Samenvatting: Inleiding tot de
middeleeuwen
Bart Lambert
Semester 1, 2024
1
,Inhoud
HOOFDSTUK 1: Inleiding en periodisering..............................................................7
1. Middenleeuwen als historische periode...........................................................7
1.1. Relativiteit van exacte afbakening............................................................7
2. Henri Pirenne (1862-1935).............................................................................. 8
2.1. Contacten uit het oosten...........................................................................8
3. *Andere onderscheidende kenmerken (komen voor in volgende lessen)......10
4. Middeleeuwen: een anachronistisch label.....................................................10
4.1. Middeleeuwen als historische periode.....................................................11
4.2. Positieve appreciatie van de middeleeuwen...........................................11
4.3. Eigentijdse periodisering.........................................................................11
4.4. Renovatio imperii romanorum.................................................................12
5. Middeleeuwen: een eurocentrische periodisering.........................................12
6. Onderverdeling van middeleeuwen...............................................................12
HOOFDSTUK 2: Christelijke middeleeuwen?.........................................................14
1. Voorbeelden.................................................................................................. 14
1.1. Koortsbomen........................................................................................... 14
1.2. Mezquita van Cordoba............................................................................. 14
1.3. Executie Jan Hus...................................................................................... 14
2. Christendom tijdens Late Oudheid................................................................16
2.1. Christelijk perspectief.............................................................................. 16
2.2. Externe kerstening.................................................................................. 16
2.3. Interne kerstening................................................................................... 18
2.4. Integratie van Heidense praktijken.........................................................18
2.5. Timing van Kerstening............................................................................. 20
2.6. Verdeeldheid binnen Christelijke kerk: Arianisme...................................20
3. Europese gebieden:....................................................................................... 20
3.1. Onder Moslimheerschappij: Al-Andalus...................................................20
3.2. Onder Moslimheerschappij: Sicilië...........................................................21
3.3. Religieuze minderheid binnen Christelijk Europa: Jodendom...................21
4. Pausdom in Vroege Middeleeuwen................................................................21
4.1. Reactie 1: kloosterhervormingen............................................................22
4.2. Reactie 2: Keizer grijpt in........................................................................23
5. Gregoriaanse hervorming (1049-1122).........................................................23
5.1. Communicatie van Verbodsbepalingen...................................................24
5.2. Confrontatie: Investituurstrijd.................................................................25
5.3. Concordaat van Worms...........................................................................25
2
, 6. Opkomst van ‘Pauselijke Monarchie’.............................................................25
7. Houding t.o.v. andersdenkenden...................................................................26
7.1. Katharen/Albigenezen............................................................................. 26
7.2. Kruistochten naar Jeruzalem...................................................................26
7.3. Kruistochten als bevestiging van pauselijke autoriteit............................27
8. Het tij keert................................................................................................... 27
8.1. Reactie 1: Europese vorsten in de tegenaanval......................................28
8.2. Reactie 2: Roep om hervorming van kerk................................................29
8.3. Roep om hervorming: Hussieten.............................................................30
HOOFDSTUK 3: Het Karolingische rijk...................................................................31
1. Volksverhuizingen......................................................................................... 31
2. Salische Franken............................................................................................ 31
2.1. Structurele zwakte van de Merovingers..................................................32
3. Machtsgreep van de hofmeiers.....................................................................32
4. Karel de Grote (ca. 742-814).........................................................................32
4.1. Militair Succes (1).................................................................................... 33
4.2. Krachtdadigheid als bestuurder (2).........................................................33
4.3. Effectief gebruik van Christendom (3).....................................................37
5. Karolingische renaissance............................................................................. 39
5.1. Karolingisch schrift.................................................................................. 40
5.2. Debat...................................................................................................... 40
6. Ondergang van het Karolingische rijk............................................................40
6.1. Vikingen.................................................................................................. 41
6.2. Impact op Europa.................................................................................... 41
6.3. Dynastieke problemen............................................................................ 41
6.4. Ottonen als erfgenamen van Karolingen.................................................43
HOOFDSTUK 4: Wedergeboorte van de staat.......................................................44
1. Frankrijk........................................................................................................ 44
1.1. Filips II Augustus...................................................................................... 45
1.2. Filips IV de Schone.................................................................................. 45
2. Engeland....................................................................................................... 45
2.1. Eduoard de Belijder en Willem de Veroveraar.........................................45
2.2. En verder................................................................................................. 46
2.3. Plantagenets........................................................................................... 46
3. Duitse rijk...................................................................................................... 46
3.1. Verzwakking van gezag keizer................................................................46
4. Hefbomen voor territoriale uitbreiding..........................................................47
3
, 4.1. Gevolgen: reactie van adel.....................................................................47
4.2. Gevolgen: dynastieke conflicten.............................................................48
4.3. Honderdjarige oorlog (1337-1453)..........................................................48
4.4. Impact ‘interne’ conflicten......................................................................50
5. Inrichten van bestuursapparaat....................................................................50
5.1. Uitbouw publiekrechtelijk domein...........................................................50
5.2. Vorstelijke rechtspraak............................................................................ 51
5.3. Betere financiële organisatie...................................................................51
6. Territoriale uitbreiding................................................................................... 53
7. Vrouwelijke vorsten....................................................................................... 53
8. Nederlanden rond 1350................................................................................. 53
8.1. Uitbouw van Vlaams Grafelijk bestuursapparaat.....................................53
8.2. Reactie tegen toenemende grafelijk gezag in Vlaanderen......................54
8.3. Reactie tegen toenemende grafelijk gezag in Vlaanderen: conflict met
Frankrijk......................................................................................................... 54
9. De komst van de Bourgondiërs.....................................................................55
9.1. Territoriale uitbreiding onder Filips IV de Goede......................................55
9.2. Uitbouw vorstelijke macht en reactie......................................................55
10. Historiografie: Wat is een middeleeuwse staat?..........................................57
11. Late Middeleeuwen als Sleutelperiode in Staatsvormingsproces................57
12. Recenter: meer genuanceerde houding......................................................57
HOOFDSTUK 5: De middeleeuwse stad................................................................58
1. De stad, vroeger............................................................................................ 58
1.1. Urbanisatie in het Romeinse rijk..............................................................58
1.2. Late-oudheid en vroege middeleeuwen..................................................58
2. Samenleving wordt overwegend agrarisch...................................................58
2.1. Bisschopssteden...................................................................................... 58
2.2. Emporia................................................................................................... 59
3. Toch een stedelijke ontwikkeling?..................................................................59
3.1. Theorie: Henri Pirenne............................................................................. 59
3.2. Theorie: Adriaan Verhulst........................................................................59
4. Steden ontstaan vanuit platteland................................................................60
4.1. Eerste stadsbevolking (hoort bij de theorie van Verhulst).......................61
4.2. Ontwikkeling van Gent............................................................................ 61
4.3. Nieuwe stichtingen door Vorsten in 12 e en 13e eeuw..............................62
5. Emancipatie van stadsbewoners...................................................................62
6. Hoe ontwikkelen de steden zich verder.........................................................62
4
middeleeuwen
Bart Lambert
Semester 1, 2024
1
,Inhoud
HOOFDSTUK 1: Inleiding en periodisering..............................................................7
1. Middenleeuwen als historische periode...........................................................7
1.1. Relativiteit van exacte afbakening............................................................7
2. Henri Pirenne (1862-1935).............................................................................. 8
2.1. Contacten uit het oosten...........................................................................8
3. *Andere onderscheidende kenmerken (komen voor in volgende lessen)......10
4. Middeleeuwen: een anachronistisch label.....................................................10
4.1. Middeleeuwen als historische periode.....................................................11
4.2. Positieve appreciatie van de middeleeuwen...........................................11
4.3. Eigentijdse periodisering.........................................................................11
4.4. Renovatio imperii romanorum.................................................................12
5. Middeleeuwen: een eurocentrische periodisering.........................................12
6. Onderverdeling van middeleeuwen...............................................................12
HOOFDSTUK 2: Christelijke middeleeuwen?.........................................................14
1. Voorbeelden.................................................................................................. 14
1.1. Koortsbomen........................................................................................... 14
1.2. Mezquita van Cordoba............................................................................. 14
1.3. Executie Jan Hus...................................................................................... 14
2. Christendom tijdens Late Oudheid................................................................16
2.1. Christelijk perspectief.............................................................................. 16
2.2. Externe kerstening.................................................................................. 16
2.3. Interne kerstening................................................................................... 18
2.4. Integratie van Heidense praktijken.........................................................18
2.5. Timing van Kerstening............................................................................. 20
2.6. Verdeeldheid binnen Christelijke kerk: Arianisme...................................20
3. Europese gebieden:....................................................................................... 20
3.1. Onder Moslimheerschappij: Al-Andalus...................................................20
3.2. Onder Moslimheerschappij: Sicilië...........................................................21
3.3. Religieuze minderheid binnen Christelijk Europa: Jodendom...................21
4. Pausdom in Vroege Middeleeuwen................................................................21
4.1. Reactie 1: kloosterhervormingen............................................................22
4.2. Reactie 2: Keizer grijpt in........................................................................23
5. Gregoriaanse hervorming (1049-1122).........................................................23
5.1. Communicatie van Verbodsbepalingen...................................................24
5.2. Confrontatie: Investituurstrijd.................................................................25
5.3. Concordaat van Worms...........................................................................25
2
, 6. Opkomst van ‘Pauselijke Monarchie’.............................................................25
7. Houding t.o.v. andersdenkenden...................................................................26
7.1. Katharen/Albigenezen............................................................................. 26
7.2. Kruistochten naar Jeruzalem...................................................................26
7.3. Kruistochten als bevestiging van pauselijke autoriteit............................27
8. Het tij keert................................................................................................... 27
8.1. Reactie 1: Europese vorsten in de tegenaanval......................................28
8.2. Reactie 2: Roep om hervorming van kerk................................................29
8.3. Roep om hervorming: Hussieten.............................................................30
HOOFDSTUK 3: Het Karolingische rijk...................................................................31
1. Volksverhuizingen......................................................................................... 31
2. Salische Franken............................................................................................ 31
2.1. Structurele zwakte van de Merovingers..................................................32
3. Machtsgreep van de hofmeiers.....................................................................32
4. Karel de Grote (ca. 742-814).........................................................................32
4.1. Militair Succes (1).................................................................................... 33
4.2. Krachtdadigheid als bestuurder (2).........................................................33
4.3. Effectief gebruik van Christendom (3).....................................................37
5. Karolingische renaissance............................................................................. 39
5.1. Karolingisch schrift.................................................................................. 40
5.2. Debat...................................................................................................... 40
6. Ondergang van het Karolingische rijk............................................................40
6.1. Vikingen.................................................................................................. 41
6.2. Impact op Europa.................................................................................... 41
6.3. Dynastieke problemen............................................................................ 41
6.4. Ottonen als erfgenamen van Karolingen.................................................43
HOOFDSTUK 4: Wedergeboorte van de staat.......................................................44
1. Frankrijk........................................................................................................ 44
1.1. Filips II Augustus...................................................................................... 45
1.2. Filips IV de Schone.................................................................................. 45
2. Engeland....................................................................................................... 45
2.1. Eduoard de Belijder en Willem de Veroveraar.........................................45
2.2. En verder................................................................................................. 46
2.3. Plantagenets........................................................................................... 46
3. Duitse rijk...................................................................................................... 46
3.1. Verzwakking van gezag keizer................................................................46
4. Hefbomen voor territoriale uitbreiding..........................................................47
3
, 4.1. Gevolgen: reactie van adel.....................................................................47
4.2. Gevolgen: dynastieke conflicten.............................................................48
4.3. Honderdjarige oorlog (1337-1453)..........................................................48
4.4. Impact ‘interne’ conflicten......................................................................50
5. Inrichten van bestuursapparaat....................................................................50
5.1. Uitbouw publiekrechtelijk domein...........................................................50
5.2. Vorstelijke rechtspraak............................................................................ 51
5.3. Betere financiële organisatie...................................................................51
6. Territoriale uitbreiding................................................................................... 53
7. Vrouwelijke vorsten....................................................................................... 53
8. Nederlanden rond 1350................................................................................. 53
8.1. Uitbouw van Vlaams Grafelijk bestuursapparaat.....................................53
8.2. Reactie tegen toenemende grafelijk gezag in Vlaanderen......................54
8.3. Reactie tegen toenemende grafelijk gezag in Vlaanderen: conflict met
Frankrijk......................................................................................................... 54
9. De komst van de Bourgondiërs.....................................................................55
9.1. Territoriale uitbreiding onder Filips IV de Goede......................................55
9.2. Uitbouw vorstelijke macht en reactie......................................................55
10. Historiografie: Wat is een middeleeuwse staat?..........................................57
11. Late Middeleeuwen als Sleutelperiode in Staatsvormingsproces................57
12. Recenter: meer genuanceerde houding......................................................57
HOOFDSTUK 5: De middeleeuwse stad................................................................58
1. De stad, vroeger............................................................................................ 58
1.1. Urbanisatie in het Romeinse rijk..............................................................58
1.2. Late-oudheid en vroege middeleeuwen..................................................58
2. Samenleving wordt overwegend agrarisch...................................................58
2.1. Bisschopssteden...................................................................................... 58
2.2. Emporia................................................................................................... 59
3. Toch een stedelijke ontwikkeling?..................................................................59
3.1. Theorie: Henri Pirenne............................................................................. 59
3.2. Theorie: Adriaan Verhulst........................................................................59
4. Steden ontstaan vanuit platteland................................................................60
4.1. Eerste stadsbevolking (hoort bij de theorie van Verhulst).......................61
4.2. Ontwikkeling van Gent............................................................................ 61
4.3. Nieuwe stichtingen door Vorsten in 12 e en 13e eeuw..............................62
5. Emancipatie van stadsbewoners...................................................................62
6. Hoe ontwikkelen de steden zich verder.........................................................62
4
