1
Mensenrechten: Een Uitgebreide Analyse van Concepten, Interpretaties en Jurisprudentie
Deze samenvatting biedt een diepgaande verkenning van het concept mensenrechten, hun historische evolutie,
juridische fundamenten en de complexe interpretaties in de jurisprudentie. Het begint met een introductie van de
terminologie en de fundamentele aard van mensenrechten, waarbij de verschuiving van bescherming tegen
staatsmacht naar het omvatten van overheidsnalatigheid en bescherming tegen derden wordt belicht. Vervolgens
wordt de cruciale rol van mensenrechten als een van de drie pijlers van de liberale democratie, naast democratie
en de rechtsstaat, uiteengezet. De tekst duikt dieper in de ambiguïteit van menselijke waardigheid, een centraal
concept in mensenrechten, en illustreert dit met de 'dwergwerpen'-zaak, waarbij conflicterende interpretaties van
autonomie en morele waardigheid worden besproken. De theorie van Martha Nussbaum over menselijke
capaciteiten en de benadering van het Inter-Amerikaanse Hof voor de Rechten van de Mens, dat het recht op
leven interpreteert als het recht op een waardig leven, worden ook behandeld. Tot slot worden de
staatsverplichtingen en de handhaving van mensenrechten in de jurisprudentie geanalyseerd aan de hand van
zaken zoals Haas v. Zwitserland (recht om waardig te sterven) en Camara v. België (huisvesting van
vluchtelingen), waarbij de spanning tussen individuele rechten en de rol van de staat in het waarborgen van
menselijke waardigheid centraal staat. De samenvatting eindigt met een discussie over de universaliteit van
mensenrechten, de humanisering van het recht en de afwezigheid van een strikte hiërarchie tussen rechten, wat
de complexiteit en de voortdurende ontwikkeling van dit cruciale rechtsgebied onderstreept.
Hoofdstuk 1: Het Concept van Mensenrechten
Dit hoofdstuk introduceert het concept van mensenrechten, waarbij de terminologie, de fundamentele aard en de
juridische bronnen ervan worden onderzocht. Het benadrukt de evolutie van mensenrechten van bescherming
tegen willekeurige staatsmacht naar het omvatten van overheidsnalatigheid en bescherming tegen derden.
⚖️ Terminologie en Fundamentele Aard
Het concept van mensenrechten omvat verschillende termen zoals fundamentele rechten en vrijheden,
basisrechten en mensenrechten, die in essentie naar hetzelfde verwijzen: rechten die zo fundamenteel zijn dat
iedereen ze moet kunnen hebben en afdwingen. Historisch gezien was het primaire doel van mensenrechten het
individu te beschermen tegen de willekeurige macht van de staat, wat zich manifesteerde in de bescherming
tegen handelingen van autoriteiten, zoals marteling. Deze bescherming is geëvolueerd naar het omvatten van
nalatigheid van de overheid (bijvoorbeeld in zaken als klimaatverandering) en bescherming tegen derden,
wat de rol van de staat benadrukt bij het waarborgen van de handhaving van strafrecht en andere beschermende
mechanismen. Deze rechten worden gezien als open normen, waarvan de precieze betekenis wordt gevormd
door jurisprudentie, met name die van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en nationale
constitutionele hoven.
🏛️ Mensenrechten als Pijler van de Liberale Democratie
Mensenrechten zijn fundamenteel omdat ze een van de drie pijlers van de liberale democratie vormen, naast
democratie en de rechtsstaat. Democratie, die draait om participatie en meerderheidsregel, is op zichzelf niet
voldoende, omdat het de rechten van minderheden kan negeren. Mensenrechten dienen als een bescherming
tegen misbruik van meerderheidsmacht, waarbij de menselijke waardigheid van elk individu, inclusief
minderheden, te allen tijde moet worden gerespecteerd. De rechtsstaat is cruciaal omdat deze ervoor zorgt dat
de staat zelf onderworpen is aan de wet en dat individuen hun rechten, inclusief mensenrechten, via de rechter
kunnen afdwingen. De interactie tussen deze drie pijlers is essentieel voor het functioneren van een
rechtvaardige samenleving en het handhaven van de balans der machten. Het niet respecteren van rechterlijke
bevelen door de overheid, zoals recentelijk in België, ondermijnt de fundamenten van de rechtsstaat en de
liberale democratie.
📜 Rechten, Plichten en Juridische Bronnen
Hoewel de nadruk vaak ligt op rechten, is er ook een discussie over de rol van plichten. Sommige instrumenten,
zoals het Afrikaanse Handvest, benadrukken expliciet plichten jegens familie, samenleving en de staat. Het te
veel benadrukken van plichten kan echter de effectiviteit van rechten ondermijnen, waardoor een evenwicht
tussen rechten en plichten cruciaal is. Wat betreft juridische bronnen, onderscheidt men positief recht
(algemene beginselen, gewoonterecht, verdragen en grondwetten) en natuurrecht, dat stelt dat mens zijn
voldoende is om fundamentele rechten te hebben, onafhankelijk van geschreven wetten. Het Universele
Juridische Geweten, zoals gehanteerd door het Inter-Amerikaanse Hof voor de Rechten van de Mens, en de
Europese consensus, zoals toegepast door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, zijn voorbeelden
van hoe deze benaderingen de interpretatie van mensenrechten beïnvloeden. Mensenrechtenverdragen worden
beschouwd als wetgevende verdragen die een gemeenschappelijk belang dienen, zonder wederkerigheid, wat
hun unieke positie binnen het internationaal recht benadrukt. Het concept van menselijke waardigheid is een
centraal, zij het ambigu, concept dat de basis vormt van veel mensenrechteninstrumenten en voortdurend wordt
geïnterpreteerd, zoals blijkt uit discussies over zaken als dwergwerpen, waarbij de balans tussen autonomie en
de openbare orde wordt afgewogen.
, 2
Reflectievragen:
● Hoe beïnvloedt de evolutie van mensenrechten, van bescherming tegen staatsoptreden naar
bescherming tegen derden, de rol en verantwoordelijkheden van de staat in de moderne samenleving?
● Op welke manieren kunnen de 'open normen' van mensenrechten, zoals het verbod op foltering, worden
geïnterpreteerd en toegepast in nieuwe en complexe situaties, en wie heeft de autoriteit om deze
interpretaties vast te stellen?
● Welke spanningen kunnen er ontstaan tussen de drie pijlers van de liberale democratie (democratie,
rechtsstaat, mensenrechten), en hoe kunnen deze spanningen worden opgelost om de stabiliteit van het
systeem te waarborgen?
● Hoe kan het evenwicht tussen rechten en plichten het beste worden gevonden en gehandhaafd in de
context van mensenrechten, en welke rol spelen internationale en nationale juridische kaders hierin?
● Wat zijn de implicaties van het onderscheid tussen positief recht en natuurrecht voor de
afdwingbaarheid en universele acceptatie van mensenrechten, en hoe beïnvloeden deze benaderingen
de beslissingen van internationale rechtbanken?
Hoofdstuk 2: Menselijke Waardigheid in het Recht
Dit hoofdstuk verkent de complexe en veelzijdige aard van menselijke waardigheid binnen het juridische kader,
met een diepe duik in verschillende interpretaties en hun praktische implicaties, met name aan de hand van de
'dwergwerpen'-zaak. Het belicht de spanning tussen autonomie en het morele concept van waardigheid, en hoe
internationale rechtbanken en comités deze concepten toepassen bij het beoordelen van
mensenrechtenkwesties.
🤔 Concepten van Menselijke Waardigheid
Menselijke waardigheid is een fundamenteel concept in het recht, maar de interpretatie ervan varieert aanzienlijk.
⚖️ De Zaak Wackenheim: Dwergwerpen
De zaak Wackenheim, betreffende het verbod op dwergwerpen in Frankrijk, illustreert de conflicterende
interpretaties van menselijke waardigheid. De dwerg, Manuel Wackenheim, beargumenteerde dat het gooien
hem in staat stelde zijn brood te verdienen en zijn zelfrespect te behouden, en dat een verbod zijn menselijke
waardigheid schond door zijn autonomie te beperken. De Franse Raad van State handhaafde echter het verbod,
gebaseerd op het principe van openbare orde en het morele idee dat mensen niet als objecten mogen worden
behandeld, zelfs niet met instemming. Dit toont een voorkeur voor de Kantiaanse benadering boven de
autonomie-benadering in de Franse context. Andere dwergen vonden de praktijk vernederend, wat de
complexiteit van de zaak verder benadrukt.
🏛️ Het Mensenrechtencomité en Wackenheim
Na de beslissing van de Franse Raad van State wendde Wackenheim zich tot het Mensenrechtencomité van de
Verenigde Naties, klagend over discriminatie en schending van zijn recht op gelijkheid. Hij betoogde dat het
verbod specifiek gericht was op dwergen en dat er geen sprake was van verstoring van de openbare orde. Het
Comité oordeelde echter dat het verbod op dwergwerpen, zoals toegepast door Frankrijk, geen misbruik was,
maar noodzakelijk ter bescherming van de openbare orde, wat overwegingen van menselijke waardigheid
met zich meebracht die verenigbaar zijn met het Convenant. Het Comité concludeerde dat de differentiatie
gebaseerd was op objectieve en redelijke gronden, namelijk de bescherming van menselijke waardigheid. Ze
merkten op dat alleen dwergen op deze manier gegooid kunnen worden, wat het onderscheid rechtvaardigde.
🌍 Nationale Soevereiniteit en Menselijke Waardigheid
De uitspraak van het Mensenrechtencomité in de zaak Wackenheim impliceert niet dat elke staat verplicht is
dwergwerpen te verbieden. Het Comité stelde vast dat Frankrijk het recht had om de praktijk te verbieden op
basis van zijn interpretatie van de openbare orde en menselijke waardigheid. Dit betekent dat staten een zekere
speelruimte hebben om te bepalen wat menselijke waardigheid inhoudt en hoe deze te beschermen. De
beslissing van het Comité was dat Frankrijks verbod geen schending van non-discriminatie was, niet dat het een
universele verplichting creëerde. Dit benadrukt de nuances in de toepassing van mensenrechten en de erkenning
van verschillende nationale benaderingen van waardigheid.
🧠 Nussbaums Capaciteitenbenadering
Martha Nussbaum biedt in haar werk 'Frontiers of Justice' een andere belangrijke benadering van menselijke
waardigheid, namelijk de capaciteitenbenadering. Zij identificeert een lijst van centrale menselijke
capaciteiten die essentieel zijn voor een leven dat menselijke waardigheid waardig is. Dit gaat verder dan louter
functioneren; het gaat om de mogelijkheid om bepaalde handelingen te verrichten en keuzes te maken.
Nussbaum stelt dat er een drempelniveau van elke capaciteit moet zijn, waaronder 'echt menselijk functioneren'
niet beschikbaar is voor burgers. Deze benadering omvat zowel politieke en burgerrechten als
sociaaleconomische rechten, en erkent dat het drempelniveau kan variëren afhankelijk van de samenleving,
, 3
zolang een absoluut minimum wordt gehandhaafd. Dit biedt een dynamisch kader voor het begrijpen van
waardigheid.
⚖️ Inter-Amerikaanse Hof en het Recht op een Waardig Leven
Het Inter-Amerikaanse Hof voor de Rechten van de Mens heeft het concept van menselijke waardigheid verder
uitgebreid door het recht op leven te interpreteren als het recht op een waardig leven. In de zaak Yakye Axa v.
Paraguay stelde het Hof dat de staat de plicht heeft om 'minimale levensomstandigheden te creëren die
verenigbaar zijn met de waardigheid van de mens' en geen 'omstandigheden mag creëren die deze belemmeren
of verhinderen'. Dit omvat de plicht om positieve, concrete maatregelen te nemen ter vervulling van het recht
op een fatsoenlijk leven, vooral voor kwetsbare personen. Deze interpretatie toont aan hoe juridische lichamen
het concept van waardigheid gebruiken om de reikwijdte van fundamentele rechten te verbreden en staten te
verplichten tot actieve bescherming van de levenskwaliteit van hun burgers.
Reflectievragen:
● Hoe beïnvloedt de keuze tussen een autonomie-gebaseerde en een moreel-gebaseerde benadering
van menselijke waardigheid de uitkomst van juridische zaken zoals die van Wackenheim?
● Welke argumenten zou een rechter in België kunnen gebruiken om dwergwerpen te verbieden, rekening
houdend met de uitspraak van het Mensenrechtencomité en de nationale context?
● Op welke manier kan de capaciteitenbenadering van Nussbaum een breder begrip van menselijke
waardigheid bieden dan traditionele juridische definities, en wat zijn de implicaties hiervoor voor
wetgeving?
● Hoe kan het concept van 'openbare orde' worden afgewogen tegen individuele vrijheden wanneer het
gaat om de bescherming van menselijke waardigheid?
● Welke rol speelt het 'universeel juridisch geweten' bij de interpretatie van fundamentele rechten, zoals
het recht op leven als een 'waardig leven', door internationale gerechtshoven?
Hoofdstuk 3: Staatsverplichtingen en Jurisprudentie
Dit hoofdstuk onderzoekt de complexe relatie tussen menselijke waardigheid, staatsverplichtingen en
jurisprudentie aan de hand van twee belangrijke zaken: Haas v. Zwitserland, betreffende het recht om waardig te
sterven, en Camara v. België, over de huisvesting van vluchtelingen en de rechtsstaat. De discussie belicht hoe
het concept van menselijke waardigheid wordt geïnterpreteerd en toegepast in verschillende juridische
contexten, en de implicaties hiervan voor nationale staten en internationale hoven.
⚖️ Het Recht om Waardig te Sterven: Haas v. Zwitserland
De zaak Haas v. Zwitserland behandelt de vraag of er een recht bestaat om waardig te sterven en of staten
verplicht zijn maatregelen te nemen om zelfdoding te faciliteren. Haas, een ernstig depressieve man die niet
terminaal ziek was, verzocht om medicatie voor een pijnloze dood. Hoewel Zwitserse wetgeving zelfdoding onder
bepaalde voorwaarden toestaat, kreeg hij de medicatie niet omdat psychiaters met hem wilden praten en zijn
besluit niet als volledig vrij en weloverwogen beschouwden. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens
(EHRM) oordeelde dat dit binnen de reikwijdte van het privéleven valt, wat autonomie en de mogelijkheid om
persoonlijke keuzes te maken omvat. Het Hof stelde echter dat Zwitserland niet had gefaald in zijn verplichtingen,
zelfs als er een positieve verplichting zou zijn om zelfdoding met waardigheid te vergemakkelijken, omdat het
land mechanismen had ingesteld om misbruik te voorkomen, zoals de noodzaak van een psychiatrische
beoordeling om de vrijwilligheid en het begrip van de beslissing te waarborgen. Dit benadrukt de delicate balans
tussen individuele autonomie en de bescherming van kwetsbare personen.
🏠 Menselijke Waardigheid en de Rechtsstaat: Camara v. België
De zaak Camara v. België behandelt de niet-uitvoering van rechterlijke bevelen tot huisvesting voor
asielzoekers, met name alleenstaande mannen, in de context van de vluchtelingencrisis. De zaak illustreert de
systemische problemen binnen het Belgische rechtssysteem, waar rechterlijke bevelen tot huisvesting, vaak met
dwangsommen, niet tijdig werden uitgevoerd. Het EHRM benadrukte het belang van de rechtsstaat en het
vertrouwen van het publiek in justitie. Het Hof oordeelde dat een vertraging van vier maanden in de uitvoering
van een rechterlijk bevel te lang was en een schending vormde van artikel 6 van het Europees Verdrag voor de
Rechten van de Mens (EVRM), dat recht op een eerlijk proces garandeert. Het Hof merkte op dat de Belgische
autoriteiten pas actie ondernamen na tussenkomst van het EHRM, wat duidt op een structureel probleem en een
gebrek aan naleving van nationale uitspraken. De verwijzing naar menselijke waardigheid in deze zaak,
specifiek in paragraaf 17, was cruciaal, waarbij het Hof stelde dat de rechterlijke uitspraak bedoeld was om de
menselijke waardigheid te beschermen, en een dergelijke lange vertraging daarom onredelijk was. Dit roept de
vraag op naar de toegevoegde waarde van het expliciet vermelden van menselijke waardigheid in dergelijke
oordelen, en of dit impliceert dat vonnissen minder belangrijk zijn als menselijke waardigheid niet direct in het
geding is.
💡 De Ambiguïteit van Menselijke Waardigheid
, 4
Het concept van menselijke waardigheid wint aan belang in de jurisprudentie en verdragsteksten, maar blijft
ambigu. In de zaak Camara v. België werd de verwijzing naar menselijke waardigheid door sommigen positief
ontvangen, omdat het de erkenning van de waardigheid van de betrokken personen benadrukt en de staat
aansprakelijk stelt. Echter, de professor stelt de vraag of het de taak van een hof is om een staat te 'vernederen'
en of de expliciete vermelding van menselijke waardigheid in dit specifieke geval noodzakelijk was. Het risico
bestaat dat, indien menselijke waardigheid niet expliciet wordt genoemd, de indruk kan ontstaan dat de naleving
van vonnissen minder urgent is. Dit benadrukt de noodzaak voor rechters en juristen om zorgvuldig om te gaan
met de formulering van uitspraken en de implicaties van het benadrukken van specifieke concepten zoals
menselijke waardigheid. Het is essentieel dat alle vonnissen worden uitgevoerd, ongeacht of menselijke
waardigheid expliciet wordt genoemd, om de integriteit van de rechtsstaat te waarborgen. De discussie over de
reikwijdte van mensenrechten, die voor iedereen gelden, ongeacht hun status, is hierbij van fundamenteel
belang.
Reflectievragen:
● Hoe beïnvloedt de interpretatie van 'menselijke waardigheid' de reikwijdte van staatsverplichtingen, met
name in controversiële kwesties zoals het recht om te sterven?
● Welke mechanismen kunnen worden geïmplementeerd om de naleving van rechterlijke bevelen door
nationale staten te waarborgen, vooral wanneer deze betrekking hebben op fundamentele
mensenrechten?
● In hoeverre moet een hof, zoals het EHRM, de nadruk leggen op 'menselijke waardigheid' in zijn
uitspraken, en wat zijn de potentiële voor- en nadelen hiervan?
● Hoe kan de spanning tussen de bescherming van kwetsbare personen en het recht op individuele
autonomie effectief worden beheerd binnen het juridische kader?
● Welke rol speelt het concept van de 'rechtsstaat' in het handhaven van mensenrechten, en hoe kan het
vertrouwen van het publiek in justitie worden hersteld wanneer er sprake is van systemische falen?
Hoofdstuk 4: Fundamenten en Ontwikkelingen van Mensenrechten
Dit hoofdstuk behandelt de complexiteit van mensenrechten, beginnend bij de discussie over de urgentie van het
respecteren van menselijke waardigheid in nationale wetgeving, en evoluerend naar een diepgaande historische
analyse van mensenrechten. Het exploreert de overgang van een nationaal naar een internationaal perspectief
na de Tweede Wereldoorlog, de conceptie van drie generaties mensenrechten, en de aanhoudende debatten
over hun universaliteit en afdwingbaarheid.
⚖️ Menselijke Waardigheid en Nationale Wetgeving
De discussie over menselijke waardigheid en de implementatie ervan in nationale wetgeving is complex en
urgent. Wanneer een rechter een uitspraak doet die de menselijke waardigheid betreft, zoals het recht op
onderdak voor internationale beschermingszoekers, rijst de vraag hoe snel de staat moet handelen. Het niet
uitvoeren van een dergelijke rechterlijke uitspraak, zelfs voor korte periodes, kan leiden tot schending van
fundamentele rechten. Dit creëert een situatie waarin degenen die juridische bijstand kunnen vinden, mogelijk
voorrang krijgen, wat de ongelijkheid in de praktijk vergroot. Hoewel sommigen pleiten voor enige speelruimte
voor de staat om zich te organiseren, is de kernvraag of menselijke waardigheid uitstel toelaat.
📜 Historisch Perspectief op Mensenrechten
Vanuit een historisch perspectief zijn mensenrechten een relatief recent fenomeen. Vóór de Tweede
Wereldoorlog werden mensenrechten voornamelijk als een nationale aangelegenheid beschouwd, verankerd in
grondwetten en gewoonterecht. Na de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog ontstond echter een internationaal
perspectief, culminerend in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (1948) en diverse
internationale verdragen. Deze verschuiving benadrukt het besef dat schendingen van mensenrechten niet
langer als louter interne aangelegenheden kunnen worden gezien, maar internationale aandacht en bescherming
vereisen om herhaling van grootschalig leed te voorkomen.
🌐 Drie Generaties Mensenrechten
De ontwikkeling van mensenrechten wordt vaak onderverdeeld in drie generaties. De eerste generatie omvat
burgerlijke en politieke rechten (blauwe rechten), zoals vrijheid van meningsuiting en het recht op leven,
voornamelijk benadrukt in Westerse tradities. De tweede generatie betreft economische, sociale en culturele
rechten (rode rechten), zoals het recht op sociale zekerheid en eerlijke betaling, die sterker werden gepromoot
door Oostbloklanden. De derde generatie omvat collectieve/solidariteitsrechten (groene rechten), zoals het
recht op duurzame ontwikkeling en vrede, die nog niet universeel zijn erkend in klassieke
mensenrechtenverdragen. Ondanks deze categorisering is er veel kritiek, aangezien mensenrechten als
onderling afhankelijk en ondeelbaar worden beschouwd, essentieel voor de volledige realisatie van menselijke
waardigheid, zoals benadrukt door het Inter-Amerikaanse Hof en de Verklaring van Wenen.
🌍 Universaliteit en Kritiek op Mensenrechten
Mensenrechten: Een Uitgebreide Analyse van Concepten, Interpretaties en Jurisprudentie
Deze samenvatting biedt een diepgaande verkenning van het concept mensenrechten, hun historische evolutie,
juridische fundamenten en de complexe interpretaties in de jurisprudentie. Het begint met een introductie van de
terminologie en de fundamentele aard van mensenrechten, waarbij de verschuiving van bescherming tegen
staatsmacht naar het omvatten van overheidsnalatigheid en bescherming tegen derden wordt belicht. Vervolgens
wordt de cruciale rol van mensenrechten als een van de drie pijlers van de liberale democratie, naast democratie
en de rechtsstaat, uiteengezet. De tekst duikt dieper in de ambiguïteit van menselijke waardigheid, een centraal
concept in mensenrechten, en illustreert dit met de 'dwergwerpen'-zaak, waarbij conflicterende interpretaties van
autonomie en morele waardigheid worden besproken. De theorie van Martha Nussbaum over menselijke
capaciteiten en de benadering van het Inter-Amerikaanse Hof voor de Rechten van de Mens, dat het recht op
leven interpreteert als het recht op een waardig leven, worden ook behandeld. Tot slot worden de
staatsverplichtingen en de handhaving van mensenrechten in de jurisprudentie geanalyseerd aan de hand van
zaken zoals Haas v. Zwitserland (recht om waardig te sterven) en Camara v. België (huisvesting van
vluchtelingen), waarbij de spanning tussen individuele rechten en de rol van de staat in het waarborgen van
menselijke waardigheid centraal staat. De samenvatting eindigt met een discussie over de universaliteit van
mensenrechten, de humanisering van het recht en de afwezigheid van een strikte hiërarchie tussen rechten, wat
de complexiteit en de voortdurende ontwikkeling van dit cruciale rechtsgebied onderstreept.
Hoofdstuk 1: Het Concept van Mensenrechten
Dit hoofdstuk introduceert het concept van mensenrechten, waarbij de terminologie, de fundamentele aard en de
juridische bronnen ervan worden onderzocht. Het benadrukt de evolutie van mensenrechten van bescherming
tegen willekeurige staatsmacht naar het omvatten van overheidsnalatigheid en bescherming tegen derden.
⚖️ Terminologie en Fundamentele Aard
Het concept van mensenrechten omvat verschillende termen zoals fundamentele rechten en vrijheden,
basisrechten en mensenrechten, die in essentie naar hetzelfde verwijzen: rechten die zo fundamenteel zijn dat
iedereen ze moet kunnen hebben en afdwingen. Historisch gezien was het primaire doel van mensenrechten het
individu te beschermen tegen de willekeurige macht van de staat, wat zich manifesteerde in de bescherming
tegen handelingen van autoriteiten, zoals marteling. Deze bescherming is geëvolueerd naar het omvatten van
nalatigheid van de overheid (bijvoorbeeld in zaken als klimaatverandering) en bescherming tegen derden,
wat de rol van de staat benadrukt bij het waarborgen van de handhaving van strafrecht en andere beschermende
mechanismen. Deze rechten worden gezien als open normen, waarvan de precieze betekenis wordt gevormd
door jurisprudentie, met name die van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en nationale
constitutionele hoven.
🏛️ Mensenrechten als Pijler van de Liberale Democratie
Mensenrechten zijn fundamenteel omdat ze een van de drie pijlers van de liberale democratie vormen, naast
democratie en de rechtsstaat. Democratie, die draait om participatie en meerderheidsregel, is op zichzelf niet
voldoende, omdat het de rechten van minderheden kan negeren. Mensenrechten dienen als een bescherming
tegen misbruik van meerderheidsmacht, waarbij de menselijke waardigheid van elk individu, inclusief
minderheden, te allen tijde moet worden gerespecteerd. De rechtsstaat is cruciaal omdat deze ervoor zorgt dat
de staat zelf onderworpen is aan de wet en dat individuen hun rechten, inclusief mensenrechten, via de rechter
kunnen afdwingen. De interactie tussen deze drie pijlers is essentieel voor het functioneren van een
rechtvaardige samenleving en het handhaven van de balans der machten. Het niet respecteren van rechterlijke
bevelen door de overheid, zoals recentelijk in België, ondermijnt de fundamenten van de rechtsstaat en de
liberale democratie.
📜 Rechten, Plichten en Juridische Bronnen
Hoewel de nadruk vaak ligt op rechten, is er ook een discussie over de rol van plichten. Sommige instrumenten,
zoals het Afrikaanse Handvest, benadrukken expliciet plichten jegens familie, samenleving en de staat. Het te
veel benadrukken van plichten kan echter de effectiviteit van rechten ondermijnen, waardoor een evenwicht
tussen rechten en plichten cruciaal is. Wat betreft juridische bronnen, onderscheidt men positief recht
(algemene beginselen, gewoonterecht, verdragen en grondwetten) en natuurrecht, dat stelt dat mens zijn
voldoende is om fundamentele rechten te hebben, onafhankelijk van geschreven wetten. Het Universele
Juridische Geweten, zoals gehanteerd door het Inter-Amerikaanse Hof voor de Rechten van de Mens, en de
Europese consensus, zoals toegepast door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, zijn voorbeelden
van hoe deze benaderingen de interpretatie van mensenrechten beïnvloeden. Mensenrechtenverdragen worden
beschouwd als wetgevende verdragen die een gemeenschappelijk belang dienen, zonder wederkerigheid, wat
hun unieke positie binnen het internationaal recht benadrukt. Het concept van menselijke waardigheid is een
centraal, zij het ambigu, concept dat de basis vormt van veel mensenrechteninstrumenten en voortdurend wordt
geïnterpreteerd, zoals blijkt uit discussies over zaken als dwergwerpen, waarbij de balans tussen autonomie en
de openbare orde wordt afgewogen.
, 2
Reflectievragen:
● Hoe beïnvloedt de evolutie van mensenrechten, van bescherming tegen staatsoptreden naar
bescherming tegen derden, de rol en verantwoordelijkheden van de staat in de moderne samenleving?
● Op welke manieren kunnen de 'open normen' van mensenrechten, zoals het verbod op foltering, worden
geïnterpreteerd en toegepast in nieuwe en complexe situaties, en wie heeft de autoriteit om deze
interpretaties vast te stellen?
● Welke spanningen kunnen er ontstaan tussen de drie pijlers van de liberale democratie (democratie,
rechtsstaat, mensenrechten), en hoe kunnen deze spanningen worden opgelost om de stabiliteit van het
systeem te waarborgen?
● Hoe kan het evenwicht tussen rechten en plichten het beste worden gevonden en gehandhaafd in de
context van mensenrechten, en welke rol spelen internationale en nationale juridische kaders hierin?
● Wat zijn de implicaties van het onderscheid tussen positief recht en natuurrecht voor de
afdwingbaarheid en universele acceptatie van mensenrechten, en hoe beïnvloeden deze benaderingen
de beslissingen van internationale rechtbanken?
Hoofdstuk 2: Menselijke Waardigheid in het Recht
Dit hoofdstuk verkent de complexe en veelzijdige aard van menselijke waardigheid binnen het juridische kader,
met een diepe duik in verschillende interpretaties en hun praktische implicaties, met name aan de hand van de
'dwergwerpen'-zaak. Het belicht de spanning tussen autonomie en het morele concept van waardigheid, en hoe
internationale rechtbanken en comités deze concepten toepassen bij het beoordelen van
mensenrechtenkwesties.
🤔 Concepten van Menselijke Waardigheid
Menselijke waardigheid is een fundamenteel concept in het recht, maar de interpretatie ervan varieert aanzienlijk.
⚖️ De Zaak Wackenheim: Dwergwerpen
De zaak Wackenheim, betreffende het verbod op dwergwerpen in Frankrijk, illustreert de conflicterende
interpretaties van menselijke waardigheid. De dwerg, Manuel Wackenheim, beargumenteerde dat het gooien
hem in staat stelde zijn brood te verdienen en zijn zelfrespect te behouden, en dat een verbod zijn menselijke
waardigheid schond door zijn autonomie te beperken. De Franse Raad van State handhaafde echter het verbod,
gebaseerd op het principe van openbare orde en het morele idee dat mensen niet als objecten mogen worden
behandeld, zelfs niet met instemming. Dit toont een voorkeur voor de Kantiaanse benadering boven de
autonomie-benadering in de Franse context. Andere dwergen vonden de praktijk vernederend, wat de
complexiteit van de zaak verder benadrukt.
🏛️ Het Mensenrechtencomité en Wackenheim
Na de beslissing van de Franse Raad van State wendde Wackenheim zich tot het Mensenrechtencomité van de
Verenigde Naties, klagend over discriminatie en schending van zijn recht op gelijkheid. Hij betoogde dat het
verbod specifiek gericht was op dwergen en dat er geen sprake was van verstoring van de openbare orde. Het
Comité oordeelde echter dat het verbod op dwergwerpen, zoals toegepast door Frankrijk, geen misbruik was,
maar noodzakelijk ter bescherming van de openbare orde, wat overwegingen van menselijke waardigheid
met zich meebracht die verenigbaar zijn met het Convenant. Het Comité concludeerde dat de differentiatie
gebaseerd was op objectieve en redelijke gronden, namelijk de bescherming van menselijke waardigheid. Ze
merkten op dat alleen dwergen op deze manier gegooid kunnen worden, wat het onderscheid rechtvaardigde.
🌍 Nationale Soevereiniteit en Menselijke Waardigheid
De uitspraak van het Mensenrechtencomité in de zaak Wackenheim impliceert niet dat elke staat verplicht is
dwergwerpen te verbieden. Het Comité stelde vast dat Frankrijk het recht had om de praktijk te verbieden op
basis van zijn interpretatie van de openbare orde en menselijke waardigheid. Dit betekent dat staten een zekere
speelruimte hebben om te bepalen wat menselijke waardigheid inhoudt en hoe deze te beschermen. De
beslissing van het Comité was dat Frankrijks verbod geen schending van non-discriminatie was, niet dat het een
universele verplichting creëerde. Dit benadrukt de nuances in de toepassing van mensenrechten en de erkenning
van verschillende nationale benaderingen van waardigheid.
🧠 Nussbaums Capaciteitenbenadering
Martha Nussbaum biedt in haar werk 'Frontiers of Justice' een andere belangrijke benadering van menselijke
waardigheid, namelijk de capaciteitenbenadering. Zij identificeert een lijst van centrale menselijke
capaciteiten die essentieel zijn voor een leven dat menselijke waardigheid waardig is. Dit gaat verder dan louter
functioneren; het gaat om de mogelijkheid om bepaalde handelingen te verrichten en keuzes te maken.
Nussbaum stelt dat er een drempelniveau van elke capaciteit moet zijn, waaronder 'echt menselijk functioneren'
niet beschikbaar is voor burgers. Deze benadering omvat zowel politieke en burgerrechten als
sociaaleconomische rechten, en erkent dat het drempelniveau kan variëren afhankelijk van de samenleving,
, 3
zolang een absoluut minimum wordt gehandhaafd. Dit biedt een dynamisch kader voor het begrijpen van
waardigheid.
⚖️ Inter-Amerikaanse Hof en het Recht op een Waardig Leven
Het Inter-Amerikaanse Hof voor de Rechten van de Mens heeft het concept van menselijke waardigheid verder
uitgebreid door het recht op leven te interpreteren als het recht op een waardig leven. In de zaak Yakye Axa v.
Paraguay stelde het Hof dat de staat de plicht heeft om 'minimale levensomstandigheden te creëren die
verenigbaar zijn met de waardigheid van de mens' en geen 'omstandigheden mag creëren die deze belemmeren
of verhinderen'. Dit omvat de plicht om positieve, concrete maatregelen te nemen ter vervulling van het recht
op een fatsoenlijk leven, vooral voor kwetsbare personen. Deze interpretatie toont aan hoe juridische lichamen
het concept van waardigheid gebruiken om de reikwijdte van fundamentele rechten te verbreden en staten te
verplichten tot actieve bescherming van de levenskwaliteit van hun burgers.
Reflectievragen:
● Hoe beïnvloedt de keuze tussen een autonomie-gebaseerde en een moreel-gebaseerde benadering
van menselijke waardigheid de uitkomst van juridische zaken zoals die van Wackenheim?
● Welke argumenten zou een rechter in België kunnen gebruiken om dwergwerpen te verbieden, rekening
houdend met de uitspraak van het Mensenrechtencomité en de nationale context?
● Op welke manier kan de capaciteitenbenadering van Nussbaum een breder begrip van menselijke
waardigheid bieden dan traditionele juridische definities, en wat zijn de implicaties hiervoor voor
wetgeving?
● Hoe kan het concept van 'openbare orde' worden afgewogen tegen individuele vrijheden wanneer het
gaat om de bescherming van menselijke waardigheid?
● Welke rol speelt het 'universeel juridisch geweten' bij de interpretatie van fundamentele rechten, zoals
het recht op leven als een 'waardig leven', door internationale gerechtshoven?
Hoofdstuk 3: Staatsverplichtingen en Jurisprudentie
Dit hoofdstuk onderzoekt de complexe relatie tussen menselijke waardigheid, staatsverplichtingen en
jurisprudentie aan de hand van twee belangrijke zaken: Haas v. Zwitserland, betreffende het recht om waardig te
sterven, en Camara v. België, over de huisvesting van vluchtelingen en de rechtsstaat. De discussie belicht hoe
het concept van menselijke waardigheid wordt geïnterpreteerd en toegepast in verschillende juridische
contexten, en de implicaties hiervan voor nationale staten en internationale hoven.
⚖️ Het Recht om Waardig te Sterven: Haas v. Zwitserland
De zaak Haas v. Zwitserland behandelt de vraag of er een recht bestaat om waardig te sterven en of staten
verplicht zijn maatregelen te nemen om zelfdoding te faciliteren. Haas, een ernstig depressieve man die niet
terminaal ziek was, verzocht om medicatie voor een pijnloze dood. Hoewel Zwitserse wetgeving zelfdoding onder
bepaalde voorwaarden toestaat, kreeg hij de medicatie niet omdat psychiaters met hem wilden praten en zijn
besluit niet als volledig vrij en weloverwogen beschouwden. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens
(EHRM) oordeelde dat dit binnen de reikwijdte van het privéleven valt, wat autonomie en de mogelijkheid om
persoonlijke keuzes te maken omvat. Het Hof stelde echter dat Zwitserland niet had gefaald in zijn verplichtingen,
zelfs als er een positieve verplichting zou zijn om zelfdoding met waardigheid te vergemakkelijken, omdat het
land mechanismen had ingesteld om misbruik te voorkomen, zoals de noodzaak van een psychiatrische
beoordeling om de vrijwilligheid en het begrip van de beslissing te waarborgen. Dit benadrukt de delicate balans
tussen individuele autonomie en de bescherming van kwetsbare personen.
🏠 Menselijke Waardigheid en de Rechtsstaat: Camara v. België
De zaak Camara v. België behandelt de niet-uitvoering van rechterlijke bevelen tot huisvesting voor
asielzoekers, met name alleenstaande mannen, in de context van de vluchtelingencrisis. De zaak illustreert de
systemische problemen binnen het Belgische rechtssysteem, waar rechterlijke bevelen tot huisvesting, vaak met
dwangsommen, niet tijdig werden uitgevoerd. Het EHRM benadrukte het belang van de rechtsstaat en het
vertrouwen van het publiek in justitie. Het Hof oordeelde dat een vertraging van vier maanden in de uitvoering
van een rechterlijk bevel te lang was en een schending vormde van artikel 6 van het Europees Verdrag voor de
Rechten van de Mens (EVRM), dat recht op een eerlijk proces garandeert. Het Hof merkte op dat de Belgische
autoriteiten pas actie ondernamen na tussenkomst van het EHRM, wat duidt op een structureel probleem en een
gebrek aan naleving van nationale uitspraken. De verwijzing naar menselijke waardigheid in deze zaak,
specifiek in paragraaf 17, was cruciaal, waarbij het Hof stelde dat de rechterlijke uitspraak bedoeld was om de
menselijke waardigheid te beschermen, en een dergelijke lange vertraging daarom onredelijk was. Dit roept de
vraag op naar de toegevoegde waarde van het expliciet vermelden van menselijke waardigheid in dergelijke
oordelen, en of dit impliceert dat vonnissen minder belangrijk zijn als menselijke waardigheid niet direct in het
geding is.
💡 De Ambiguïteit van Menselijke Waardigheid
, 4
Het concept van menselijke waardigheid wint aan belang in de jurisprudentie en verdragsteksten, maar blijft
ambigu. In de zaak Camara v. België werd de verwijzing naar menselijke waardigheid door sommigen positief
ontvangen, omdat het de erkenning van de waardigheid van de betrokken personen benadrukt en de staat
aansprakelijk stelt. Echter, de professor stelt de vraag of het de taak van een hof is om een staat te 'vernederen'
en of de expliciete vermelding van menselijke waardigheid in dit specifieke geval noodzakelijk was. Het risico
bestaat dat, indien menselijke waardigheid niet expliciet wordt genoemd, de indruk kan ontstaan dat de naleving
van vonnissen minder urgent is. Dit benadrukt de noodzaak voor rechters en juristen om zorgvuldig om te gaan
met de formulering van uitspraken en de implicaties van het benadrukken van specifieke concepten zoals
menselijke waardigheid. Het is essentieel dat alle vonnissen worden uitgevoerd, ongeacht of menselijke
waardigheid expliciet wordt genoemd, om de integriteit van de rechtsstaat te waarborgen. De discussie over de
reikwijdte van mensenrechten, die voor iedereen gelden, ongeacht hun status, is hierbij van fundamenteel
belang.
Reflectievragen:
● Hoe beïnvloedt de interpretatie van 'menselijke waardigheid' de reikwijdte van staatsverplichtingen, met
name in controversiële kwesties zoals het recht om te sterven?
● Welke mechanismen kunnen worden geïmplementeerd om de naleving van rechterlijke bevelen door
nationale staten te waarborgen, vooral wanneer deze betrekking hebben op fundamentele
mensenrechten?
● In hoeverre moet een hof, zoals het EHRM, de nadruk leggen op 'menselijke waardigheid' in zijn
uitspraken, en wat zijn de potentiële voor- en nadelen hiervan?
● Hoe kan de spanning tussen de bescherming van kwetsbare personen en het recht op individuele
autonomie effectief worden beheerd binnen het juridische kader?
● Welke rol speelt het concept van de 'rechtsstaat' in het handhaven van mensenrechten, en hoe kan het
vertrouwen van het publiek in justitie worden hersteld wanneer er sprake is van systemische falen?
Hoofdstuk 4: Fundamenten en Ontwikkelingen van Mensenrechten
Dit hoofdstuk behandelt de complexiteit van mensenrechten, beginnend bij de discussie over de urgentie van het
respecteren van menselijke waardigheid in nationale wetgeving, en evoluerend naar een diepgaande historische
analyse van mensenrechten. Het exploreert de overgang van een nationaal naar een internationaal perspectief
na de Tweede Wereldoorlog, de conceptie van drie generaties mensenrechten, en de aanhoudende debatten
over hun universaliteit en afdwingbaarheid.
⚖️ Menselijke Waardigheid en Nationale Wetgeving
De discussie over menselijke waardigheid en de implementatie ervan in nationale wetgeving is complex en
urgent. Wanneer een rechter een uitspraak doet die de menselijke waardigheid betreft, zoals het recht op
onderdak voor internationale beschermingszoekers, rijst de vraag hoe snel de staat moet handelen. Het niet
uitvoeren van een dergelijke rechterlijke uitspraak, zelfs voor korte periodes, kan leiden tot schending van
fundamentele rechten. Dit creëert een situatie waarin degenen die juridische bijstand kunnen vinden, mogelijk
voorrang krijgen, wat de ongelijkheid in de praktijk vergroot. Hoewel sommigen pleiten voor enige speelruimte
voor de staat om zich te organiseren, is de kernvraag of menselijke waardigheid uitstel toelaat.
📜 Historisch Perspectief op Mensenrechten
Vanuit een historisch perspectief zijn mensenrechten een relatief recent fenomeen. Vóór de Tweede
Wereldoorlog werden mensenrechten voornamelijk als een nationale aangelegenheid beschouwd, verankerd in
grondwetten en gewoonterecht. Na de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog ontstond echter een internationaal
perspectief, culminerend in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (1948) en diverse
internationale verdragen. Deze verschuiving benadrukt het besef dat schendingen van mensenrechten niet
langer als louter interne aangelegenheden kunnen worden gezien, maar internationale aandacht en bescherming
vereisen om herhaling van grootschalig leed te voorkomen.
🌐 Drie Generaties Mensenrechten
De ontwikkeling van mensenrechten wordt vaak onderverdeeld in drie generaties. De eerste generatie omvat
burgerlijke en politieke rechten (blauwe rechten), zoals vrijheid van meningsuiting en het recht op leven,
voornamelijk benadrukt in Westerse tradities. De tweede generatie betreft economische, sociale en culturele
rechten (rode rechten), zoals het recht op sociale zekerheid en eerlijke betaling, die sterker werden gepromoot
door Oostbloklanden. De derde generatie omvat collectieve/solidariteitsrechten (groene rechten), zoals het
recht op duurzame ontwikkeling en vrede, die nog niet universeel zijn erkend in klassieke
mensenrechtenverdragen. Ondanks deze categorisering is er veel kritiek, aangezien mensenrechten als
onderling afhankelijk en ondeelbaar worden beschouwd, essentieel voor de volledige realisatie van menselijke
waardigheid, zoals benadrukt door het Inter-Amerikaanse Hof en de Verklaring van Wenen.
🌍 Universaliteit en Kritiek op Mensenrechten
