Samenvatting: Psychologische interventies en mensbeelden
0. Inleiding.................................................................................................... 6
0.1 Waarom dit vak?....................................................................................................... 6
0.2 Wie consulteert en hoe ga je daarmee om?..............................................................6
0.3 Theoretische kaders.................................................................................................. 7
0.4 Psychotherapie.......................................................................................................... 8
0.5 Wat weten we over psychologische interventies of psychotherapie?........................8
Deel 1: Leerpsychologie en gedragstherapie..........................................................12
H1: Inleiding................................................................................................ 12
1.1 Definitie van leren................................................................................................... 12
1.2 Habituatie en sensitisatie........................................................................................13
1.3 Pavloviaanse of Klassieke Conditionering................................................................14
1.4 Instrumentele of operante conditionering...............................................................19
H2: Theorieën over bekrachtiging.................................................................21
2.1 Inleiding.................................................................................................................. 21
2.2 Thorndike en de Law of Effect.................................................................................21
2.3 Hull: drive-reductie theorie.....................................................................................21
2.4 Het Premack principe..............................................................................................23
2.5 De responsdeprivatie hypothese.............................................................................24
2.6 Respons-allocatie en gedragseconomie..................................................................25
H3: Rescorla-Wagner model..........................................................................27
3.1 Inleiding.................................................................................................................. 27
3.2 Het Rescorla-Wagner model....................................................................................28
3.2.1 Kernassumpties................................................................................................. 28
3.2.2 Formeel............................................................................................................. 28
H4: Extinctie van geconditioneerd gedrag.....................................................31
4.1 Inleiding.................................................................................................................. 31
4.2 Effecten van extinctie en het oorspronkelijk geleerde............................................31
4.3 Extinctie-performantie bevorderen.........................................................................33
4.4 Paradoxale bekrachtigingseffecten.........................................................................34
H5: Vermijdingsleren....................................................................................36
5.1 Inleiding en belangrijkste vragen bij analyse vermijdingsleren...............................36
5.2 Oorsprong studie vermijdingsleren.........................................................................36
5.3 Hedendaagse procedures vermijdingsleren............................................................37
5.4 Twee-factoren theorie van vermijding.....................................................................38
0
, 5.4 Veiligheidssignalen bij vermijdingsleren..................................................................41
5.5 Uitdoven vermijdingsgedrag...................................................................................42
5.6 Vermijdingsleren en ongeconditioneerd defensief gedrag.......................................43
H6: Gedragstherapie....................................................................................44
6.1 Inleiding.................................................................................................................. 44
6.2 Gedragstherapie..................................................................................................... 45
6.2.1 Begin................................................................................................................. 47
6.2.2 Midden: behandelfase.......................................................................................50
6.2.3 Einde................................................................................................................. 58
6.3 Toelichting............................................................................................................ 58
Deel 2: Relatie en gezinstherapie...........................................................................60
H1: Inleiding................................................................................................ 60
1.1 Enkele opmerkingen vooraf....................................................................................60
1.2 Psychotherapie onderzoek......................................................................................62
1.3 Specifiek in RGT...................................................................................................... 64
1.4 Een antwoord op de uitdaging van de complexe alliantie.......................................66
H2: Het cybernetische paradigma.................................................................67
2.1 Historiek.................................................................................................................. 67
2.2 Wat is cybernetica................................................................................................... 67
2.3 Dubbele focus......................................................................................................... 67
2.4 Soorten systemen................................................................................................... 69
2.5 In een gezin............................................................................................................ 70
2.6 Verandering............................................................................................................. 72
2.7 Evenwichten in driehoeken.....................................................................................73
2.8 Emergentie............................................................................................................. 73
H3: Het narratieve paradigma.......................................................................74
3.1 Verschil cybernetisch en narratief paradigma.........................................................74
3.2 Het narratieve paradigma.......................................................................................74
3.3 De narratieve psychologie......................................................................................74
3.4 Filosofische achtergrond......................................................................................... 76
3.5 Sociaal constructionisme.........................................................................................76
3.6 Dialogische kijk op communicatie...........................................................................76
3.7 Responsive dialogicality..........................................................................................77
3.8 Homo dialogicus...................................................................................................... 77
3.9 Naar therapie toe.................................................................................................... 78
3.10 Gezinsleven met verhalen.....................................................................................78
1
, 3.11 Narratieve therapie...............................................................................................79
3.12 Reflecting team..................................................................................................... 79
3.13 Open dialogue....................................................................................................... 80
3.14 Cursustekst Ferre.................................................................................................. 80
3.14.1 Denken in verhalen: ik en zelf.........................................................................80
3.14.2 Homo narrans................................................................................................. 80
3.14.3 De ervaring en het verhaal.............................................................................81
3.14.4 Narratieve kijk en gezinstherapie....................................................................82
4.14.5 Homo dialogicus.............................................................................................. 83
H4: Gezinstherapie in praktijk.......................................................................84
4.1 Feedback gericht werken........................................................................................84
4.1.1 Recapituleren.................................................................................................... 84
4.1.2 Vragenlijsten..................................................................................................... 85
4.1.4 Casus Anja........................................................................................................ 85
4.1.5 Casus Corsendonck........................................................................................... 86
4.1.6 Casus Sels......................................................................................................... 88
4.2 Gezinstherapeutisch werken met emoties..............................................................89
4.2.1 Casus Joris, Eva en hun ouders.........................................................................89
4.2.2 Casus Ayla en haar moeder...............................................................................91
4.2.2 Casus Ingrid en haar kinderen..........................................................................93
De therapeut.......................................................................................................... 94
1. De effectieve therapeut............................................................................95
1.1 Psychotherapie in het algemeen.............................................................................95
1.2 De therapeut........................................................................................................... 96
2. De behulpzame therapeut.......................................................................101
3. De naakte therapeut...............................................................................102
Deel 3: Humanistische en existentiële benadering...............................................103
H1: Introductie........................................................................................... 103
1.1 Reflectie................................................................................................................ 103
1.2 The third force/de derde kracht.............................................................................103
1.3 Maslow en Kaufman: een voorbeeld......................................................................105
1.4 Het humanistisch-existentieel mensbeeld.............................................................106
1.5 Kenmerken van humanistisch-experiëntele en existentiële psychotherapieën en
interventies................................................................................................................. 109
1.5.1 Humanistisch-experiëntieel en existentiële psychotherapieën........................109
1.5.2 Humanistisch-experiëntele psychotherapieën................................................109
1.5.3 Existentiële therapieën...................................................................................110
1.5.4 Integratie in andere therapiestromingen.........................................................110
H2: Groei................................................................................................... 110
2.1 Een humanistisch psychologisch thema................................................................110
2
, 2.2 Carl Rogers en groei.............................................................................................. 112
2.3 Groei en het procesmodel van Eugene Gendlin....................................................113
2.4 Psychotherapie en groei........................................................................................ 114
2.4.1 Volgens Gendlin en Rogers..............................................................................114
2.4.2 Groeirichting................................................................................................... 115
2.4.3 Kanttekeningen over groei..............................................................................115
2.4.4 Reflectie.......................................................................................................... 115
2.5 Posttraumatische stress en groei..........................................................................116
H3: Relatie................................................................................................. 117
3.1 De humanistisch-experiëntiële en existentiële mensvisie op relatie.....................117
3.1.1 Vergelijking relatie en een visie.......................................................................117
3.1.2 De kwaliteit van de relatie..............................................................................118
3.1.3 Het zelf is relatie............................................................................................. 119
3.1.4 Kwaliteit van de innerlijke relatie....................................................................119
3.2 De consequentie van deze relationele mensvisie op therapie...............................120
3.2.1 Methoden en doelen.......................................................................................120
3.2.2 Carl Rogers..................................................................................................... 120
3.2.3 Carl Rogers en Eugene Gendlin.......................................................................121
3.2.4 Otto Rank........................................................................................................ 121
3.2.5 Eugene Gendlin............................................................................................... 122
3.3 Presence............................................................................................................... 123
H4: Common factors: de therapeutische relatie...........................................124
4.1 Inleiding................................................................................................................ 124
4.2 Definities............................................................................................................... 125
4.3 Onderzoek............................................................................................................. 125
4.3.1 Meta-analyse therapeutische relatie: individuele psychotherapie volwassenen
(Flückinger, Del Re, Wampold, & Horvath, 2018).....................................................125
4.3.2 Meta-analyse therapeutische relatie: kinderen en jongeren in psychotherapie
................................................................................................................................ 127
4.3.3 Meta-analyse therapeutische relatie: koppel- en familietherapieën................127
4.3.4 Meta-analyse cohesie: groepstherapie............................................................127
4.3.5 Aspecten van de therapeutische relatie..........................................................128
4.4 De therapeutische relatie ondersteunen...............................................................128
H5: Beleving............................................................................................... 130
5.1 Mensbeeld: beleven.............................................................................................. 130
5.1.1 Wat is beleving................................................................................................ 130
5.1.2 Beleving is interactie.......................................................................................130
5.1.3 Beleven is merkbaar.......................................................................................130
5.1.4 Beleven is betekenisvol...................................................................................130
5.1.5 Beleven is proces-matig en existentieel..........................................................131
5.2 Oorsprong van experiëntiële therapieën en interventies......................................131
5.2.1 Opgebouwde klinische kennis.........................................................................131
5.2.2 Onderzoek....................................................................................................... 132
5.3 Principes van humanistisch-experiënteel werken..................................................133
3
0. Inleiding.................................................................................................... 6
0.1 Waarom dit vak?....................................................................................................... 6
0.2 Wie consulteert en hoe ga je daarmee om?..............................................................6
0.3 Theoretische kaders.................................................................................................. 7
0.4 Psychotherapie.......................................................................................................... 8
0.5 Wat weten we over psychologische interventies of psychotherapie?........................8
Deel 1: Leerpsychologie en gedragstherapie..........................................................12
H1: Inleiding................................................................................................ 12
1.1 Definitie van leren................................................................................................... 12
1.2 Habituatie en sensitisatie........................................................................................13
1.3 Pavloviaanse of Klassieke Conditionering................................................................14
1.4 Instrumentele of operante conditionering...............................................................19
H2: Theorieën over bekrachtiging.................................................................21
2.1 Inleiding.................................................................................................................. 21
2.2 Thorndike en de Law of Effect.................................................................................21
2.3 Hull: drive-reductie theorie.....................................................................................21
2.4 Het Premack principe..............................................................................................23
2.5 De responsdeprivatie hypothese.............................................................................24
2.6 Respons-allocatie en gedragseconomie..................................................................25
H3: Rescorla-Wagner model..........................................................................27
3.1 Inleiding.................................................................................................................. 27
3.2 Het Rescorla-Wagner model....................................................................................28
3.2.1 Kernassumpties................................................................................................. 28
3.2.2 Formeel............................................................................................................. 28
H4: Extinctie van geconditioneerd gedrag.....................................................31
4.1 Inleiding.................................................................................................................. 31
4.2 Effecten van extinctie en het oorspronkelijk geleerde............................................31
4.3 Extinctie-performantie bevorderen.........................................................................33
4.4 Paradoxale bekrachtigingseffecten.........................................................................34
H5: Vermijdingsleren....................................................................................36
5.1 Inleiding en belangrijkste vragen bij analyse vermijdingsleren...............................36
5.2 Oorsprong studie vermijdingsleren.........................................................................36
5.3 Hedendaagse procedures vermijdingsleren............................................................37
5.4 Twee-factoren theorie van vermijding.....................................................................38
0
, 5.4 Veiligheidssignalen bij vermijdingsleren..................................................................41
5.5 Uitdoven vermijdingsgedrag...................................................................................42
5.6 Vermijdingsleren en ongeconditioneerd defensief gedrag.......................................43
H6: Gedragstherapie....................................................................................44
6.1 Inleiding.................................................................................................................. 44
6.2 Gedragstherapie..................................................................................................... 45
6.2.1 Begin................................................................................................................. 47
6.2.2 Midden: behandelfase.......................................................................................50
6.2.3 Einde................................................................................................................. 58
6.3 Toelichting............................................................................................................ 58
Deel 2: Relatie en gezinstherapie...........................................................................60
H1: Inleiding................................................................................................ 60
1.1 Enkele opmerkingen vooraf....................................................................................60
1.2 Psychotherapie onderzoek......................................................................................62
1.3 Specifiek in RGT...................................................................................................... 64
1.4 Een antwoord op de uitdaging van de complexe alliantie.......................................66
H2: Het cybernetische paradigma.................................................................67
2.1 Historiek.................................................................................................................. 67
2.2 Wat is cybernetica................................................................................................... 67
2.3 Dubbele focus......................................................................................................... 67
2.4 Soorten systemen................................................................................................... 69
2.5 In een gezin............................................................................................................ 70
2.6 Verandering............................................................................................................. 72
2.7 Evenwichten in driehoeken.....................................................................................73
2.8 Emergentie............................................................................................................. 73
H3: Het narratieve paradigma.......................................................................74
3.1 Verschil cybernetisch en narratief paradigma.........................................................74
3.2 Het narratieve paradigma.......................................................................................74
3.3 De narratieve psychologie......................................................................................74
3.4 Filosofische achtergrond......................................................................................... 76
3.5 Sociaal constructionisme.........................................................................................76
3.6 Dialogische kijk op communicatie...........................................................................76
3.7 Responsive dialogicality..........................................................................................77
3.8 Homo dialogicus...................................................................................................... 77
3.9 Naar therapie toe.................................................................................................... 78
3.10 Gezinsleven met verhalen.....................................................................................78
1
, 3.11 Narratieve therapie...............................................................................................79
3.12 Reflecting team..................................................................................................... 79
3.13 Open dialogue....................................................................................................... 80
3.14 Cursustekst Ferre.................................................................................................. 80
3.14.1 Denken in verhalen: ik en zelf.........................................................................80
3.14.2 Homo narrans................................................................................................. 80
3.14.3 De ervaring en het verhaal.............................................................................81
3.14.4 Narratieve kijk en gezinstherapie....................................................................82
4.14.5 Homo dialogicus.............................................................................................. 83
H4: Gezinstherapie in praktijk.......................................................................84
4.1 Feedback gericht werken........................................................................................84
4.1.1 Recapituleren.................................................................................................... 84
4.1.2 Vragenlijsten..................................................................................................... 85
4.1.4 Casus Anja........................................................................................................ 85
4.1.5 Casus Corsendonck........................................................................................... 86
4.1.6 Casus Sels......................................................................................................... 88
4.2 Gezinstherapeutisch werken met emoties..............................................................89
4.2.1 Casus Joris, Eva en hun ouders.........................................................................89
4.2.2 Casus Ayla en haar moeder...............................................................................91
4.2.2 Casus Ingrid en haar kinderen..........................................................................93
De therapeut.......................................................................................................... 94
1. De effectieve therapeut............................................................................95
1.1 Psychotherapie in het algemeen.............................................................................95
1.2 De therapeut........................................................................................................... 96
2. De behulpzame therapeut.......................................................................101
3. De naakte therapeut...............................................................................102
Deel 3: Humanistische en existentiële benadering...............................................103
H1: Introductie........................................................................................... 103
1.1 Reflectie................................................................................................................ 103
1.2 The third force/de derde kracht.............................................................................103
1.3 Maslow en Kaufman: een voorbeeld......................................................................105
1.4 Het humanistisch-existentieel mensbeeld.............................................................106
1.5 Kenmerken van humanistisch-experiëntele en existentiële psychotherapieën en
interventies................................................................................................................. 109
1.5.1 Humanistisch-experiëntieel en existentiële psychotherapieën........................109
1.5.2 Humanistisch-experiëntele psychotherapieën................................................109
1.5.3 Existentiële therapieën...................................................................................110
1.5.4 Integratie in andere therapiestromingen.........................................................110
H2: Groei................................................................................................... 110
2.1 Een humanistisch psychologisch thema................................................................110
2
, 2.2 Carl Rogers en groei.............................................................................................. 112
2.3 Groei en het procesmodel van Eugene Gendlin....................................................113
2.4 Psychotherapie en groei........................................................................................ 114
2.4.1 Volgens Gendlin en Rogers..............................................................................114
2.4.2 Groeirichting................................................................................................... 115
2.4.3 Kanttekeningen over groei..............................................................................115
2.4.4 Reflectie.......................................................................................................... 115
2.5 Posttraumatische stress en groei..........................................................................116
H3: Relatie................................................................................................. 117
3.1 De humanistisch-experiëntiële en existentiële mensvisie op relatie.....................117
3.1.1 Vergelijking relatie en een visie.......................................................................117
3.1.2 De kwaliteit van de relatie..............................................................................118
3.1.3 Het zelf is relatie............................................................................................. 119
3.1.4 Kwaliteit van de innerlijke relatie....................................................................119
3.2 De consequentie van deze relationele mensvisie op therapie...............................120
3.2.1 Methoden en doelen.......................................................................................120
3.2.2 Carl Rogers..................................................................................................... 120
3.2.3 Carl Rogers en Eugene Gendlin.......................................................................121
3.2.4 Otto Rank........................................................................................................ 121
3.2.5 Eugene Gendlin............................................................................................... 122
3.3 Presence............................................................................................................... 123
H4: Common factors: de therapeutische relatie...........................................124
4.1 Inleiding................................................................................................................ 124
4.2 Definities............................................................................................................... 125
4.3 Onderzoek............................................................................................................. 125
4.3.1 Meta-analyse therapeutische relatie: individuele psychotherapie volwassenen
(Flückinger, Del Re, Wampold, & Horvath, 2018).....................................................125
4.3.2 Meta-analyse therapeutische relatie: kinderen en jongeren in psychotherapie
................................................................................................................................ 127
4.3.3 Meta-analyse therapeutische relatie: koppel- en familietherapieën................127
4.3.4 Meta-analyse cohesie: groepstherapie............................................................127
4.3.5 Aspecten van de therapeutische relatie..........................................................128
4.4 De therapeutische relatie ondersteunen...............................................................128
H5: Beleving............................................................................................... 130
5.1 Mensbeeld: beleven.............................................................................................. 130
5.1.1 Wat is beleving................................................................................................ 130
5.1.2 Beleving is interactie.......................................................................................130
5.1.3 Beleven is merkbaar.......................................................................................130
5.1.4 Beleven is betekenisvol...................................................................................130
5.1.5 Beleven is proces-matig en existentieel..........................................................131
5.2 Oorsprong van experiëntiële therapieën en interventies......................................131
5.2.1 Opgebouwde klinische kennis.........................................................................131
5.2.2 Onderzoek....................................................................................................... 132
5.3 Principes van humanistisch-experiënteel werken..................................................133
3