, Onderwerp 1: Die chemie van lewe
Woordelys
Term Definisie
Voer Dierekos gee of inneem.
Reagens Stof wat chemiese reaksies identifiseer.
Onmengbaar Meng nie met water nie.
Ligdeurlatend Laat lig deur.
Heliks Driedimensionele spiraalvorm.
Eutrofikasie Oormaat voedingstowwe in water veroorsaak suurstoftekort.
Ensiem Proteïen wat chemiese reaksies versnel.
Anorganiese verbindings
• Voorbeelde: water, suurstof, koolstofdioksied.
• Water is belangrik vir: Vervoer, oplos van stowwe, temperatuurbeheer.
• Mineraalelemente:
o Vir mense: Na, K, Ca, P, Fe, I.
o Vir plante: Makro - N, P, K, Ca, Mg, S | Mikro - B, Cu, Cl, Mn, Mo, Zn.
Kunsmis en loging
• Voorsien plante van voedingstowwe.
• Loging: wanneer voedingstowwe soos fosfaat uitspoel.
• Gevolg: Eutrofikasie - waterlewens vrek.
Organiese verbindings
• Koolhidrate: C, H, O - bron van energie.
• Monosakkariede: glukose.
• Disakkariede: maltose.
• Polisakkariede: stysel, glikogeen.
• Toetse:
o Stysel: Positief - blouswart.
o Benedict/Fehling vir glukose: Positief - rooi/oranje.
Kopiereg © The Teacher’s Pet Lewenswetenskappe Graad 10 (Via Afrika) Bladsy 2 van 31
, Lipiede (vette en olies)
• Bestaan uit gliserol + vetsure.
• Versadig (varkvet) vs. onversadig (olyfolie).
• Funksies:
o Struktuur van selmembrane.
o Energieopberging.
o Isolasie en beskerming.
o Waterdigting in plante.
• Toetse:
o Etertoets: Positief - oliemerk.
o Watertoets: Positief - meng nie met water nie.
Proteïene
• C, H, O, N (+ soms S, Fe, P).
• Strukture:
o Primêr → volgorde.
o Sekondêr → vouing.
o Tersiêr → 3D-vorm.
o Kwaternêr → verskeie kettings.
• Toetse:
o Millon: wynrooi.
o Biuret: violet/pers.
• Faktore wat struktuur beïnvloed: temperatuur, pH, soutkonsentrasie.
Ensieme
• Gespesialiseerde proteïene.
• Funksioneer as biologiese katalisators.
• Optimum toestande: temperatuur en pH.
• Voorbeelde:
o Amilase - stysel.
o Protease - proteïene.
o Lipase - vette.
Nukleïensure
• DNA - bêre genetiese kode.
• RNA - help om proteïene te maak.
Vitamiene
• Essensieel vir metabolisme.
• Tekortsiektes:
o A - nagblindheid.
o B - beriberi, pellagra.
o C - skeurbuik.
o D - ragitis.
o E - senuweeprobleme.
Kopiereg © The Teacher’s Pet Lewenswetenskappe Graad 10 (Via Afrika) Bladsy 3 van 31
, Gebalanseerde dieet
• Sluit al die belangrikste voedingstowwe in.
• Energie-inname moet ooreenstem met energieverbruik.
• 1g vet = 9 kalorieë | 1g proteïen of koolhidraat = 4 kalorieë.
• ADH (Aanbevole Dieethoeveelheid) wys hoeveel voedingstowwe ’n mens daagliks nodig
het.
Wanvoeding
• Oorsake: armoede, omgewing, voedselonsekerheid.
• Te min of te veel voedingstowwe kan lei tot gesondheidsprobleme.
Kopiereg © The Teacher’s Pet Lewenswetenskappe Graad 10 (Via Afrika) Bladsy 4 van 31
Woordelys
Term Definisie
Voer Dierekos gee of inneem.
Reagens Stof wat chemiese reaksies identifiseer.
Onmengbaar Meng nie met water nie.
Ligdeurlatend Laat lig deur.
Heliks Driedimensionele spiraalvorm.
Eutrofikasie Oormaat voedingstowwe in water veroorsaak suurstoftekort.
Ensiem Proteïen wat chemiese reaksies versnel.
Anorganiese verbindings
• Voorbeelde: water, suurstof, koolstofdioksied.
• Water is belangrik vir: Vervoer, oplos van stowwe, temperatuurbeheer.
• Mineraalelemente:
o Vir mense: Na, K, Ca, P, Fe, I.
o Vir plante: Makro - N, P, K, Ca, Mg, S | Mikro - B, Cu, Cl, Mn, Mo, Zn.
Kunsmis en loging
• Voorsien plante van voedingstowwe.
• Loging: wanneer voedingstowwe soos fosfaat uitspoel.
• Gevolg: Eutrofikasie - waterlewens vrek.
Organiese verbindings
• Koolhidrate: C, H, O - bron van energie.
• Monosakkariede: glukose.
• Disakkariede: maltose.
• Polisakkariede: stysel, glikogeen.
• Toetse:
o Stysel: Positief - blouswart.
o Benedict/Fehling vir glukose: Positief - rooi/oranje.
Kopiereg © The Teacher’s Pet Lewenswetenskappe Graad 10 (Via Afrika) Bladsy 2 van 31
, Lipiede (vette en olies)
• Bestaan uit gliserol + vetsure.
• Versadig (varkvet) vs. onversadig (olyfolie).
• Funksies:
o Struktuur van selmembrane.
o Energieopberging.
o Isolasie en beskerming.
o Waterdigting in plante.
• Toetse:
o Etertoets: Positief - oliemerk.
o Watertoets: Positief - meng nie met water nie.
Proteïene
• C, H, O, N (+ soms S, Fe, P).
• Strukture:
o Primêr → volgorde.
o Sekondêr → vouing.
o Tersiêr → 3D-vorm.
o Kwaternêr → verskeie kettings.
• Toetse:
o Millon: wynrooi.
o Biuret: violet/pers.
• Faktore wat struktuur beïnvloed: temperatuur, pH, soutkonsentrasie.
Ensieme
• Gespesialiseerde proteïene.
• Funksioneer as biologiese katalisators.
• Optimum toestande: temperatuur en pH.
• Voorbeelde:
o Amilase - stysel.
o Protease - proteïene.
o Lipase - vette.
Nukleïensure
• DNA - bêre genetiese kode.
• RNA - help om proteïene te maak.
Vitamiene
• Essensieel vir metabolisme.
• Tekortsiektes:
o A - nagblindheid.
o B - beriberi, pellagra.
o C - skeurbuik.
o D - ragitis.
o E - senuweeprobleme.
Kopiereg © The Teacher’s Pet Lewenswetenskappe Graad 10 (Via Afrika) Bladsy 3 van 31
, Gebalanseerde dieet
• Sluit al die belangrikste voedingstowwe in.
• Energie-inname moet ooreenstem met energieverbruik.
• 1g vet = 9 kalorieë | 1g proteïen of koolhidraat = 4 kalorieë.
• ADH (Aanbevole Dieethoeveelheid) wys hoeveel voedingstowwe ’n mens daagliks nodig
het.
Wanvoeding
• Oorsake: armoede, omgewing, voedselonsekerheid.
• Te min of te veel voedingstowwe kan lei tot gesondheidsprobleme.
Kopiereg © The Teacher’s Pet Lewenswetenskappe Graad 10 (Via Afrika) Bladsy 4 van 31
