Historische kritiek
Hoorcollege 1: Inleiding
1. Praktisch
• Handboek:
o Betrouwbare bronnen of fake news? Een inleiding tot de historische kritiek → van
Marc Boone en Jan Dumolyn → boek uit 2023 (331 pagina’s)
• 8 hoorcolleges
• Handboek + krantenartikels: extra
• Sowieso 1 van de examenvragen: een tekst die op Canvas stond, leerstof toepassen
• Voor hoorcollege: artikels lezen op Canvas + hoofdstukken in boek lezen
• Maandag 18 november: werkcollege = seminarie: verplicht
o Opgave wordt twee weken op voorhand doorgestuurd naar de studenten
o Moeten we die dag indienen + bespreken van het werk in de les
o Deadline: maandag 18/11 om 9u00
• Keuzetraject: zelfstandig te verwerken!
o Traject historiografie
▪ Handboek deel 4
▪ Verplicht voor studenten geschiedenis
▪ Lesopnames via Canvas: 4 x 45 minuten
▪ Doorgeven voor 20 november!
o Traject complottheorieën
▪ → mag ik niet volgen
• Gastlezing: 9 december
2. Examen
• Schriftelijk
• Combinatie:
o Begrippen definiëren
o Stellingen: juist of fout
o Open vragen
o Sowieso 1 toepassingsvraag over artikel van op Canvas
Pagina 1 van 81
,3. Historische kritiek
• Aanleren van systematische en kritische reflectie van verzamelen, evalueren en verwerken
van informatie
• 3 stappen bij kritische reflectie: 1) verzamelen 2) evalueren 3) verwerken
• Actuele relevantie: kritische burger zijn
3.1 Actuele relevantie
• Complottheorie over coronavaccins voor microchips in te planten
o Verzonnen feiten, die doelbewust gefabriceerd zijn
o Volledige fictieve gebeurtenissen: volledig ongegronde informatie
• Joe Van Holsbeek neergestoken in Centraal station in Brussel
o Maatschappelijke ongerustheid dat zoiets kan gebeuren
o Veel focus op wie de daders zijn: veel speculatie
o In berichtgeven sprak men snel over jongens van Noord-Afrikaanse origine → waren
blijkbaar twee jongens van Roma origine
o Journalisten stelden zich achteraf de vraag: hoe komt het dat wij zo snel zijn
meegegaan in de hysterie over de Noord-Afrikaanse jongen → hoe kunnen we
desinformatie zo verspreid hebben?
o Belangrijk: het gaat niet over bewust gefabriceerde informatie, het was niet bewust
dat er foute info wordt gegeven → andere basis dan bewust foute info doorgeven
o Probleem: onbewust voor waar aannemen van informatie
• Foto van meisje dat huppelt als ze in België aankomt na machtsovername van de Taliban
o Foto van huppelend meisje wordt gefotoshopt
o Zelfde beeld wordt gebruikt om een heel andere boodschap te geven: niet meer de
boodschap van gelukkig meisje in België, maar over dat terroristen zich mengen met
‘gewone’ mensen als ze naar België komen
• Fotograaf die via verschillende perspectieven foto’s neemt
o Wat neem je in beeld en wat niet? Hoe breng je het in beeld?
1. Voorbeelden van betrouwbaarheidsproblemen
1.1 Fictieve gebeurtenissen
1.2 Foute berichtgeving
1.3 Verdraaide weergave
1.4 Selectieve berichtgeving
1.5 Gekleurde berichtgeving
1.6 → allemaal gradaties van ‘verkeerde berichtgeving
1.7 Fabricatie van berichtgeving: fake news
1.8 ➔ breed spectrum van mogelijke betrouwbaarheidsproblemen in informatie
1.9 ➔ van bewuste vervalsingen tot selectieve berichtgeving: veel mogelijkheden
Pagina 2 van 81
,3.2 Gevolgen van fake news
• Voorbeelden: steekpartij in Engeland, debat Donald Trump vs Kamala Haris
• Zie artikels op Canvas
3.3 De uitdaging
• Hoe kunnen we informatie inschatten qua betrouwbaarheid?
• Inschatten van kritisch zijn vs niet té kritisch zijn
• Gezond kritische houding is belangrijk, maar we mogen ook niet te kritisch zijn
• Proberen hierin het midden te vinden
• → historici kunnen hier helpen
4. Verleden vs geschiedschrijving
4.1 Verschil tussen verleden en geschiedschrijving
• Verleden: datgene wat gebeurd is, enkel sporen van feiten van het verleden
• Geschiedschrijving: werken met de sporen + constructie van taal en tekst → verschillende
manieren om het verleden te bekijken
• Historisch werk: lezen van het verleden
• Het lezen door historici is selectief: bepaalde groepen zijn bv. lang niet bekeken
• Er is niet één geschiedenis, maar er zijn meerdere geschiedenissen: verhalen van vroeger:
vaak horen we maar één bepaalde versie → is niet de enige versie
4.2 Relatie feit vs verhaal
• De feiten zijn niet rechtstreeks tot de onderzoeker gekomen net zoals informatie ook niet
rechtstreeks tot ons komt
• 1) de bron (een ooggetuige) geeft een interpretatie van de feiten door bv een verhaal te
schrijven
• 2) de onderzoeker neemt kennis van de bron, hij moet dus het verhaal lezen, kijkt op zijn
manier naar de bron en interpreteert dit
• 3) de onderzoeker bouwt een interpretatie op, brengt een verslag uit
van de oorspronkelijke bron
• ➔ verschillende stappen: moeten we telkens bij nadenken wat de
mogelijke problemen zijn ➔ kritische reflectie!
Pagina 3 van 81
, 4.3 Feiten vs waarneming van de feit en uitspraak over de feit
• Het waargenomen feit is anders dan het werkelijke feit
• Een feit: iets dat je kan checken
• Probleem: we doen nog te veel beroep op de waarneming van het feit
• “Door zintuigelijke waarnemingen komen we tot waarachtige kennis.” = empirisme
• → betrouwbaarheid van observatie wordt overschat
• Mensen observeren via identificatieprocessen en selectieprocessen
• Voorbeeld van potlood van Niels Bohr
o Wetenschapper die aan studenten vraagt om potlood te beschrijven
o Boodschap: je zal er nooit in slagen om het potlood helemaal te beschrijven + het
heeft geen zin om een het uitgebreid te beschrijven, het is belangrijker om specifieke
vragen te stellen + wanneer we het potlood beschrijven dan gaan we er al van uit dat
mensen bepaalde concepten al kennen (mensen kennen de vorm: een cilinder,
mensen kennen de kleur), die concepten zijn wij al gewoon om de werkelijkheid te
beschrijven
• Waarneming van de realiteit, het observeren van wat er rondom ons gebeurt is voor
iedereen anders: mensen hebben andere selectieprocessen waardoor de beschrijving en de
waarneming van de realiteit anders is voor iedereen
• Het is belangrijk om met mensen te communiceren die al een bepaalde voorkennis hebben:
ordeningsprocessen
• Je kan geen waarneming hebben zonder interpretatie: kan niet losgekoppeld worden van
elkaar: dus je hebt geen rechtstreekse objectieve toegang tot de feiten → dus bij het
observeren zijn we al aan het observeren: belangrijk om goed te reflecteren! ➔ feiten en
observatie van feiten zijn niet hetzelfde
• Voorbeeld: beschrijving van de bestorming van de Bastille
o Persoon 1: royalist → beschrijft het als een tragedie, begin van de ondergang, zal
schrijven over de moord op koning Louis XVI
o Persoon 2: revolutionairst → schrijft over het sterven van Louis XVI (gebruikt niet het
woord koning)
o Gaat dus over het feit: bestorming van de Bastille, maar de beschrijving van het feit is
anders: het gaat hier over een vertaling van de gebeurtenissen → kunnen geen
objectieve weergave geven van de feiten, ze zijn té betrokken
o Bij objectieve weergave kan je misschien niet alles vertellen, hoe neutraler de
berichtgeving is hoe minder info: het is belangrijk om te weten wat andere vinden
van een evenement dat plaatsvond
Elke waarneming van feiten is al een selectie van feiten en een interpretatie.
Elke weergave van feiten is een interpretatie van feiten.
Systematische manier nagaan wat de bruikbaarheid is van feiten: niet elimineren van
subjectieve elementen, maar zoeken naar subjectieve elementen en hier rekening mee houden.
Historische kritiek: Wie heeft de bron opgesteld? Waarom heeft die de bron opgesteld? En wat
geeft de bron ons van info?
Pagina 4 van 81
Hoorcollege 1: Inleiding
1. Praktisch
• Handboek:
o Betrouwbare bronnen of fake news? Een inleiding tot de historische kritiek → van
Marc Boone en Jan Dumolyn → boek uit 2023 (331 pagina’s)
• 8 hoorcolleges
• Handboek + krantenartikels: extra
• Sowieso 1 van de examenvragen: een tekst die op Canvas stond, leerstof toepassen
• Voor hoorcollege: artikels lezen op Canvas + hoofdstukken in boek lezen
• Maandag 18 november: werkcollege = seminarie: verplicht
o Opgave wordt twee weken op voorhand doorgestuurd naar de studenten
o Moeten we die dag indienen + bespreken van het werk in de les
o Deadline: maandag 18/11 om 9u00
• Keuzetraject: zelfstandig te verwerken!
o Traject historiografie
▪ Handboek deel 4
▪ Verplicht voor studenten geschiedenis
▪ Lesopnames via Canvas: 4 x 45 minuten
▪ Doorgeven voor 20 november!
o Traject complottheorieën
▪ → mag ik niet volgen
• Gastlezing: 9 december
2. Examen
• Schriftelijk
• Combinatie:
o Begrippen definiëren
o Stellingen: juist of fout
o Open vragen
o Sowieso 1 toepassingsvraag over artikel van op Canvas
Pagina 1 van 81
,3. Historische kritiek
• Aanleren van systematische en kritische reflectie van verzamelen, evalueren en verwerken
van informatie
• 3 stappen bij kritische reflectie: 1) verzamelen 2) evalueren 3) verwerken
• Actuele relevantie: kritische burger zijn
3.1 Actuele relevantie
• Complottheorie over coronavaccins voor microchips in te planten
o Verzonnen feiten, die doelbewust gefabriceerd zijn
o Volledige fictieve gebeurtenissen: volledig ongegronde informatie
• Joe Van Holsbeek neergestoken in Centraal station in Brussel
o Maatschappelijke ongerustheid dat zoiets kan gebeuren
o Veel focus op wie de daders zijn: veel speculatie
o In berichtgeven sprak men snel over jongens van Noord-Afrikaanse origine → waren
blijkbaar twee jongens van Roma origine
o Journalisten stelden zich achteraf de vraag: hoe komt het dat wij zo snel zijn
meegegaan in de hysterie over de Noord-Afrikaanse jongen → hoe kunnen we
desinformatie zo verspreid hebben?
o Belangrijk: het gaat niet over bewust gefabriceerde informatie, het was niet bewust
dat er foute info wordt gegeven → andere basis dan bewust foute info doorgeven
o Probleem: onbewust voor waar aannemen van informatie
• Foto van meisje dat huppelt als ze in België aankomt na machtsovername van de Taliban
o Foto van huppelend meisje wordt gefotoshopt
o Zelfde beeld wordt gebruikt om een heel andere boodschap te geven: niet meer de
boodschap van gelukkig meisje in België, maar over dat terroristen zich mengen met
‘gewone’ mensen als ze naar België komen
• Fotograaf die via verschillende perspectieven foto’s neemt
o Wat neem je in beeld en wat niet? Hoe breng je het in beeld?
1. Voorbeelden van betrouwbaarheidsproblemen
1.1 Fictieve gebeurtenissen
1.2 Foute berichtgeving
1.3 Verdraaide weergave
1.4 Selectieve berichtgeving
1.5 Gekleurde berichtgeving
1.6 → allemaal gradaties van ‘verkeerde berichtgeving
1.7 Fabricatie van berichtgeving: fake news
1.8 ➔ breed spectrum van mogelijke betrouwbaarheidsproblemen in informatie
1.9 ➔ van bewuste vervalsingen tot selectieve berichtgeving: veel mogelijkheden
Pagina 2 van 81
,3.2 Gevolgen van fake news
• Voorbeelden: steekpartij in Engeland, debat Donald Trump vs Kamala Haris
• Zie artikels op Canvas
3.3 De uitdaging
• Hoe kunnen we informatie inschatten qua betrouwbaarheid?
• Inschatten van kritisch zijn vs niet té kritisch zijn
• Gezond kritische houding is belangrijk, maar we mogen ook niet te kritisch zijn
• Proberen hierin het midden te vinden
• → historici kunnen hier helpen
4. Verleden vs geschiedschrijving
4.1 Verschil tussen verleden en geschiedschrijving
• Verleden: datgene wat gebeurd is, enkel sporen van feiten van het verleden
• Geschiedschrijving: werken met de sporen + constructie van taal en tekst → verschillende
manieren om het verleden te bekijken
• Historisch werk: lezen van het verleden
• Het lezen door historici is selectief: bepaalde groepen zijn bv. lang niet bekeken
• Er is niet één geschiedenis, maar er zijn meerdere geschiedenissen: verhalen van vroeger:
vaak horen we maar één bepaalde versie → is niet de enige versie
4.2 Relatie feit vs verhaal
• De feiten zijn niet rechtstreeks tot de onderzoeker gekomen net zoals informatie ook niet
rechtstreeks tot ons komt
• 1) de bron (een ooggetuige) geeft een interpretatie van de feiten door bv een verhaal te
schrijven
• 2) de onderzoeker neemt kennis van de bron, hij moet dus het verhaal lezen, kijkt op zijn
manier naar de bron en interpreteert dit
• 3) de onderzoeker bouwt een interpretatie op, brengt een verslag uit
van de oorspronkelijke bron
• ➔ verschillende stappen: moeten we telkens bij nadenken wat de
mogelijke problemen zijn ➔ kritische reflectie!
Pagina 3 van 81
, 4.3 Feiten vs waarneming van de feit en uitspraak over de feit
• Het waargenomen feit is anders dan het werkelijke feit
• Een feit: iets dat je kan checken
• Probleem: we doen nog te veel beroep op de waarneming van het feit
• “Door zintuigelijke waarnemingen komen we tot waarachtige kennis.” = empirisme
• → betrouwbaarheid van observatie wordt overschat
• Mensen observeren via identificatieprocessen en selectieprocessen
• Voorbeeld van potlood van Niels Bohr
o Wetenschapper die aan studenten vraagt om potlood te beschrijven
o Boodschap: je zal er nooit in slagen om het potlood helemaal te beschrijven + het
heeft geen zin om een het uitgebreid te beschrijven, het is belangrijker om specifieke
vragen te stellen + wanneer we het potlood beschrijven dan gaan we er al van uit dat
mensen bepaalde concepten al kennen (mensen kennen de vorm: een cilinder,
mensen kennen de kleur), die concepten zijn wij al gewoon om de werkelijkheid te
beschrijven
• Waarneming van de realiteit, het observeren van wat er rondom ons gebeurt is voor
iedereen anders: mensen hebben andere selectieprocessen waardoor de beschrijving en de
waarneming van de realiteit anders is voor iedereen
• Het is belangrijk om met mensen te communiceren die al een bepaalde voorkennis hebben:
ordeningsprocessen
• Je kan geen waarneming hebben zonder interpretatie: kan niet losgekoppeld worden van
elkaar: dus je hebt geen rechtstreekse objectieve toegang tot de feiten → dus bij het
observeren zijn we al aan het observeren: belangrijk om goed te reflecteren! ➔ feiten en
observatie van feiten zijn niet hetzelfde
• Voorbeeld: beschrijving van de bestorming van de Bastille
o Persoon 1: royalist → beschrijft het als een tragedie, begin van de ondergang, zal
schrijven over de moord op koning Louis XVI
o Persoon 2: revolutionairst → schrijft over het sterven van Louis XVI (gebruikt niet het
woord koning)
o Gaat dus over het feit: bestorming van de Bastille, maar de beschrijving van het feit is
anders: het gaat hier over een vertaling van de gebeurtenissen → kunnen geen
objectieve weergave geven van de feiten, ze zijn té betrokken
o Bij objectieve weergave kan je misschien niet alles vertellen, hoe neutraler de
berichtgeving is hoe minder info: het is belangrijk om te weten wat andere vinden
van een evenement dat plaatsvond
Elke waarneming van feiten is al een selectie van feiten en een interpretatie.
Elke weergave van feiten is een interpretatie van feiten.
Systematische manier nagaan wat de bruikbaarheid is van feiten: niet elimineren van
subjectieve elementen, maar zoeken naar subjectieve elementen en hier rekening mee houden.
Historische kritiek: Wie heeft de bron opgesteld? Waarom heeft die de bron opgesteld? En wat
geeft de bron ons van info?
Pagina 4 van 81
