Periodieke verschijnselen
Seizoenen bij planten
Planten zijn aan hun standplaats gebonden en moeten de seizoenen ondergaan.
Een biologische klok bij planten?
De veranderingen die gepaard gaan met het verloop van de seizoenen, moeten op een of
andere wijze door planten worden geregistreerd. Planten beschikken over een interne
biologische klok. Die ‘klok’ geeft aan wanneer bepaalde fasen in de levenscyclus worden
aangezet (of afgezet): kieming, het uitlopen vd knoppen…
Er is een binnenwerk van radertjes dat de wekker op tijd doet aflopen en een operator
(mannetje) die het mechanisme op gezette tijden moet opwinden (om te vermijden dat de
wekker stilvalt).
Bij planten bestaat het binnenwerk uit een genetisch vastgelegd samenspel van
lichtgevoelige pigmenten en plantenhormonen. Deze geven signalen die een volgende
levensfase (verandering) inluiden.
Die externe stimulans wordt gegeven door 2 verschillende omgevingsfactoren:
1. Lichtperiode
2. Temperatuur
Lichtperiode
Hoeveel licht een plant krijgt, hangt af van het aantal uren daglicht (en nacht) en varieert dus
al naargelang het seizoen. Afhankelijk van de plantensoort zal de duur van de lichtperiode
het 1 en ander in gang zetten (of niet).
Temperatuur
Bepaalde planten hebben een koude periode nodig om zelfs maar te kiemen of tot bloei over
te gaan. We konden dit waarnemen door de opwarming van de aarde: bloemknoppen
ontknopen sneller dan anders.
1
,Lente
Op de bosbodem bijten de voorjaarsbloeiers de spits af. Snel groeien en bloeien is hun
tactiek.
Planten zoals:
● Katjesdragers bloeien nog voordat ze in blad staan. Een dichtgegroeid kroondek met
bladeren is niet interessant als er bestoven moet worden.
● Sneeuwvlokje is er steeds vroeg bij. Zo vroeg dat bestuivers nog niet voorhanden
zijn.
● Bij een bolgewas wordt er op een ongeslachtelijke wijze aan nieuwe generaties
gewerkt. Met de eerste blaadjes draait de fotosynthese op volle toeren. De
reservestoffen moeten worden opgeslagen in de nieuwgevormde klisters (nieuwe
bollen)
● Hyacint, paaslelie, bosanemoon, speenkruid…
Met de ergste koude achter de rug ontkiemen er allerlei zaden. Soms is een dergelijke
koudeprik absoluut nodig om de zaden te ontkiemen. Andere zaden hebben juist licht nodig
om tot kieming over te gaan.
Weldra zullen de eerste bestuivers zich melden: met de eerste nectar- en stuifmeel oogst
trekt ook voor bijen en hommels een nieuw seizoen zich op gang. Het uitbouwen van een
nieuwe kolonie vergt vd diertjes het uiterste. voor de planten die dierlijke bestuivers
aantrekken, komen er met de oplopende temperaturen hoogdagen aan.
Zomer
Lange dagen en voldoende water zijn alvast de ingrediënten die de uitbouw van een stevig
bladapparaat en stengel (stam) garanderen. Het hout dat bomen in de voorjaars- en
(vroege) zomerperiode aanlegt, bestaat uit brede houtvaten en geeft de lichte groeiringen
(voorjaarshout).
Reserves w opgeslagen waar het maar kan: reserveorganen groeien aan, zolang er ook
voldoende water voorhanden is.
Kruidachtige planten zijn kwetsbaarder dan bomen: hun wortelstelsel is minder ontwikkeld.
Bij aanhoudende droogte verwelken ze.
Voor veel (bloem)planten is het moment van voortplanten (bloei) aangebroken. De bloei zelf
is een complex proces waarbij een lichtgevoelig pigment en plantenhormonen betrokken
zijn.
De daglengte speelt daarbij een belangrijke rol. Een lange lichtperiode vormt het signaal om
‘s zomers tot bloei over te gaan.
2
,Herfst
Er zijn nog heel wat vruchten, dieren moeten zich bevoorraden en zamelen voedselreserves
in. Als plant wil je zoveel mogelijk zaden verspreiden. Éénjarigen sterven of na zaad- en
vruchtzetting. Bij kruidachtige planten sterven enkel de bovengrondse delen af.
Voor veel houtige overblijvende planten breekt met de herfst de periode aan waarbij zij zich
gaan beschermen tegen vorst en uitdroging:
➔ De grootste bedreigingen in de winter.
Bij lage temperaturen is water vaak bevroren en dus voor planten (en dieren) onbeschikbaar.
Een verdampend kroondek met bladeren zou de plant bij gebrek aan (vers) vloeibaar water
doen uitdrogen. Daarom moeten zij hun bladeren afwerpen, maar ze zullen eerst hun
kostbare stoffen (suikers, aminozuren en nutriënten) uit de bladeren recupereren en in de
stam en wortels opslaan.
➔ verkleuring van bladeren → vallen samen met de afvalstoffen
De bladval zelf wordt ingezet met de vorming van een kurklaagje aan de basis van de
bladschede.
Tijdens de herfst komt er een massale hoeveelheid strooisel op de bodem terecht. De
opruimers en de afbrekers gaan aan de slag: het organische materiaal wordt omgezet in
humus.
Winter
Met de winter is voor planten (en dieren) een periode van rust aangebroken. Planten houden
hun stofwisseling op een laag pitje: er is geen sapstroom (geen aanvoer van water) en bij
gebrek aan water en bladeren is ook de fotosynthese (aanmaak van suikers) uitgeschakeld.
ze zitten de winter uit op verschillende manieren:
● Sommige planten (bv eenjarigen) brengen de winter door als embryo, ingepakt met
een reserve aan voedsel en afgesloten met een beschermende zaadhuid, als zaad.
Een periode van kiemrust, een periode waarin ze niet kiemen, valt dan smane met
het ongunstige seizoen.
● Tweejarigen (slangenkruid, vingerhoedskruid, peen) en kruidachtige overblijvende
planten (bv iris, paaslelie) gaan (grotendeels) ondergronds. Ze doen het op een
gelijkaardige manier. Met of zonder een krans van bijeenzittende bladeren
(wortelrozet) teren ze op hun ondergrondse reserves die in hun wortels of
reserveorganen liggen opgeslagen. Ze wachten geduldig hun tijd af om weer op te
schieten in het voorjaar.
● Houtige overblijvende planten zullen na het afwerpen vd bladeren op wintermodus
overgaan: de meeste loofbomen zijn bladverliezend. De sapstroom ligt dan stil en er
is geen fotosynthese. Niet alle bomen werpen hun bladeren af. Het zijn wintergroene
soorten.
3
, Seizoenen en dieren
Overlevingsstrategieën voor de winter
Trek
Trekvogels zoals zwaluwen trekken tijdens de herfst weg. Zwaluwen overwinteren in
Zuidoost-Afrika, vroeger dacht men dat zwaluwen naar de maan vlogen. Ze zouden hier
omkomen in de winter aangezien ze insecten eten. Ze leggen in de zomer een vetlaag aan
om een voedselvoorraad te hebben tijdens de trek. Er zijn heel wat vogels die om die reden
wegtrekken zoals de koekoek. Insectenetende vogels zijn vaak langeafstandstrekkers die in
tropisch Afrika overwinteren.
➔ leven enkel in de zomer bij ons: zomergasten.
➔ Kampioen afstandstrekken: Noordse stern
We hebben ook wintergasten, dit zijn eerder vruchtenetende vogels. Zoals de kramsvogel en
sijs. Ze komen hier niet om te broeden, ze komen naar hier omdat ze in het noorden v
Europa geen vruchten meer vinden in de winter, maar bij ons wel.µ
Vervolgens hebben we nog de standvogels, zoals de roodborst, vink, houtduif en kauw, zij
broeden wel in grote aantallen bij ons en we zien ze het hele jaar door.
Sommige vogels, zoals de meeste roofvogels en vinken, trekken overdag terwijl de meeste
zangvogels dat s’nachts doen. Niet alleen vogels maar ook sommige vlinders trekken zoals
de atalanta.
Ook zijn er zoogdieren die een gelijkaardige strategie hebben als vogels. De walvistrek bij
vinvissen voert ze van hun voortplantingsgebieden rond de evenaar in de winter naar hun
foerageergebied rond de polen in de zomer, waar ze voedsel zoeken.
Waarom vliegen sommige vogelsoorten in V-formaties?
Een vogels zorgt met zijn vleugelslag voor stijgende lucht achter zich. Die kan een andere
vogel gebruiken om makkelijker in de lucht te blijven. Het is heel energiebesparend om net
achter de vleugeltoppen van de voorganger te vliegen.
Winterslaap en winterrust
Sommige zoogdieren gaan in winterrust of winterslaap.
Winterrust
Zoals eekhoorns, dassen en beren, laten hun lichaamstemperatuur een paar graden dalen.
Ze slapen het grootste gedeelte van de winter, maar worden af en toe wakker om te eten.
Ze leggen een voedselvoorraad aan voor de winter. Meestal grote dieren, ze koelen niet zo
heel snel af.
4
Seizoenen bij planten
Planten zijn aan hun standplaats gebonden en moeten de seizoenen ondergaan.
Een biologische klok bij planten?
De veranderingen die gepaard gaan met het verloop van de seizoenen, moeten op een of
andere wijze door planten worden geregistreerd. Planten beschikken over een interne
biologische klok. Die ‘klok’ geeft aan wanneer bepaalde fasen in de levenscyclus worden
aangezet (of afgezet): kieming, het uitlopen vd knoppen…
Er is een binnenwerk van radertjes dat de wekker op tijd doet aflopen en een operator
(mannetje) die het mechanisme op gezette tijden moet opwinden (om te vermijden dat de
wekker stilvalt).
Bij planten bestaat het binnenwerk uit een genetisch vastgelegd samenspel van
lichtgevoelige pigmenten en plantenhormonen. Deze geven signalen die een volgende
levensfase (verandering) inluiden.
Die externe stimulans wordt gegeven door 2 verschillende omgevingsfactoren:
1. Lichtperiode
2. Temperatuur
Lichtperiode
Hoeveel licht een plant krijgt, hangt af van het aantal uren daglicht (en nacht) en varieert dus
al naargelang het seizoen. Afhankelijk van de plantensoort zal de duur van de lichtperiode
het 1 en ander in gang zetten (of niet).
Temperatuur
Bepaalde planten hebben een koude periode nodig om zelfs maar te kiemen of tot bloei over
te gaan. We konden dit waarnemen door de opwarming van de aarde: bloemknoppen
ontknopen sneller dan anders.
1
,Lente
Op de bosbodem bijten de voorjaarsbloeiers de spits af. Snel groeien en bloeien is hun
tactiek.
Planten zoals:
● Katjesdragers bloeien nog voordat ze in blad staan. Een dichtgegroeid kroondek met
bladeren is niet interessant als er bestoven moet worden.
● Sneeuwvlokje is er steeds vroeg bij. Zo vroeg dat bestuivers nog niet voorhanden
zijn.
● Bij een bolgewas wordt er op een ongeslachtelijke wijze aan nieuwe generaties
gewerkt. Met de eerste blaadjes draait de fotosynthese op volle toeren. De
reservestoffen moeten worden opgeslagen in de nieuwgevormde klisters (nieuwe
bollen)
● Hyacint, paaslelie, bosanemoon, speenkruid…
Met de ergste koude achter de rug ontkiemen er allerlei zaden. Soms is een dergelijke
koudeprik absoluut nodig om de zaden te ontkiemen. Andere zaden hebben juist licht nodig
om tot kieming over te gaan.
Weldra zullen de eerste bestuivers zich melden: met de eerste nectar- en stuifmeel oogst
trekt ook voor bijen en hommels een nieuw seizoen zich op gang. Het uitbouwen van een
nieuwe kolonie vergt vd diertjes het uiterste. voor de planten die dierlijke bestuivers
aantrekken, komen er met de oplopende temperaturen hoogdagen aan.
Zomer
Lange dagen en voldoende water zijn alvast de ingrediënten die de uitbouw van een stevig
bladapparaat en stengel (stam) garanderen. Het hout dat bomen in de voorjaars- en
(vroege) zomerperiode aanlegt, bestaat uit brede houtvaten en geeft de lichte groeiringen
(voorjaarshout).
Reserves w opgeslagen waar het maar kan: reserveorganen groeien aan, zolang er ook
voldoende water voorhanden is.
Kruidachtige planten zijn kwetsbaarder dan bomen: hun wortelstelsel is minder ontwikkeld.
Bij aanhoudende droogte verwelken ze.
Voor veel (bloem)planten is het moment van voortplanten (bloei) aangebroken. De bloei zelf
is een complex proces waarbij een lichtgevoelig pigment en plantenhormonen betrokken
zijn.
De daglengte speelt daarbij een belangrijke rol. Een lange lichtperiode vormt het signaal om
‘s zomers tot bloei over te gaan.
2
,Herfst
Er zijn nog heel wat vruchten, dieren moeten zich bevoorraden en zamelen voedselreserves
in. Als plant wil je zoveel mogelijk zaden verspreiden. Éénjarigen sterven of na zaad- en
vruchtzetting. Bij kruidachtige planten sterven enkel de bovengrondse delen af.
Voor veel houtige overblijvende planten breekt met de herfst de periode aan waarbij zij zich
gaan beschermen tegen vorst en uitdroging:
➔ De grootste bedreigingen in de winter.
Bij lage temperaturen is water vaak bevroren en dus voor planten (en dieren) onbeschikbaar.
Een verdampend kroondek met bladeren zou de plant bij gebrek aan (vers) vloeibaar water
doen uitdrogen. Daarom moeten zij hun bladeren afwerpen, maar ze zullen eerst hun
kostbare stoffen (suikers, aminozuren en nutriënten) uit de bladeren recupereren en in de
stam en wortels opslaan.
➔ verkleuring van bladeren → vallen samen met de afvalstoffen
De bladval zelf wordt ingezet met de vorming van een kurklaagje aan de basis van de
bladschede.
Tijdens de herfst komt er een massale hoeveelheid strooisel op de bodem terecht. De
opruimers en de afbrekers gaan aan de slag: het organische materiaal wordt omgezet in
humus.
Winter
Met de winter is voor planten (en dieren) een periode van rust aangebroken. Planten houden
hun stofwisseling op een laag pitje: er is geen sapstroom (geen aanvoer van water) en bij
gebrek aan water en bladeren is ook de fotosynthese (aanmaak van suikers) uitgeschakeld.
ze zitten de winter uit op verschillende manieren:
● Sommige planten (bv eenjarigen) brengen de winter door als embryo, ingepakt met
een reserve aan voedsel en afgesloten met een beschermende zaadhuid, als zaad.
Een periode van kiemrust, een periode waarin ze niet kiemen, valt dan smane met
het ongunstige seizoen.
● Tweejarigen (slangenkruid, vingerhoedskruid, peen) en kruidachtige overblijvende
planten (bv iris, paaslelie) gaan (grotendeels) ondergronds. Ze doen het op een
gelijkaardige manier. Met of zonder een krans van bijeenzittende bladeren
(wortelrozet) teren ze op hun ondergrondse reserves die in hun wortels of
reserveorganen liggen opgeslagen. Ze wachten geduldig hun tijd af om weer op te
schieten in het voorjaar.
● Houtige overblijvende planten zullen na het afwerpen vd bladeren op wintermodus
overgaan: de meeste loofbomen zijn bladverliezend. De sapstroom ligt dan stil en er
is geen fotosynthese. Niet alle bomen werpen hun bladeren af. Het zijn wintergroene
soorten.
3
, Seizoenen en dieren
Overlevingsstrategieën voor de winter
Trek
Trekvogels zoals zwaluwen trekken tijdens de herfst weg. Zwaluwen overwinteren in
Zuidoost-Afrika, vroeger dacht men dat zwaluwen naar de maan vlogen. Ze zouden hier
omkomen in de winter aangezien ze insecten eten. Ze leggen in de zomer een vetlaag aan
om een voedselvoorraad te hebben tijdens de trek. Er zijn heel wat vogels die om die reden
wegtrekken zoals de koekoek. Insectenetende vogels zijn vaak langeafstandstrekkers die in
tropisch Afrika overwinteren.
➔ leven enkel in de zomer bij ons: zomergasten.
➔ Kampioen afstandstrekken: Noordse stern
We hebben ook wintergasten, dit zijn eerder vruchtenetende vogels. Zoals de kramsvogel en
sijs. Ze komen hier niet om te broeden, ze komen naar hier omdat ze in het noorden v
Europa geen vruchten meer vinden in de winter, maar bij ons wel.µ
Vervolgens hebben we nog de standvogels, zoals de roodborst, vink, houtduif en kauw, zij
broeden wel in grote aantallen bij ons en we zien ze het hele jaar door.
Sommige vogels, zoals de meeste roofvogels en vinken, trekken overdag terwijl de meeste
zangvogels dat s’nachts doen. Niet alleen vogels maar ook sommige vlinders trekken zoals
de atalanta.
Ook zijn er zoogdieren die een gelijkaardige strategie hebben als vogels. De walvistrek bij
vinvissen voert ze van hun voortplantingsgebieden rond de evenaar in de winter naar hun
foerageergebied rond de polen in de zomer, waar ze voedsel zoeken.
Waarom vliegen sommige vogelsoorten in V-formaties?
Een vogels zorgt met zijn vleugelslag voor stijgende lucht achter zich. Die kan een andere
vogel gebruiken om makkelijker in de lucht te blijven. Het is heel energiebesparend om net
achter de vleugeltoppen van de voorganger te vliegen.
Winterslaap en winterrust
Sommige zoogdieren gaan in winterrust of winterslaap.
Winterrust
Zoals eekhoorns, dassen en beren, laten hun lichaamstemperatuur een paar graden dalen.
Ze slapen het grootste gedeelte van de winter, maar worden af en toe wakker om te eten.
Ze leggen een voedselvoorraad aan voor de winter. Meestal grote dieren, ze koelen niet zo
heel snel af.
4
