FORENSISCHE PSYCHOLOGIE
College aantekeningen
,PAGINANUMMERS
Hoorcollege 1 – introductie...................................................................................................................3
Hoorcollege 2 – verklaringsmodellen.....................................................................................................8
Hoorcollege 3 – biopsychosociale modellen ........................................................................................ 12
Hoorcollege 4 – ontwikkelingsmodellen .............................................................................................. 15
Hoorcollege 5 – morele cognities ........................................................................................................ 19
Hoorcollege 6 – agressie .................................................................................................................... 23
Hoorcollege 7 – partnergeweld ........................................................................................................... 28
Hoorcollege 8 – psychopathie I ........................................................................................................... 32
Hoorcollege 9 – psychopathie II .......................................................................................................... 39
Hoorcollege 10 – forensische seksuologie ........................................................................................... 44
Hoorcollege 11 – risicotaxatie ............................................................................................................. 50
Tentamenvragen slides ...................................................................................................................... 55
2
,HOORCOLLEGE 1 – INTRODUCTIE
Het forensische werkveld
Huis van bewaring: Een tijdelijke detentieplek voor mensen die in afwachting zijn van hun proces of een
korte straf uitzitten.
Gevangenis en Penitentiair Psychiatrisch Centrum (PPC): Onderdeel van een gevangenis waar
gedetineerden met ernstige psychiatrische problemen verblijven.
Pro Justitia-rapportage (NIFP): Het opstellen van onafhankelijke deskundigenrapporten voor de rechter
over de toerekeningsvatbaarheid en het recidiverisico van verdachten. Het NIFP coördineert deze
rapportages.
Forensische Zorginstellingen
Deze instellingen bieden behandeling en begeleiding aan personen met een strafrechtelijke titel. Niveaus
(1 t/m 4) geven doorgaans de oplopende mate van beveiliging en behandelintensiteit aan.
Forensisch psychiatrische poliklinieken deeltijdbehandeling: Ambulante (niet-klinische) of
deeltijdbehandeling voor forensische cliënten die minder intensieve zorg of beveiliging nodig
hebben.
Forensische woonbegeleiding (F-RIBW) – Niveau 1: Beschermd wonen en begeleiding in een
minder beveiligde setting voor cliënten die nog ondersteuning nodig hebben maar (bijna) geen
gevaar meer vormen. F-RIBW staat voor Forensisch-Regionale Instelling voor Beschermd Wonen.
Forensisch psychiatrische afdelingen (FPA) – Niveau 2: Afdelingen in algemene (psychiatrische)
ziekenhuizen of GGZ-instellingen met een matig beveiligd en gesloten karakter, gericht op
diagnostiek en behandeling.
Forensisch psychiatrische klinieken (FPK) – Niveau 3: Instellingen met een hoger
beveiligingsniveau en een intensiever behandelprogramma dan de FPA, voor patiënten met een
complexere problematiek.
Forensische verslavingszorgklinieken (FVK): Gespecialiseerde klinieken voor de behandeling van
forensische cliënten met ernstige verslavingsproblematiek, vaak in combinatie met andere
psychische stoornissen.
Forensisch Psychiatrische Centra (FPC) = TBS kliniek – Niveau 4: De hoogst beveiligde en meest
gespecialiseerde klinieken in de forensische zorg. Hier wordt de Terbeschikkingstelling (TBS)-
maatregel uitgevoerd, gericht op het behandelen van ernstige stoornissen om het gevaar voor
herhaling van ernstige misdrijven te verminderen en de maatschappij te beschermen.
De oorsprong van de ‘Forensische Psychologie
Hippocrates legde de basis voor het idee dat geestesziekten een natuurlijke, en dus geen
bovennatuurlijke, oorzaak hebben. In deze periode ontstond het principe om de rechter te adviseren bij
verdachten met een geestesziekte. Het idee was dat wanneer iemand niet in staat was de gevolgen van
zijn daden te overzien (niet-toerekeningsvatbaar), dit leidde tot een lagere straf.
Gedurende de Middeleeuwen lag de verantwoordelijkheid voor "krankzinnigen" primair bij het gezin en de
gemeenschap. De "Onnozele": Iemand met een geestesziekte werd vaak aangeduid als een "onnozele"
(iemand die onwetend of onschuldig is). Deze personen stonden onder curatele; wat betekende dat het
gezin officieel verantwoordelijk was. Het gezin droeg de plicht om de persoon op te sluiten (thuis) om
zowel de veiligheid van de persoon zelf als die van de omgeving te waarborgen.
3
,Vanaf de 15e eeuw kwam de institutionele opvang op: Er werden dolhuizen (of 'gekkenhuizen')
ontwikkeld. Hoewel deze instellingen bedoeld waren om de zieken uit de maatschappij te isoleren,
markeren ze de geboorte van de forensische psychiatrie als een afzonderlijke plaats van opsluiting voor
gevaarlijke en afwijkende personen. Helaas waren deze vroege dolhuizen geen plaatsen van zorg. De
behandeling was vaak wreed; mensen werden vastgebonden, mishandeld en soms zelfs gemarteld in de
overtuiging dat dit de 'kwade geest' of ziekte zou verdrijven.
16e en 17e eeuw
In deze periode nam het geloof in het bovennatuurlijke toe, wat leidde tot een duistere fase in de omgang
met geesteszieken.
Bezetenheid: Veel mensen geloofden dat geesteszieken waren bezeten door demonen of de
duivel/Satan.
Hersenvervolgingen (Exorcisme): Dit geloof resulteerde in pogingen tot uitdrijving via (wrede)
vormen van exorcisme, vaak verward met heksenvervolgingen. De focus lag op de zonde en de
duivel, niet op de ziekte.
Een cruciaal keerpunt kwam met de eerste medische stemmen die pleitten voor een wetenschappelijke
verklaring. Johannes Wier was een van de eersten die stelde dat de oorzaak van de waargenomen
symptomen in de hersenen lag, en niet de duivel of Satan. Door dit inzicht werd de geesteszieke bevrijd
van de directe veroordeling als zondaar of heks, en werd de basis gelegd voor het idee dat geestesziekte
een aandoening is die kan worden bestudeerd en mogelijk behandeld.
Een ommekeer: de Verlichting
De Verlichting (18e eeuw) bracht het verlichte denken met zich mee, waarbij rede, humaniteit en
wetenschap centraal stonden. De Franse Revolutie was een belangrijke katalysator hiervoor, waarbij de
nadruk verschoof van goddelijke wraak naar maatschappelijke bescherming en individuele rechten.
Codificatie van juridisering
1810: Code Pénal (Frankrijk): Dit wetboek introduceerde moderne strafrechtelijke beginselen,
waaronder de notie van toerekeningsvatbaarheid als voorwaarde voor straf.
Invoering in Nederland (1809 - 1811): Nederland volgde dit voorbeeld. Eerst met het Crimineel
Wetboek (1809), later vervangen door de Franse Code Pénal (1811).
1886: Invoering Wetboek van Strafrecht (NL): Dit nieuwe Nederlandse wetboek maakte de
scheiding tussen straf en behandeling definitief, waarbij de rechter rekening moest houden met
psychische afwijkingen bij een verdachte.
Door de groeiende aandacht voor de menselijke geest ontstond een meer humane en wetenschappelijke
benadering van geestesziekten: meer aandacht voor psychische afwijkingen, natuurwetenschappelijke
benadering, moral treatment en enkele wettelijke regelingen voor opsluiting psychisch gestoorden.
19e eeuw
‘manie sans délire’ = gemoedstoestand zonder aantasting van het verstand. In andere woorden manie
zonder waan. Dit inzicht legde de basis voor het begrijpen van impulsstoornissen en psychopathie,
waarbij iemands oordeelsvermogen (cognitie) intact lijkt, maar het gedrag (affect en wil) radicaal
ontspoort.
4
,1841: Eerste Krankzinnigenwet: Deze wet was een eerste poging tot toezicht op en verbetering van de
inrichtingen ipv straffen.
1884: Nieuwe Krankzinnigenwet: Deze wet verscherpte de regels en procedures voor de opname en het
verblijf van psychisch gestoorden, waarbij de bescherming van zowel de patiënt als de maatschappij
centraal stond.
1993: Wet Bijzondere Opnemingen in Psychiatrische Ziekenhuizen (BOPZ): De BOPZ verving
uiteindelijk de Krankzinnigenwetten en formaliseerde de procedures voor gedwongen opname en
behandeling.
Vier verklaringen van psychische stoornissen
1) Erfelijkheid: deze theorie stelde dat immoreel of crimineel gedrag direct via de genen werd
doorgegeven. Dus Immorele mensen brengen immorele nakomelingen voort. Het meest beruchte
aspect was het idee dat dit immorele gedrag kon worden afgeleid uit uiterlijke kenmerken (zoals een
doorlopende wenkbrauw, een 'unibrow'). Deze denkbeelden werden gepopulariseerd door figuren als
Cesare Lombroso in de 19e eeuw, die meende dat criminelen te herkennen waren aan 'atavistische'
(primitieve) fysieke kenmerken. Dit is wetenschappelijk onjuist.
2) Degeneratie: er was sprake van een achteruitgang van de genen over generaties, waardoor het
individu verzwakt raakte op psychisch en fysiek vlak. Deze genetische achteruitgang zou leiden tot
immoreel of crimineel gedrag als een symptoom van de verzwakte toestand. Dit concept is
wetenschappelijk achterhaald en werd vaak misbruikt om sociale ongelijkheid te verklaren.
3) Evolutie: de menselijke beschaving vertoont een opwaartse lijn van moraliteit (een 'evolutionaire'
stijging). Als er bij een individu of groep sprake was van achteruitgang van gedrag, werd dit
beschouwd als immoraliteit, een soort "terugval" naar een primitievere staat.
4) Neurologische verklaringen: bepaalde delen van de hersenen hebben een direct effect op gedrag,
emoties en de regulatie van impulsen.
Strafrecht jeugdigen in 19e / 20e eeuw
Vroeger hield de wet geen rekening met de leeftijd van de dader: iedereen was gelijk voor de wet.
Onder invloed van de Code Pénal (begin 19e eeuw) kwam het besef dat dit moest veranderen. Een jong
kind kan het "oordeel des onderscheids" (het inzicht in goed en kwaad) nog niet bezitten. Daarom werden
jongeren onder de 16 jaar lichter gestraft.
Deze aanpassing leidde tot formele wetgeving:
In 1886 werd vastgelegd dat kinderen onder de 10 jaar helemaal geen straf meer kregen; de
focus verschoof naar controle.
De definitieve stap kwam met de Kinderwetten van 1905, die een apart strafrecht voor personen
jonger dan 18 jaar invoerden.
Deze ontwikkeling is een perfect voorbeeld van de overgang naar de Moderne Strafrechtsschool:
De focus verschoof van straffen en wreken naar herstel en verbetering.
Het belang van de dader (en zijn ontwikkeling) werd belangrijker dan alleen de daad.
Dit heeft geleid tot mildere straffen voor jeugdigen, waarbij het spanningsveld blijft bestaan tussen de
noodzaak tot verbetering van de dader en de garantie van de veiligheid van de burgers.
5
, 20e eeuw
Voorstel Van Hamel: Van Hamel stelde een proportioneel ingrijpen in het strafrecht voor. Dat betekende
dat de straf moest passen bij de ernst van het delict. Bij lichte vergrijpen mocht niet te zwaar worden
ingegrepen, liever een lichte straf of maatregel als afschrikking. Bij zwaardere vergrijpen pleitte hij voor
behandeling en langdurige verpleging in plaats van uitsluitend straf. Bij zeer zware gevallen stelde hij
terbeschikkingstelling van de regering; behandeling van 10 jaar en daarna verder overweging.
In 1928 werden deze ideeën wettelijk vastgelegd in de zogeheten “Psychopathenwetten”. Deze wetten
voegden twee belangrijke maatregelen toe aan het strafrecht:
TBS van de Regering (TBR)
Verpleging van ter beschikking gestelden
In die tijd was er echter slechts één kliniek beschikbaar voor de uitvoering van deze maatregelen. Die
raakte al snel overvol, waardoor men de ‘stopwet’ invoerde: tijdelijk werden geen nieuwe patiënten
opgenomen.
Aanvankelijk werden ook mensen met relatief lichte delicten opgenomen, maar dit systeem bleek
onhoudbaar. De stopwet werd vervolgens afgeschaft, en men besloot voortaan alleen de zwaarste
gevallen op te nemen.
Rond 1933 leidde dit tot de oprichting van meerdere nieuwe instellingen, zodat de uitvoering van TBR-
maatregelen beter mogelijk werd.
Ontwikkeling na de tweede wereldoorlog
Na de oorlog ontstonden meer genuanceerde opvattingen over straf en behandeling.
De Utrechtse school (met Baan, Pompe en Kempe) werd internationaal toonaangevend. Zij pleitten voor
betere zorg voor gevangenen en speciale aandacht voor gedetineerden met psychische stoornissen.
In de jaren ’60 nam de duur van de tbs-maatregel sterk toe, en rond 1995 werden de Longstay-afdelingen
ingevoerd voor patiënten die langdurige behandeling nodig hadden.
Straffen of behandelen
Bij elke verdachte wordt de afweging gemaakt tussen straffen of behandelen. Eerst wordt gekeken
waarvan iemand wordt verdacht en of de persoon een zieke of gestoorde indruk maakt, vaak vastgesteld
via psychiatrisch-juridische rapportages (PJ-rapportages).
Vervolgens rijst de vraag: wat weegt zwaarder, de noodzaak tot behandeling of de noodzaak tot
bestraffing?
Om hierover een verantwoord besluit te nemen, is zorgvuldig onderzoek nodig naar de passende
maatregel. Deze maatregel moet voldoen aan drie belangrijke criteria:
Proportionaliteit: de maatregel moet in verhouding staan tot het te voorkomen gevaar.
Subsidiariteit: een ingrijpende maatregel mag alleen worden toegepast als een lichtere
maatregel onvoldoende is.
Doelmatigheid (effectiviteit): de gekozen behandeling of maatregel moet daadwerkelijk
bijdragen aan het verminderen of wegnemen van het gevaar.
6
College aantekeningen
,PAGINANUMMERS
Hoorcollege 1 – introductie...................................................................................................................3
Hoorcollege 2 – verklaringsmodellen.....................................................................................................8
Hoorcollege 3 – biopsychosociale modellen ........................................................................................ 12
Hoorcollege 4 – ontwikkelingsmodellen .............................................................................................. 15
Hoorcollege 5 – morele cognities ........................................................................................................ 19
Hoorcollege 6 – agressie .................................................................................................................... 23
Hoorcollege 7 – partnergeweld ........................................................................................................... 28
Hoorcollege 8 – psychopathie I ........................................................................................................... 32
Hoorcollege 9 – psychopathie II .......................................................................................................... 39
Hoorcollege 10 – forensische seksuologie ........................................................................................... 44
Hoorcollege 11 – risicotaxatie ............................................................................................................. 50
Tentamenvragen slides ...................................................................................................................... 55
2
,HOORCOLLEGE 1 – INTRODUCTIE
Het forensische werkveld
Huis van bewaring: Een tijdelijke detentieplek voor mensen die in afwachting zijn van hun proces of een
korte straf uitzitten.
Gevangenis en Penitentiair Psychiatrisch Centrum (PPC): Onderdeel van een gevangenis waar
gedetineerden met ernstige psychiatrische problemen verblijven.
Pro Justitia-rapportage (NIFP): Het opstellen van onafhankelijke deskundigenrapporten voor de rechter
over de toerekeningsvatbaarheid en het recidiverisico van verdachten. Het NIFP coördineert deze
rapportages.
Forensische Zorginstellingen
Deze instellingen bieden behandeling en begeleiding aan personen met een strafrechtelijke titel. Niveaus
(1 t/m 4) geven doorgaans de oplopende mate van beveiliging en behandelintensiteit aan.
Forensisch psychiatrische poliklinieken deeltijdbehandeling: Ambulante (niet-klinische) of
deeltijdbehandeling voor forensische cliënten die minder intensieve zorg of beveiliging nodig
hebben.
Forensische woonbegeleiding (F-RIBW) – Niveau 1: Beschermd wonen en begeleiding in een
minder beveiligde setting voor cliënten die nog ondersteuning nodig hebben maar (bijna) geen
gevaar meer vormen. F-RIBW staat voor Forensisch-Regionale Instelling voor Beschermd Wonen.
Forensisch psychiatrische afdelingen (FPA) – Niveau 2: Afdelingen in algemene (psychiatrische)
ziekenhuizen of GGZ-instellingen met een matig beveiligd en gesloten karakter, gericht op
diagnostiek en behandeling.
Forensisch psychiatrische klinieken (FPK) – Niveau 3: Instellingen met een hoger
beveiligingsniveau en een intensiever behandelprogramma dan de FPA, voor patiënten met een
complexere problematiek.
Forensische verslavingszorgklinieken (FVK): Gespecialiseerde klinieken voor de behandeling van
forensische cliënten met ernstige verslavingsproblematiek, vaak in combinatie met andere
psychische stoornissen.
Forensisch Psychiatrische Centra (FPC) = TBS kliniek – Niveau 4: De hoogst beveiligde en meest
gespecialiseerde klinieken in de forensische zorg. Hier wordt de Terbeschikkingstelling (TBS)-
maatregel uitgevoerd, gericht op het behandelen van ernstige stoornissen om het gevaar voor
herhaling van ernstige misdrijven te verminderen en de maatschappij te beschermen.
De oorsprong van de ‘Forensische Psychologie
Hippocrates legde de basis voor het idee dat geestesziekten een natuurlijke, en dus geen
bovennatuurlijke, oorzaak hebben. In deze periode ontstond het principe om de rechter te adviseren bij
verdachten met een geestesziekte. Het idee was dat wanneer iemand niet in staat was de gevolgen van
zijn daden te overzien (niet-toerekeningsvatbaar), dit leidde tot een lagere straf.
Gedurende de Middeleeuwen lag de verantwoordelijkheid voor "krankzinnigen" primair bij het gezin en de
gemeenschap. De "Onnozele": Iemand met een geestesziekte werd vaak aangeduid als een "onnozele"
(iemand die onwetend of onschuldig is). Deze personen stonden onder curatele; wat betekende dat het
gezin officieel verantwoordelijk was. Het gezin droeg de plicht om de persoon op te sluiten (thuis) om
zowel de veiligheid van de persoon zelf als die van de omgeving te waarborgen.
3
,Vanaf de 15e eeuw kwam de institutionele opvang op: Er werden dolhuizen (of 'gekkenhuizen')
ontwikkeld. Hoewel deze instellingen bedoeld waren om de zieken uit de maatschappij te isoleren,
markeren ze de geboorte van de forensische psychiatrie als een afzonderlijke plaats van opsluiting voor
gevaarlijke en afwijkende personen. Helaas waren deze vroege dolhuizen geen plaatsen van zorg. De
behandeling was vaak wreed; mensen werden vastgebonden, mishandeld en soms zelfs gemarteld in de
overtuiging dat dit de 'kwade geest' of ziekte zou verdrijven.
16e en 17e eeuw
In deze periode nam het geloof in het bovennatuurlijke toe, wat leidde tot een duistere fase in de omgang
met geesteszieken.
Bezetenheid: Veel mensen geloofden dat geesteszieken waren bezeten door demonen of de
duivel/Satan.
Hersenvervolgingen (Exorcisme): Dit geloof resulteerde in pogingen tot uitdrijving via (wrede)
vormen van exorcisme, vaak verward met heksenvervolgingen. De focus lag op de zonde en de
duivel, niet op de ziekte.
Een cruciaal keerpunt kwam met de eerste medische stemmen die pleitten voor een wetenschappelijke
verklaring. Johannes Wier was een van de eersten die stelde dat de oorzaak van de waargenomen
symptomen in de hersenen lag, en niet de duivel of Satan. Door dit inzicht werd de geesteszieke bevrijd
van de directe veroordeling als zondaar of heks, en werd de basis gelegd voor het idee dat geestesziekte
een aandoening is die kan worden bestudeerd en mogelijk behandeld.
Een ommekeer: de Verlichting
De Verlichting (18e eeuw) bracht het verlichte denken met zich mee, waarbij rede, humaniteit en
wetenschap centraal stonden. De Franse Revolutie was een belangrijke katalysator hiervoor, waarbij de
nadruk verschoof van goddelijke wraak naar maatschappelijke bescherming en individuele rechten.
Codificatie van juridisering
1810: Code Pénal (Frankrijk): Dit wetboek introduceerde moderne strafrechtelijke beginselen,
waaronder de notie van toerekeningsvatbaarheid als voorwaarde voor straf.
Invoering in Nederland (1809 - 1811): Nederland volgde dit voorbeeld. Eerst met het Crimineel
Wetboek (1809), later vervangen door de Franse Code Pénal (1811).
1886: Invoering Wetboek van Strafrecht (NL): Dit nieuwe Nederlandse wetboek maakte de
scheiding tussen straf en behandeling definitief, waarbij de rechter rekening moest houden met
psychische afwijkingen bij een verdachte.
Door de groeiende aandacht voor de menselijke geest ontstond een meer humane en wetenschappelijke
benadering van geestesziekten: meer aandacht voor psychische afwijkingen, natuurwetenschappelijke
benadering, moral treatment en enkele wettelijke regelingen voor opsluiting psychisch gestoorden.
19e eeuw
‘manie sans délire’ = gemoedstoestand zonder aantasting van het verstand. In andere woorden manie
zonder waan. Dit inzicht legde de basis voor het begrijpen van impulsstoornissen en psychopathie,
waarbij iemands oordeelsvermogen (cognitie) intact lijkt, maar het gedrag (affect en wil) radicaal
ontspoort.
4
,1841: Eerste Krankzinnigenwet: Deze wet was een eerste poging tot toezicht op en verbetering van de
inrichtingen ipv straffen.
1884: Nieuwe Krankzinnigenwet: Deze wet verscherpte de regels en procedures voor de opname en het
verblijf van psychisch gestoorden, waarbij de bescherming van zowel de patiënt als de maatschappij
centraal stond.
1993: Wet Bijzondere Opnemingen in Psychiatrische Ziekenhuizen (BOPZ): De BOPZ verving
uiteindelijk de Krankzinnigenwetten en formaliseerde de procedures voor gedwongen opname en
behandeling.
Vier verklaringen van psychische stoornissen
1) Erfelijkheid: deze theorie stelde dat immoreel of crimineel gedrag direct via de genen werd
doorgegeven. Dus Immorele mensen brengen immorele nakomelingen voort. Het meest beruchte
aspect was het idee dat dit immorele gedrag kon worden afgeleid uit uiterlijke kenmerken (zoals een
doorlopende wenkbrauw, een 'unibrow'). Deze denkbeelden werden gepopulariseerd door figuren als
Cesare Lombroso in de 19e eeuw, die meende dat criminelen te herkennen waren aan 'atavistische'
(primitieve) fysieke kenmerken. Dit is wetenschappelijk onjuist.
2) Degeneratie: er was sprake van een achteruitgang van de genen over generaties, waardoor het
individu verzwakt raakte op psychisch en fysiek vlak. Deze genetische achteruitgang zou leiden tot
immoreel of crimineel gedrag als een symptoom van de verzwakte toestand. Dit concept is
wetenschappelijk achterhaald en werd vaak misbruikt om sociale ongelijkheid te verklaren.
3) Evolutie: de menselijke beschaving vertoont een opwaartse lijn van moraliteit (een 'evolutionaire'
stijging). Als er bij een individu of groep sprake was van achteruitgang van gedrag, werd dit
beschouwd als immoraliteit, een soort "terugval" naar een primitievere staat.
4) Neurologische verklaringen: bepaalde delen van de hersenen hebben een direct effect op gedrag,
emoties en de regulatie van impulsen.
Strafrecht jeugdigen in 19e / 20e eeuw
Vroeger hield de wet geen rekening met de leeftijd van de dader: iedereen was gelijk voor de wet.
Onder invloed van de Code Pénal (begin 19e eeuw) kwam het besef dat dit moest veranderen. Een jong
kind kan het "oordeel des onderscheids" (het inzicht in goed en kwaad) nog niet bezitten. Daarom werden
jongeren onder de 16 jaar lichter gestraft.
Deze aanpassing leidde tot formele wetgeving:
In 1886 werd vastgelegd dat kinderen onder de 10 jaar helemaal geen straf meer kregen; de
focus verschoof naar controle.
De definitieve stap kwam met de Kinderwetten van 1905, die een apart strafrecht voor personen
jonger dan 18 jaar invoerden.
Deze ontwikkeling is een perfect voorbeeld van de overgang naar de Moderne Strafrechtsschool:
De focus verschoof van straffen en wreken naar herstel en verbetering.
Het belang van de dader (en zijn ontwikkeling) werd belangrijker dan alleen de daad.
Dit heeft geleid tot mildere straffen voor jeugdigen, waarbij het spanningsveld blijft bestaan tussen de
noodzaak tot verbetering van de dader en de garantie van de veiligheid van de burgers.
5
, 20e eeuw
Voorstel Van Hamel: Van Hamel stelde een proportioneel ingrijpen in het strafrecht voor. Dat betekende
dat de straf moest passen bij de ernst van het delict. Bij lichte vergrijpen mocht niet te zwaar worden
ingegrepen, liever een lichte straf of maatregel als afschrikking. Bij zwaardere vergrijpen pleitte hij voor
behandeling en langdurige verpleging in plaats van uitsluitend straf. Bij zeer zware gevallen stelde hij
terbeschikkingstelling van de regering; behandeling van 10 jaar en daarna verder overweging.
In 1928 werden deze ideeën wettelijk vastgelegd in de zogeheten “Psychopathenwetten”. Deze wetten
voegden twee belangrijke maatregelen toe aan het strafrecht:
TBS van de Regering (TBR)
Verpleging van ter beschikking gestelden
In die tijd was er echter slechts één kliniek beschikbaar voor de uitvoering van deze maatregelen. Die
raakte al snel overvol, waardoor men de ‘stopwet’ invoerde: tijdelijk werden geen nieuwe patiënten
opgenomen.
Aanvankelijk werden ook mensen met relatief lichte delicten opgenomen, maar dit systeem bleek
onhoudbaar. De stopwet werd vervolgens afgeschaft, en men besloot voortaan alleen de zwaarste
gevallen op te nemen.
Rond 1933 leidde dit tot de oprichting van meerdere nieuwe instellingen, zodat de uitvoering van TBR-
maatregelen beter mogelijk werd.
Ontwikkeling na de tweede wereldoorlog
Na de oorlog ontstonden meer genuanceerde opvattingen over straf en behandeling.
De Utrechtse school (met Baan, Pompe en Kempe) werd internationaal toonaangevend. Zij pleitten voor
betere zorg voor gevangenen en speciale aandacht voor gedetineerden met psychische stoornissen.
In de jaren ’60 nam de duur van de tbs-maatregel sterk toe, en rond 1995 werden de Longstay-afdelingen
ingevoerd voor patiënten die langdurige behandeling nodig hadden.
Straffen of behandelen
Bij elke verdachte wordt de afweging gemaakt tussen straffen of behandelen. Eerst wordt gekeken
waarvan iemand wordt verdacht en of de persoon een zieke of gestoorde indruk maakt, vaak vastgesteld
via psychiatrisch-juridische rapportages (PJ-rapportages).
Vervolgens rijst de vraag: wat weegt zwaarder, de noodzaak tot behandeling of de noodzaak tot
bestraffing?
Om hierover een verantwoord besluit te nemen, is zorgvuldig onderzoek nodig naar de passende
maatregel. Deze maatregel moet voldoen aan drie belangrijke criteria:
Proportionaliteit: de maatregel moet in verhouding staan tot het te voorkomen gevaar.
Subsidiariteit: een ingrijpende maatregel mag alleen worden toegepast als een lichtere
maatregel onvoldoende is.
Doelmatigheid (effectiviteit): de gekozen behandeling of maatregel moet daadwerkelijk
bijdragen aan het verminderen of wegnemen van het gevaar.
6
