan in
real-time. Hierdoor was er een doorbraak voor ESM/EMA
4. Mobile sensing → smartphones verzamelen automatisch data via sensoren (locatie,
beweging, telefoongebruik). Hierdoor kan gedrag passief gevolgd worden zonder dat iemand
iets hoeft in te vullen
→ De komst van de smartphone app zorgde voor een echte klinische implementatie, waarbij
diagnostiek mogelijk was binnen een n = 1 studie!
7
Introductiecollege ........................................................................................................................ 3
HC 1 – Ecological Momentary Assessment (mobiele apps in de GGZ) .............................................. 6
Mobiele registratie en Ecological Momentary Assessment ..................................................................6
Enkele tekortkomingen van retrospectieve metingen uit de therapiekamer ......................................... 12
ESM/EMA feedback ........................................................................................................................ 15
Blended sessie – symptoomgebonden contingenties; de netwerkbenadering van psychopathologie ... 20
Kennisclip – Eeske van Roekel, skydive studie .................................................................................. 31
Kennisclip – Laura Bringman, confetti studie .................................................................................... 33
HC 2 – Ecological Momentary Assessment (mobiele apps in de GGZ) .............................................34
Positieve randeffecten van mobiele registratie ................................................................................. 34
Negatieve randeffecten van mobiele registratie ................................................................................ 39
Cliënt en behandelaar perspectief .................................................................................................. 44
Blended lecture – Theoretisch leren hoe je een mobiel registratieprotocol opzet ................................ 52
Kennisclip – Eveline Snippe, mobiele registratie RCT bij MDD ............................................................ 58
Kennisclip – Maarten Piot, perceptie van behandelaars op mobiele registratie ................................... 59
Kennisclip – Fionneke Bos, perceptie van behandelaars en cliënten op mobiele registratie ................. 60
Kennisclip – Jeroen Weermijer, ervaring van behandelaars met een kant-en-klaar mobiel registratie
protocol ........................................................................................................................................ 61
HC 3 – Passive Mobile Sensing......................................................................................................62
Passive Mobile Sensing .................................................................................................................. 62
Overzicht vanuit onderzoek ............................................................................................................. 66
Kennisclip – Koen Niemeijer, sensing data relateren aan psychologisch welzijn .................................. 81
HC 4 – Passive Mobile Sensing......................................................................................................82
Cliënt perspectief .......................................................................................................................... 82
Behandelaar perspectief ................................................................................................................ 86
HC 5 – Mobiele interventies, EMI ..................................................................................................90
Mobiele interventies ....................................................................................................................... 90
Overzicht onderzoek....................................................................................................................... 94
Overzicht onderzoek..................................................................................................................... 102
HC 6 – Stand-alone digitale therapie ........................................................................................... 106
Online therapievormen ................................................................................................................. 106
Omarm pijn (ACT) ......................................................................................................................... 108
HC 7 – Psylaris, Virtual Reality toepassingen in klinische settings ................................................ 119
, Virtual Reality............................................................................................................................... 119
Exposure therapie ........................................................................................................................ 120
EMDR .......................................................................................................................................... 122
Relaxatie ..................................................................................................................................... 125
Medische hypnose ....................................................................................................................... 127
Cognitieve gedragstherapie (CGT) ................................................................................................. 130
HC 8 – Communicatie met sociale Chatbots, HMC VS. CMC ........................................................ 134
Wat is HMC? ................................................................................................................................ 134
HMC-theorieën ............................................................................................................................ 134
HMC: chatbots............................................................................................................................. 135
Chatbots en vriendschapsvorming ................................................................................................ 137
2
, Introductiecollege
Vormen van digitale technologie
- E-health platforms = online platforms of systemen die digitale diensten aanbieden voor
gezondheidszorg (online sessies met therapeut)
- Virtual of augmented reality (VR therapie voor angststoornissen of PTSS)
• Virtual Reality (VR) = een volledig virtuele wereld, waarin gebruikers met een headset
‘ondergedompeld’ worden
• Augmented Reality (AR) = een digitale laag over de echte wereld, via een smartphone of
bril
- Chatbots (AI) = digitale assistenten die automatisch met cliënten communiceren via tekst
of spraak (checken voor symptomen, automatische beantwoording van veelgestelde
vragen)
- (serious) games = spellen met een serieus doel, zoals leren, oefenen of het gedrag
beïnvloeden (games voor cognitieve training, angstvermindering)
- Apps = mobiele applicaties voor smartphones en tablets (stappen teller, slaap meten,
stemming bijhouden, voeding bijhouden)
- Wearables en sensing = draagbare technologieën die lichamelijke gegevens meten
(smartwatches die hartslag, stappen en slaap meten; sensoren die bij mensen met diabetes
constant de bloedsuiker monitoren)
Uitgangspunt van de cursus
De geestelijke gezondheidszorg staat vanwege meerdere redenen onder druk:
- Prevalentie → meer dan 1 op de 6 mensen in Europa heeft mentale problemen (vooral
depressie en angststoornissen)
- Ziektelast = de hoeveelheid last die een ziekte veroorzaakt voor een persoon of een hele
bevolking → een groot deel van de ziektelast wereldwijd komt door psychische
aandoeningen. Dit is sinds 1990 niet verminderd, terwijl onderzoek wel laat zien dat
behandelingen kunnen helpen bij het verminderen van de ziektelast. Mensen met een
psychische stoornis overlijden gemiddeld 20 jaar eerder
- Economische kosten → het is enorm duur om alle kosten die een psychische stoornis met
zich meebrengt te bekostigen. Omgerekend verlies je 50 miljoen jaar doordat mensen met
een bepaalde psychische stoornis kampen. 5.1% van ons Bruto Binnenlands Product wordt
gespendeerd aan zaken die gerelateerd zijn aan psychische behandelingen (mensen met
een psychische stoornis gaan vaker naar de huisarts, hebben geen baan (uitkering), en
volgen meerdere behandelingen)
- Huidige behandelingen
• Er is een enorme discrepantie tussen mensen die ziek zijn, en mensen die daadwerkelijk
hulp zoeken → treatment gap = hoeveel procent van de mensen die hulp nodig hebben,
zoeken of krijgen hulp (onder respondenten met een diagnose van een mentale
stoornis, kreeg 23.5% van de vrouwen en 11.6% van de mannen hulp aangeboden in de
afgelopen 12 maanden)
o Dit kan komen door verschillende oorzaken → cliënten zijn bang voor stigma,
minimaliseren de klachten, proberen het eerst zelf op te lossen, of hebben geen
geld voor of mogelijkheid tot zorg
• Wachtlijsten → de wachtlijsten zijn enorm, en sommige psychologen nemen zelfs geen
nieuwe cliënten meer aan. Bijna 40% van de psychologen heeft een wachtlijst, en
mensen moeten gemiddeld 162 dagen wachten op een intakegesprek en verdere
behandeling
3
, • Status quo effectiviteit = meer behandeling leidt niet automatisch tot minder mentale
klachten (treatment-prevalence paradox)→ (1) onderzoek overschat de korte en lange
termijneffectiviteit van behandelingen, (2) behandelingen zijn duidelijk minder effectief
in ‘de echte wereld’ dan in de onderzoekssetting, en (3) de impact van een behandeling
verschilt erg tussen chronische gevallen en non-chronische gevallen
• Patiënt herval/draaideur fenomeen = meer dan 50% van de mensen met een eerste
depressieve episode zal ook later nog episodes ervaren, vaak binnen 2 jaar na het
‘herstellen’ → er is een hoog hervalpercentage
Digitale technologie als oplossing
De geestelijke gezondheidszorg staat dus flink onder druk. Zou de digitale technologie een
oplossing kunnen bieden?
- Digitale technologie = alle internet-, mobiel-, of virtueel gebaseerde toepassingen die
duurzame emotionele, cognitieve of gedragsmatige veranderingen in iemands leven
kunnen veroorzaken
• EPD (elektronisch patiëntendossier) of teleconsult valt niet onder digitale technologie,
aangezien het niet zorgt voor duurzame verandering. VR exposure is wel zeker een vorm
van digitale technologie, aangezien het verandering teweeg wil brengen
• Serious game om sociale vaardigheden te trainen is wel een digitale technologie.
Singstar/Mario Kart is enkel voor het eigen plezier en brengt geen duurzame
veranderingen met zich mee, waardoor het geen digitale technologie is
- Je hebt digitale technologie met een (1) een beoogd doel en (2) een bijkomstig doel
• Digitale technologie met een beoogd doel → een gemodereerd online lotgenotenforum,
waarbij een therapeut werkt met verschillende lotgenoten die hun ervaring delen
• Digitale technologie met een bijkomstig doel → Tetris, Pokémon GO. Deze apps
hebben een bijkomstig nut. Je kan ze gebruiken wanneer een cliënt een traumatische
ervaring heeft, waardoor de therapeut de cliënt aanraadt om Tetris te spelen, om zo de
hersenen af te leiden van de heftige gebeurtenis (een soort EMDR), maar Tetris is niet
ontwikkeld voor het behandelen van trauma! Een online lotgenotenforum is wel
ontwikkeld speciaal voor de psychische zorg
- Digitale technologie kan op verschillende manieren ingezet worden:
• Stand-alone = de cliënt doorloopt de digitale interventie volkomen zelfstandig
(headspace). Daarnaast ontvangt de cliënt geen face to face behandeling; er is geen
menselijke interactie tussen cliënt en ‘therapeut’
• Stepped care = in eerste instantie krijgt de cliënt alleen de digitale interventie. Wanneer
dit niet voldoende is wordt er een persoonlijke behandeling gestart
• Blended care = digitale interventies worden geïntegreerd met face to face
gesprekstherapie
4
,Voordelen en valkuilen van digitale interventies
Voordelen → digitale interventies zijn …
- Inclusiever → groter bereik (de psycholoog en cliënt zijn niet gebonden aan tijd of locatie +
er is anonimiteit voor de cliënt, wat de stap tot het zoeken van hulp vermindert aangezien
cliënten een zekere mate van schaamte kunnen ervaren wanneer ze hulp willen zoeken)
- Efficiënter → meer patiënten per behandelaar, minder sessies (veel thuiswerk), goedkoper
dan face to face gesprekstherapie
- Effectiever → elke cliënt krijgt de juiste dosis zorg, vroegere interventies, terugvalpreventie
Valkuilen
- Digital is booming → de AI-revolutie zorgt voor euforie, hype en wildgroei, maar het blijft een
veld in ontwikkeling (zeker op het gebied van psychische zorg!)
- Risico’s en ethische aspecten? → wat als een cliënt tegen een ongecontroleerde Chatbot
zegt dat hij/zij suïcide neigingen heeft? Wie pakt dit op? Wat gebeurt er als cliënt met de
data die je invult in een app?
- Mate van bereidheid van cliënten en behandelaars → is er online wel sprake van een
therapeutische relatie?
Doel van deze cursus
Het doel van deze cursus is om studenten warm te maken voor het potentieel van digitale
technologie binnen de GGZ
- Omdat er wel degelijk wetenschappelijk bewijs is dat digitale toepassingen psychologisch
herstel kunnen faciliteren → kennis
- Waarbij studenten kritisch leren kijken naar verschillende digitale tools en hun effectiviteit,
waarbij studenten deze technologie correct leren gebruiken → kunde
Dit zodat studenten – als digitale ambassadeurs – andere hulpverleners kunnen enthousiasmeren
om hier ook mee aan de slag te gaan → karakter
5
,HC 1 – Ecological Momentary Assessment (mobiele apps in de GGZ)
Introductie
- Meer dan 90% van de Nederlandse bevolking heeft een smartphone
- De smartphone is het voornaamste middel om online te surfen (het wordt vaker gebruikt
dan de laptop of PC)
- De gemiddeld schermtijd is 2 uur en 21 minuten; aantal ontgrendelingen = 66 per dag
- Men spreekt van een ‘mobiele revolutie’; de smartphone is niet meer weg te denken uit ons
dagelijks leven, maar vinden we die ook terug in de GGZ?
Er is een groot aanbod qua mobiele apps en smartphones, maar de kwaliteit kan niet altijd
gewaarborgd worden. Hierdoor kan smartphonegebruik een (negatieve) impact hebben op ons
mentaal welzijn (cyberpesten, smartphone verslaving, minder sociaal contact). Echter kan de
smartphone wel nuttig zijn in psychotherapie om herstel te faciliteren ((1) de Hoge
Gezondheidsraad ziet mogelijkheden om digitale hulpmiddelen nog sterker in te zetten in de
geestelijke gezondheidszorg. (2) apps kunnen studenten helpen met hun mentale gezondheid,
waarbij ze meer inzicht krijgen in hun stemmingen en wie ze zijn)
Mobiele registratie en Ecological Momentary Assessment
Mobiele registratie
Mobiele registratie = het bestuderen van een probleemgebied of het functioneren in iemands
dagelijks leven via een app op iemands smartphone, met als doel informatie te verzamelen:
1. Over de ernst, frequentie of duur van psychische klachten
2. Over de fluctuaties (wanneer zijn de klachten erg? En wanneer zijn ze minder? Hangt dit
samen met gebeurtenissen op een dag?), antecedenten (wat gaat eraan vooraf? Wat zijn
triggers?) of consequenten (wat zijn de gevolgen of uitkomsten van bepaalde klachten?)
Mobiele registratie heeft een lange traditie in wetenschappelijk psychologisch onderzoek, onder de
naam:
- Experience Sampling Methodologie (ESM)
- Ecological Momentary Assessment (EMA)
ESM/EMA
ESM/EMA = een gestructureerde zelfrapportagetechniek waarbij deelnemers herhaaldelijk
stilstaan bij bepaalde gedachten, gevoelens en/of gedragingen die ze op dat moment ervaren in
hun dagelijks leven → er zijn vijf belangrijke kenmerken van ESM/EMA:
1. Vaste set van vragen → in tegenstelling tot kwalitatieve interviews of dagboeken
2. Meerdere malen per dag → in tegenstelling tot cross-sectionele vragenlijsten; deze worden
typisch maar één keer afgenomen
3. Geïnteresseerd in subjectieve ervaringen (gedachten, gevoelens)→ in tegenstelling tot
observationeel onderzoek wat enkel gedrag objectief waarneemt
4. Real-time evaluatie (op dit moment)→ in tegenstelling tot cross-sectionele vragenlijsten;
waarbij wordt vaak gevraagd hoe iemand zich de afgelopen twee weken voelde
5. In de natuurlijke omgeving → in tegenstelling tot artificiële labexperimenten
6
, Ecologische psychologie
ESM/EMA heeft zijn oorsprong in de ecologische psychologie = gedrag en ervaringen kunnen enkel
begrepen worden wanneer ze in hun eigenlijke context geëvalueerd worden (iemand heeft heel veel
angst. Wanneer je niks weet over de context kan je niet bepalen of deze angst maladaptief is of niet.
Wanneer je weet dat de angst voorkomt wanneer hij een grommende Rottweiler ziet (context), kan
je concluderen dat de angst adaptief is. Wanneer hij bang is voor een lieveheersbeestje (context),
kan je concluderen dat de angst maladaptief is) → een ESM/EMA heeft de volgende kenmerken:
- Het is ongecontroleerd → de persoon leeft zijn/haar leven; er wordt niks kunstmatig
opgezet
- Het bevat geen manipulatie → de omgeving of ervaringen worden niet veranderd door de
onderzoeker
- Natuurlijke variatie door natuurlijke interactie met de omgeving → alles wat gemeten
wordt, gebeurt zoals het in het echte leven voorkomt. Hierdoor ontstaat er variantie die
realistisch is, omdat die voortkomt uit gewone dagelijkse situaties
→ Het radicaal situationisme stelt dat lab data een beperkte externe validiteit heeft, omdat ze niet
generaliseren naar real-life settings
Barker (1975): het gedrag van een kind kan nauwkeuriger worden voorspeld door de situatie waarin
het kind zich bevindt dan door de individuele kenmerken van het kind
Historische evolutie
Van een papieren dagboek naar een mobiele smartphone app:
1. Dagboek en polshorloge → mensen vulden op papier in hoe ze zich voelden, op vaste
tijdstippen getriggerd door een horloge-alarm
2. PDA (Personal Digital Assistant) → de eerste digitale variant, waarbij gebruikers prompts
kregen op een handheld-apparaat. Dit was nauwkeuriger dan papier, maar het was nog wel
beperkt en omslachtig
3. Smartphone app → apps kunnen gemakkelijk meldingen sturen en antwoorden opslaan in
real-time. Hierdoor was er een doorbraak voor ESM/EMA
4. Mobile sensing → smartphones verzamelen automatisch data via sensoren (locatie,
beweging, telefoongebruik). Hierdoor kan gedrag passief gevolgd worden zonder dat iemand
iets hoeft in te vullen
→ De komst van de smartphone app zorgde voor een echte klinische implementatie, waarbij
diagnostiek mogelijk was binnen een n = 1 studie!
7
