GESCHIEDENIS VAN DE
INTERNATIONALE POLITIEK
Samenvatting
Joren Brauwers
Academiejaar 2024-2025
, INLEIDING:
1. SITUERING
Dit vak focust op de INTERNATIONALE POLITIEK van 1815 tot VANDAAG, waarbij er gekeken
wordt naar de belangrijke periodes en hoe de verschillende grootachten de wereld beheersen.
Waarbij ook de macht van Europese mogendheden (grootmachten) wordt geïllustreerd met
hun invloed op de wereld (voornamelijk het globale zuiden), aangezien zij toch een lange tijd
het centrum van de wereld zijn geweest.
De rode draad doorheen de cursus is een zoektocht naar een VEILIGHEIDSARCHITECTUUR (een
systeem van internationale politiek om toch voor vrede/veiligheid te zorgen), we zullen
proberen te achterhalen hoe men oorlog kon vermeden (en waarom het soms niet lukte)…
Heel de internationale politieke geschiedenis is een verhaal van afwisseling tussen
samenwerking & confrontatie.
VIJF ORDES
Doorheen de cursus zullen wij 5 GROTE ORDES zien, die in elkaar overgaan omwille van OORLOG en/of gewijzigde
machtsverhoudingen..
- (1) Weense orde (1815–1870): Het Congres van Wenen was een diplomatieke bijeenkomst waarbij de grote
Europese machten na de val van Napoleon de politieke orde in Europa wilden herstellen. Het doel was om
een stabiel machtsevenwicht te creëren (voorkomen dat één land TE dominant werd in Europa) en verdere
revolutionaire oorlogen te voorkomen. (bv: introductie Koninkrijk der Nederlanden als buffer tegen Frankrijk)
- (2) Berlijnse orde (1871–1914): Na de Duitse eenmaking werd Duitsland een nieuwe grootmacht. Diplomatie
en alliantievorming beheersten deze periode, maar groeiende spanningen leidden uiteindelijk tot WO I.
- (3) Orde van Versailles (1919–1940): Na WO I legde het Verdrag van Versailles strenge straffen op aan
Duitsland. De orde was fragiel en werd ondermijnd door economische crisis, opkomend fascisme en het falen
van collectieve veiligheid.
- (4) Orde van Jalta (1945–1989): Na WO II verdeelden de VS en de Sovjet-Unie de wereld in invloedssferen.
Dit leidde tot de Koude Oorlog, een bipolaire wereldorde met ideologische en geopolitieke rivaliteit.
- (5) Periode na de Koude Oorlog (1989–heden): Na de val van de Sovjet-Unie ontstond een unipolaire wereld
met Amerikaanse dominantie. Sindsdien evolueert de wereldorde naar multipolariteit, met opkomende
machten zoals China en nieuwe mondiale uitdagingen.
2. WAAROM DIT VAK (ILLUSTRATIE)
- (1) Begrijpen hoe vandaag beïnvloed is door het verleden
a. Bv. Historische impact van het Noorden op het Zuiden
b. Bv. De huidige relatie tussen Rusland en Oekraïne
c. Bv. De voorgeschiedenis van het Israëlisch/Palestijns conflict
- (2) Leren uit vergelijkbare situaties uit het verleden (gelijkenissen en verschillen)
d. Bv. Opkomst Duitsland 2de helft 19de eeuw – Opkomst China vandaag
e. Bv. Hoe ging de ‘internationale gemeenschap’ vroeger om met ‘crisissen’?
f. Bv. Begrijpen hoe belangen en waarden soms botsten en soms niet, en hoe dit kan veranderen
- (3) Besef dat vandaag (wereldorde, instituties, ideeën) niet natuurlijk of evident is
o er is een voor en een na
▪ Bv. historische wortels van instellingen als de Verenigde Naties
▪ Bv. meeste moderne staten in de wereld én Europa zijn geen 250 jaar oud
o Kennis van belangrijke feiten, ontwikkelingen, evoluties
▪ paraat historisch kader is nodig
o Je kunnen situeren in ruimte en tijd
1
, DE WEENSE ORDE
1. HET CONGRES VAN WENEN (1814-1815)
Zoals eerder vermeld was het CONGRES VAN WENEN een bijeenkomst van grote Europese machten NA de val
van Napoleon om een machtsevenwicht te creëren in Europa. Maar om de Franse revolutie (1789) en de daarop
volgende machtsinname van Napoleon in 1799 & zijn oorlog tegen de rest van Europa moet gezien worden in
kader van de 18e eeuwse VOORGESCHIEDENIS
18 E EEUWSE VOORGESCHIEDENIS
In deze periode werd de INTERNATIONALE POLITIEK beheerst door het idee van MACHTSEVENWICHT, dat inhodut dat
geen enkele van de GROTE machten TE GROOT mocht worden dat hij alle andere kon overheersen (dit noemde we
“monarchie universelle”, vandaag zouden we het hegemonie noemen). Deze periode kende 5 grootmachten
- Verenigd Koninkrijk
- Frankrijk
- Pruisen
- Rusland
- Oostenrijk
MAAR wat deed en dan om te voorkomen dat ene staat te machtig werd? → Harde realiteit van Constante
oorlogvoering in naam van dat machtsevenwicht, voortdurende wisselende coalities (samenwerkingen) & ten slotte
uitwisselen van territorium (kopen & verkopen)
- Bekend voorbeeld: Pools deling, waarbij Rusland, Pruisen & Oostenrijk Polen onder elkaar verdeelden door
3 opeenvolgende opdeling te realiseren in Polen (1772, 1792 & 1795) waardoor Polen volledig van de kaart
verdween tot 1918…
MAAR dan gebeurde er iets aanzienlijk, dat het machtsevenwicht (later) in gevaar zal brengen,
namelijk de Franse Revolutie met aan het einde de opkomst van Napoleon Bonaparte in 1799
- NIET VAN BUITEN KENNEN was gewoon een opfrisser
o De Franse Revolutie (1789-1799) had meerdere oorzaken, die samen
leidden tot de opstand tegen het absolutistische bewind van koning
Lodewijk XVI. Hier zijn de belangrijkste aanleidingen:
▪ Politieke oorzaken
• Absolutisme: De koning had bijna onbeperkte macht en
regeerde zonder inspraak van het volk.
• Oneerlijke vertegenwoordiging: De Staten-Generaal
(vergadering van drie standen) was oneerlijk
georganiseerd: de adel en geestelijkheid (2% van de
bevolking) hadden evenveel stemrecht als de derde
stand (98% van de bevolking).
▪ Sociaal-economische oorzaken
• Ongelijkheid: De eerste stand (geestelijkheid) en
tweede stand (adel) genoten privileges en betaalden nauwelijks belastingen,
terwijl de derde stand (burgers en boeren) zware lasten droeg.
• Armoede en honger & Hoge belastingen: Om de staatskas te vullen, verhoogde
de koning de belastingen, wat vooral de derde stand trof.
▪ Invloed van Verlichtingsdenkers: Filosofen zoals Voltaire, Montesquieu en Rousseau
verspreidden ideeën over vrijheid, gelijkheid en democratie.
▪ Directe aanleiding: Staten-Generaal en de Bestorming van de Bastille
• In mei 1789 riep Lodewijk XVI de Staten-Generaal bijeen om nieuwe belastingen
te bespreken. De derde stand eiste hervormingen en riep zichzelf uit tot de
Nationale Vergadering. Op 14 juli 1789 werd de Bastille, een symbool van
koninklijke onderdrukking, bestormd door het volk. Dit markeerde het begin van
de revolutie.
2
,Napoleon veroverd een ENORM GROOT DEEL VAN EUROPA (Spanje, Pruisen, Italië, België, Nederland,
Denemarken,…) hierdoor is er van Machtsevenwicht dus GEEN SPRAKE van, Frankrijk was de belangrijke
& machtigste speler in Europa in de Periode van Napoleon (1799-1815)… Er zijn maar 2 Europese
grootmachten die maar echt aan die Franse dominantie konden ontsnappen, namelijk Groot Brittannië &
Rusland (deze zullen ook als de 2 grootmachten komen uit de napoleontische oorlogen, want uiteindelijk
wordt Napoleon verslagen eerst in Rusland, door de Russische harde winter & later als slot in Waterloo &
komt het congres van Wenen in 1815 dat het einde betekend van Napoleontische oorlogen
FRANSE REVOLUTIE & NAPOLEONTISCHE OORLOGEN
Er zijn over het algemeen 2 grote reden waarom congres van Wenen in deze periode is ingeroepen,
namelijk:
- (1) Door dat tijdens de Franse revolutie de Franse Monarchie (koning) omvergeworpen is, hebben de andere
monarchen bang voor een revolutie in eigen land met dus een bedrieging voor de EIGEN positie maar ook het leven
van Vorsten & adel.
- (2) Door Napoleon zijn expansionisme hebben de grootmachten in Europa schrik voor een verbreking van het
machtsevenwicht, aangezien Frankrijk enorm sterk staat.
Gevolg: Congress van Wenen is hier een reactie op, is dus een reactie op die 2 zaken die het gevolg zijn van de Franse revolutie
- (1) Omverwerpen van monarchie (adel & vorst is bang voor hun positie in hun eigen land)
- (2) Geen machtsevenwicht door expansie van Napoleon
INTELLECTUELE BRONNEN VAN WEENSE REGELING
Centraal bij de WEENSE REGELING, staat het MACHTSEVENWICHTSDENKEN…Het werd Duidelijk dat FRANKRIJK moet
ingedamd worden (kleiner + buffers), dat is dan ook de reden waarom er rond Frankrijk bufferstaten zijn gecreëerd (het
bekendste voorbeeld voor ons is natuurlijk het Koninkrijk der Nederlanden (NL + België), maar daarnaast waren Zwitserland
& Sardinië ook bufferstaten om Frankrijk tegen te houden, aanvullend had men ook een vrees voor een AL TE GROTE MACHT
voor Rusland MAAR natuurlijk besefte men dat het machtsevenwicht NIET van zelf tot stand komt
- Vandaar: Nood tot samenwerking & overleg tussen grootmachten (“Weens orde”)
o Men wou ook NIET terug gaan naar het eeuwige oorlog gedoe van de 18e eeuw, we moeten het evenwicht
van de macht proberen te organiseren, maar NIET door oorlog MAAR WEL door samen aan de tafel te
gaan zitten & te overleggen wanneer het evenwicht wordt verstoord
AANTAL DENKERS
Een aantal denkers of denkstroming in die tijd belangrijk zijn geweest
- (1) Edmund Burke = was een Brit & was ANTI-revolutionair. Hij zegt dat de monarchie is ingebed in de
Kerk & samenleving, je kan er niet zomaar van de ene dag op de andere komaf mee maken, zoals de
Fransen hebben willen doen (dynastisch legitimiteit & conservatief legitimisme) → Verandering MOET
geleidelijk gaan, maar is toch redelijk CONSERVATIEF
- (2) Immanuel Kant (Vredesplannen) = Hoe kunnen we VREDE bevorderen, werd al over nagedacht door
bepaalde denkers in die tijd, bv: Kant
- Hij vindt dat men vrede kan garanderen, als er een FEDERATIE (samenkomst op hoger niveau
komt), van democratische staten waarbij men gaat samenwerken om vrede te bewaren (denk
maar aan EU) → hij verwerpt het RAUW machtsevenwicht zoals in 18de eeuw het geval was met
alle oorlogen
NAAR HET CONGRES VAN WENEN
De Weense regeling is het resultaat van vele afspraken gemaakt tijdens diplomatieke topoverleg
tussen maart 1814 & november 1815, waarbij de Weense regeling dus werd vastgesteld in
verschillende overeenkomsten met de belangrijkste:
- Verdrag van Chaumont
- Eerste verdrag van Parijs
- De slotakte van Wenen (9 juni 1815)
- Heilige alliantie,
- Tweede verdrag va Parijs
- Viervoudige alliantie
3
,Dit intens diplomatiek TOPOVERLEG, waarbij afgevaardigde van de 5 grootmachten maanden/jaren samen overleggen om
de Weense regeling te kunnen realiseren → IS IETS COMPLEET NIEUWS maar wel NOODZAKELIJK aangezien er een Noodzaak
is voor samenwerking & Overleg, vaak wordt dit wel “the transformation of European Politics” genoemd. In de Weense orde
hebben de GROOTMACHTEN een CENTRALE rol, waarbij zij een bepaalde verantwoordleijkheid hebben ten aanzien van de
algemene rust op het Europese continent. → DUS Voor het Congres van Wenen waren al veel afspraken gemaakt, maar
moeten we NIET ECHT KENNEN enkel de SLOTAKTE van Wenen 9 juni 1815
UITGANGSPUNTEN CONGRES VAN WENEN
Over het algemeen kun je het uitgangspunt van het Congres van Wenen (1914-1915) samenvatten in één woord, namelijk:
“Restauratie” (herstellen)
- (1) Binnenlandse restauratie = Herstel van dynastische legitimiteit, met andere woorden herstel van monarchieën
(ook in Frankrijk werd terug een koning gezet NA Napoleon)
- (2) Internationaal: Herstel van het machtsevenwicht, met bv bufferstaten zoals Koninkrijk der Nederlanden die als
doel heeft om Frankrijk in te dammen.
Maar men weet ook dat ze NIET alles kunnen terugschroeven
- bv. Code Napoléon
- bv territoriale regeling in Duitsland
- bv. grondwetten in individuele staten
MACHTSVERHOUDINGEN
Na het verslaan van Napoleon zijn er in Europa eigenlijk 2 ECHTE GROTE SPELERS, namelijk: Groot-Brittannië & Rusland.
Aangezien zijn toch wel de 2 machtigste staten zijn, & daarnaast ook flanknaties (bevinden zich aan elke kant van Europa
(helemaal LINKS & RECHTS) zullen tijdens de Weense regeling HUN BELANGEN ZWAARDER DOOR WEGEN dan de 3
KLEINERE SPELERS (Oostenrijk, Pruisen & Frankrijk)
- De 2 GROTE SPELERS
- (1) Groot-Brittanië = gekenmerkt door het feit dat zij de GROOTSTE ZEEMACHT zijn, daarnaast waren
zijn FINANCIER van de oorlogen tegen Napoleon & waren voornamelijk bezig met het aanzienlijk
uitbreiden van hun koloniaal rijk tijdens napoleontische oorlogen…. Één van de voornaamste kenmerken
van UK is dat ze zeer isolationistisch zijn (willen zich voornamelijk met hun eigen eiland & koloniaal rijk
bezig houden, hierdoor willen ze dus een machtsevenwicht & rust in Europa om zich te consenteren op
handel en kolonies)
- (2) Rusland = Gekenmerkt door het feit dat zij de GROOTSTE LANDMACHT zijn (grootste aantal troepen),
zij willen dan ook een leidende rol in Europa spelen (reden: “Rusland heeft een doorslaggevende rol
gespeeld in de oorlog tegen Napoleon en moeten dus beloond worden”)
- Tsaar Alexander I was ambitious & idealistisch
- (1) Droomde bv van relatief democratisch Polen (met zichzelf aan het hoofd)
- (2) Vredessysteem in Europa, waarbij hij pleit voor één grote EUROPESE zeemacht met
alle verschillende grootmachten
- GB WILT DIT NATUURLIJK NIET, want dan verliest het de toppositie als
zeemacht
- (2) Territoriale baten consolideren (o.a; Finland, Bessarabië & Polen), Rusland wou
deze inpikken omdat ze een doorslaggevende rol hebben gespeeld & omdat Moskou
was afgebrand (beetje compensatie)
- De 3 KLEINE SPELERS
- (1) Frankrijk = Hun doel was om hun EIGEN ROL als GROTE SPELER te herstellen, en slaagt er grotendeels
in want in Wenen dat eigenlijk ging over Frankrijk zaten ze al terug aan tafel (met argumentatie dat de
revolutie gedaan is & de Franse koning terug is → Dit wordt aanvaard
- Zijn voorstander van MACHTSEVENWICHT, aangezien ze vrees hebben voor te machtig Pruisen
- Geloofden in dynastieke legitimiteit: Frankrijk verdedigde het idee dat “legitieme” vorsten
opnieuw aan de macht moesten komen in Europa
- Invloed behouden in Italië (>< Botst met Oostenrijk) & Spanje (>< Botst met GB)
- Beperkt territoriumverlies: Frankrijk probeerde zijn grenzen zoveel mogelijk te behouden
binnen de grenzen van 1792 (expansie van Napoleon)
4
, - (2) Oostenrijk of Habsburgse Rijk = zij bevinden zich in een kwetsbare positie, ondanks belangrijke rol in
de overwinning op Napoleon
- Interne kwetsbaarheid: Oostenrijk was een multi-etnisch rijk, met tal van volkeren (Hongaren,
Tsjechen, Italianen,.. onder één kroon. Dit maakt het gevoelig voor opstand & nationalistische
bewegingen
- Externe kwetsbaarheid: Door zijn CENTRALE LIGGING was Oostenrijk moeilijk te verdedigen
- Vrees voor Rusland en democratie: angstig voor de toenemende macht van Rusland, dat veel
invloed begon uit te oefenen in Oost-Europa. Daarnaast vreesde Oostenrijk revolutionaire
ideeën, zoals nationalisme en democratie, omdat die het keizerrijk konden destabiliseren.
- Rivaliteit met Pruisen: In de Duitstalige gebieden was er strijd om het leiderschap binnen de
Duitse Bond (later meer), vooral tussen Oostenrijk en Pruisen. Oostenrijk wilde zijn dominante
positie behouden.
- Steun voor machtsevenwicht en dynastieke legitimiteit: Oostenrijk was een van de sterkste
verdedigers van het machtsevenwicht in Europa én van de herstelpolitiek waarbij legitieme
vorsten terug op hun troon kwamen.
- (3) Pruisen (Pruisen is een koninkrijk dat ligt in het Noorden van het LATERE Duitsland, Duitsland was
enorm versnipperd waarbij Pruisen omringd was door allerlei verschillende vorstdommen/staten, echter
zal Pruisen latere groter & groter worden en zorgen voor de Duitse eenwording onder leiding van Otto
von Bismarck
- Zwakke uitgangspositie: Pruisen was op dat moment nog een relatief klein en kwetsbaar
koninkrijk in het noorden van het latere Duitsland, omringd door machtigere buren zoals
Frankrijk en Rusland.
- Vrees voor Frankrijk: Pruisen en Duitsers in het algemeen willen het verzwakt zien
- Ambities tot territoriale uitbreiding: Pruisen streefde naar gebiedsuitbreiding, vooral ten koste
van kleinere Duitse vorstendommen en, indien mogelijk, van Frankrijk. Dit moest de eigen
machtspositie versterken.
- Rivaliteit met Oostenrijk: Binnen de Duitse Bond streefde Pruisen naar meer invloed, wat leidde
tot een structurele rivaliteit met Oostenrijk, dat zijn dominante positie wilde behouden.
- Dilemma in Duitse gebieden
- (1) Te zwak Duitsland → gevaar van Franse expansie, als Duitsland
versnipperd is dan is het heel zwak & kan het vallen in handen van Frankrijk
(wat ook gebeurd is bij Napoleon)
- (2) Te sterk (eventueel verenigd) Duitsland: gevaar voor machtsevenwicht in
Europa, Lange tijd komen er stemmen op om Duitsland eigenlijk te verenigen,
maar men heeft ook schrik dat zo’n verenigd Duitsland te sterk zou zijn
- Metternich (Kanselier van Oostenrijk) wil GEEN sterk verenigd
Duitsland, aangezien dit de positie van Oostenrijk nog moeilijker
maakt
HET CONGRES VAN WENEN ZELF
Toen het congres van Wenen (1814-1815) van start ging, waren vele afspraken al gemaakt & bovendien werden alle
BELANGRIJKE BESLISSINGEN genomen door de “grote 5”… De rest van de aanwezig landen werd eigenlijk bezig
gehouden, of in specifieke commissies gezet MAAR de grootmachten eigen zich wel de eindbeslissingen TOE…
Hoe dan ook was er een ENORME SPANNING voor over Pools-Saksische kwestie. De Britten, die de groeiend macht
van Rusland vreesde, pleitte voor een herstel van het onafhankelijk Pools koninkrijk. Maar de Tsaar wist dat de
publieke opinie in Rusland ene gebiedsuitbreiding wou & hijzelf wou ervan een constitutionele monarchie maken met
zich zelf aan het hoofd… Ze wouden zelf een deel van het gebied aan Pruisen geven, maar uiteindelijk groeien de
tegenstelling tussen VK, FR & Oostenrijk >< Rusland & Pruisen… Het eindigt in een compromis, wat al een voortuitgang
is van de constante oorlog in de 18e eeuw (het is opmerkelijk dat Rusland, gezien zijn macht, het compromis aanvaarde
MAAR ze zaten in een nieuwe sfeer van samenwerking & overleg
5
,WEENSE REGELING: TWEE LUIKEN
TERRITORIALE REGELING
In de figuur hiernaast, kun je Europa zien in 1815, zoals het
in vastgelegd in het Congres van Wenen
- Buffers rond Frankrijk
- Koninkrijk der Nederlanden
- Zwitserland
- Piëmont- Sardinië
- Frankrijk, deze zijn ongeveer terug naar de
grenzen van 1790
- Rusland (Russische rijk)
- UK
- Pruisen (Blauw, bestaat uit 2 delen die gesplist
zijn door verschillende vorstdommen
- Oostenrijk, die ook een dominante macht speelt
in het versnipperd Italië & de Duitse bond
- Poolse deling vorige eeuw blijft, waarbij Polen is
opgedeeld tussen Pruisen, Rusland & Oostenrijk
- Duitse Bond (1815–1866) was een groep van verschillende Duitse landen die na de val van
Napoleon werd opgericht. Het was geen echte eenheid, maar eerder een losse
samenwerking om vrede te bewaren. Met als voornaamste spelers Oostenrijk & Pruisen,
die voortdurende rivaliteit hadden. Omdat de bond zwak was en er veel spanningen
waren, werd hij afgeschaft in 1866 na een oorlog tussen Oostenrijk en Pruisen.
ORGANISATIE VAN HET “CONCERT VAN EUROPA”
Het Concert van Europa was een systeem van diplomatieke samenwerking dat na het Congres van
Wenen in 1815 werd opgericht om de stabiliteit in Europa te waarborgen en oorlogen te
voorkomen. Het was gebaseerd op het idee van een collectief machtsevenwicht, waarbij de
belangrijkste Europese mogendheden samenwerkten om conflicten te vermijden en de vrede te
handhaven. Deze landen ontmoetten elkaar regelmatig om politieke kwesties te bespreken, conflicten
op te lossen en te voorkomen dat één land te veel macht zou krijgen. Het heeft lange tijd goed gewerkt,
maar uiteindelijk is het toch ten ondergegaan (reden: komt later aanbod)
- (1) September 1815: Heilige ALLIANTIE: De Heilige Alliantie was een bondgenootschap tussen
Rusland, Oostenrijk en Pruisen. Het werd voorgesteld door de Russische tsaar Alexander I als
een christelijke alliantie om vrede en stabiliteit in Europa te behouden. Later werd de alliantie
onder leiding van Oostenrijk meer conservatief van de gekroonde hoofden tegen liberalisme &
nationalisme met dus het idee om monarchieën te beschermen tegen revoluties en opstanden.
Groot-Brittannië weigerde zich bij de alliantie aan te sluiten, maar werkte het NIET tegen
- (2) 20 November 1815: VIERVOUDIGE ALLIANTIE (GB, RU, PR, O), het was een soort DEFENSIE UNIE tegen
Frankrijk, waarbij ze tegen de terugkeer waren van Franse agressie & Bonaparte
- Vooruitzicht op toekomstige samenwerking om vrede te bewaren (artikel VI)
- → Belangrijke zin “Wij komen samen in de toekomst om de vrede in Europa te bewaren”
- Vormt basis voor Concert, ondanks ideologische verschillen (GB,F versus RL, O, P), Deze viervoudige
alliantie vormt de basis voor wat door de elite in de 19e eeuw “het concert van Europa” wordt genoemd
(= samenkomst van de grootmachten)
- Oorspronkelijk: bijeenkomst van de 4 overwinnaars (GB, RL, PR, O)
- MAAR zeer SNEL zal Frankrijk bij die club intrekken van 1818 , 3 jaar (door Congres van Aken)
nadat het eigenlijk is opgericht als een DEFENSIE UNIE tegen FR, zit Frankrijk er zelf in (ze worden
NIET meer gezien als de vijand) → Bijeenkomst van 5 grootmachten
- (!!!!) Interessante vergelijking: kijk hoe Duitsland na de eerste wereld oorlog wordt
behandeld
6
,Het machtsevenwicht dat werd nagestreefd, ging verder dan een simpel mechanisch evenwicht van machten. Het was
gebaseerd op samenwerking tussen de grootmachten, die geen unilaterale acties mochten ondernemen. Dit systeem van
samenwerking was fundamenteel voor het bewaren van de vrede in Europa tot ongeveer 1854. De grootmachten hadden
speciale privileges, maar ook de verantwoordelijkheid om samen de stabiliteit van Europa te waarborgen, wat resulteerde
in een politiek evenwicht. De bijeenkomsten van de vijf grootmachten werden dan ook het Concert van Europa genoemd,
een term die werd gebruikt om de collectieve inzet van deze landen voor vrede en stabiliteit aan te duiden.
Extra: De Centrale Commissie voor de Rijnvaart werd opgericht tijdens het Congres van
Wenen in 1815, wat het de OUDSTE INTERNATIONALE ORGANISATIE MAAKT. Het doel was om
de handel op de Rijnrivier vlot, veilig en eerlijk te laten verlopen voor alle landen die eraan
grenzen. De commissie zorgde bijvoorbeeld voor afspraken over tol, veiligheid en vrije
doorvaart. Het is een goed voorbeeld van hoe landen na 1815 begonnen samen te werken om
vrede en stabiliteit in Europa te bewaren, ook op economisch vlak.
VERGELIJKING MET LATER
Weense regeling = VEILIGHEIDSREGIME, het is eigenlijk een geheel van afspraken, regels, waarden,
handelingspatronen & gewoontes die ervoor zorgen dat men de veiligheid & vrede in Europa kan garanderen door
middel van overleg via het “concert” (bijeenkomsten van grootmachten)
Dit concert is ook wel de VOORLOPER van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties, De Veiligheidsraad van VN
heeft 5 landen die PERMANENT AANWEZIG ZIJN, dat zijn dan eigenlijk de grootmachten NIET in EU maar wel in de
WERELD na 1945 (deze hebben ook een veto) daarnaast wordt het nog aangevuld met wisselende landen die
gedurende een bepaalde periode zetelen… MAAR eigenlijk hebben deze grootmachten een speciale gezamelijke
verantwoordelijkheid om te zorgen voor veiligheid & vrede in de wereld (cf: concert)
- UK
- US
- Rusland
- China
- Frankrijk
7
,2. HET CONCERT IN ACTIE (1815-1830)
NATIONALISME & LIBERALISME
De vraag die werd gesteld in deze periode was: moesten de grootmachten, die in Wenen hebben afgesproken om samen
de stabiliteit in Europa te bewaren, ook optreden tegen liberale & nationalistische bewegingen/opstanden of was dit een
INTERNE kwestie voor het betrokken land
- De restauratie van 1815 had ECHTER GEEN EINDE GEMAAKT aan de verlichtingsideeën die door de Franse revolutie
waren verspreid. In deze periode gingen de liberale strijd & nationale strijd samen maar niet altijd
- Wenen wou af van dat liberalisme (terug naar monarchie,..), maar natuurlijk bleef het wel bestaan
(streven naar democratie, met parlement/regering/… weg men absolutisme & aristocratie…)
- Liberalisme: in Spanje, in Italië (carbonari)
- Vrijheid, gelijkheid, democratie,…
- Nationalistische aspiraties
- Eenmaking van versnipperd landschap, één grote natie maken
- (1) Duitsland (Burschenschaften = studentenclubs waren sterk geïnteresseerd
in die eenmaking)
- (2) Italië
- Onafhankelijkheid
- (1) Oost-Europese & Balkan nationalisten willen onafhankelijkheid van hun
bezetters, zoals Rusland, Oostenrijk & Ottomanen
- Bv: Polen & Hongarije streven naar herstel van hun oude
koninkrijken, wat zij in de loop der jaren zijn kwijtgespeeld en willen
dus terug hun EIGEN natie
DE CONGRESPERIODE (1815 -1822)
In de EERSTE JAREN NA WENEN zijn er een aantal topontmoetingen geweest tussen de Europese grootmachten om de
stabiliteit in Europa te garanderen, voorbeelden zijn: Aken, Troppau, Verona… (niet zo zeer kennen) In deze periode komen
ze samen om te zorgen voor een VERDERE UITBOUW van het “CONCERT-REGIME”, ze discussiëren eigenlijk over hoe zij het
veiligheidsregime nu moeten uitbouwen (hoe ze met andere woorden die BELANGRIJKE zin die in het verdrag stond van de
viervoudige alliantie: “wij gaan samenwerken om de vrede in Europa te bewaren” zullen realiseren/in de praktijk brengen)
- Om hier een antwoord op te kunnen formuleren, hadden ze eigenlijk 3 CENTRALE VRAGEN
- (1) Wanneer (in welke omstandigheden gaan wij) Weense principes toepassen? (met andere woorden
wanneer & in welke omstandigheden gaan wij beginnen samenwerken?)
- De vraag was of ze ook tussenkomen bij binnenlandse opstanden?
- Tegenstelling tussen GB (en later en in mindere mate Frankrijk)
- terughoudend over interventie in binnenlandse opstanden
- VERSUS Ru, Pruis., Oost.
- “wij hebben het recht te interveniëren als monarchie wordt bedreigd” (volgens
Wenen)
- (2) Waar Weense principes toepassen?
- Geldt dit ook BUITEN Europa? (gaan wij ook tussenkomen als er zich problemen voordoen in landen
die NIET het verdrag van Wenen hebben ondertekend, dus buiten Europa)
- Bv: Kolonies, Ottomaanse Rijk dat wel ook in Europa maar ook daarbuiten aanwezig was
(tegenstelling tussen GB versus RUS)
- (3) Hoe sterk moeten we concert organisatorisch uitbouwen?
- Groot-Brittannië → Bijeenkomsten ad hoc, in dit specifiek geval enkel als het nodig is
- Oostenrijk & Rusland → bijeenkomen op vaste tijdstippen (O, RUS)
EERSTE TOPONTMOETING IN AKEN (1818)
De 4 overwinnaar kwamen voor het eerst samen in Aken (1818) en concentreerden zich vooral op de aanpak
van Frankrijk, nu de TEGENSTELLINGEN tussen de GROOTMACHTEN kwamen al tot uiting in deze conferentie in
Aken, maar ook later…
8
, Nu zullen we de verschillende visies van de grootmachten kaderen
- (1) Tsaar Alexander I (Rusland)= In Aken deed hij opnieuw een verregaand voorstel voor een grote alliantie van alle
Europese staten, maar dan concreter dan de vage Heilige Alliantie (verdere uitwerking hiervan). Hij wou een ALGEMEEN
GARANTIEVERDRAG dat niet alleen de nieuwe grenzen van alle staten zou garanderen, maar ook hun interne
grondwettelijke regelingen. Hij wou zelfs één gemeenschappelijk leger & zeemacht. (GB weigert dit)
- (2) Metternich (kanselier van Oostenrijk) = Zijn grootste bezorgdheid/obsessie was met alle mogelijke opstanden in
Duitsland & Italië… Hij gebruikte de Duitse bond om zijn conservatieve agenda door te duwen, als een orgaan om tegen
die studenten te ageren (deze studenten streefden voor de Duitse eenmaking)
- Een perfect voorbeeld van deze aanpak was De Karlsbad-decreten, dit waren strenge regels die werden
ingevoerd in de Duitse Bond, onder leiding van Oostenrijk en Metternich. Ze kwamen er nadat een Duitse
student een conservatieve schrijver had vermoord, wat voor Metternich het bewijs was dat studenten en
liberalen gevaarlijk waren.
- Wat hielden de decreten in?
- Universiteiten werden streng gecontroleerd: professoren en studenten mochten geen
'gevaarlijke' (liberale of revolutionaire) ideeën verspreiden.
- Censuur op de pers: kranten en boeken moesten eerst goedgekeurd worden voor
publicatie.
- Een geheime dienst werd opgericht om verdachte personen en groepen in de gaten te
houden.
- Dit werd echter NIET gesteund door GB & Rusland
- (3) Groot-Brittannië (Castlereagh) = ‘Het Concert was nooit bedoeld als een unie of een wereldregering of als een
superintendant die toezicht hield op de interne aangelegenheden van andere staten’.
- (1) Geen interventie ten voordele van om het even welk dictatuur, in GB had men nog wel een koning
maar ook een parlement (en niet zoals een pseudo-parlement in andere grootmachten) & het idee was
dat men dus NIET zou interveniëren om een bepaalde zotte koning te helpen in bv Italië om rust te
bewaren
- Volgens hen was het enigste doel van het Concert om Frankrijk indammen, machtsevenwicht
behouden en pluralisme van interne regimes garanderen
- (2) Overleg enkel ad hoc, geen grote organisatie
- (3) Groeiend isolationisme in Groot-Brittannië
ACHTERGROND: Op de achtergrond van deze discussie spelen
- Verschillende geopolitieke belangen
- Bv. Russische relatie tot Ottomaanse Rijk, willen juist wel daar interveniëren om hun macht rond de
zwarte zee te bewaren MAAR Britten willen dat NIET
- Bv. Britse dominantie op zee behouden
- Bv. Frankrijk wil invloedssfeer herstellen
- Verschillende waarden
- Liberalisme: vrijheid, democratie,… (in Groot-Brittannië)
- Religieuze solidariteit (bv. Russen met orthodoxen in Ottomaanse Rijk)
- Monarchale solidariteit
- Gevolg: houding van grootmachten kan verschillen van dossier tot dossier
VOORBEELDEN
Er was een LIBERALE REVOLUTIE in Spanje, waarbij de Tsaar wou tussenkomen omwille van zijn solidariteit met monarch
(Tsaar wilt de andere monarch in Spanje helpen tegen die opstand) DAARNAAST wilt Frankrijk ook tussenkomen maar om
zijn eigen invloedsfeer te herstellen (Frankrijk had Spanje in handen tijdens Napoleon & willen dit terug). Groot-Brittannië
wilt NIET tussenkomen omdat het (1) Gaat om een liberale revolutie, dus laat ze maar doen & (2) Franse invloed in Spanje
beperken & TEN SLOTTE wilt Metternich OOK NIET tussenkomen (ondanks duidelijke revolutionaire opstand), omwille van
de vrees voor versterking van Frankrijk & Rusland
Uitkomst: Frankrijk komt ALLEEN tussen (zet koning terug op de troon), echter is dit “de eerste bres in Carcan van Wenen”
(eerste scheur of barst in de Weens Orde) … De Nederlaag was echt voor de Britten, MAAR Fransen blijven Spanje NIET
bezetten (ze gaan terug naar huis) én bemoeien zich NIET met Spaanse kolonies (BRITSE VOORWAARDE)
9
INTERNATIONALE POLITIEK
Samenvatting
Joren Brauwers
Academiejaar 2024-2025
, INLEIDING:
1. SITUERING
Dit vak focust op de INTERNATIONALE POLITIEK van 1815 tot VANDAAG, waarbij er gekeken
wordt naar de belangrijke periodes en hoe de verschillende grootachten de wereld beheersen.
Waarbij ook de macht van Europese mogendheden (grootmachten) wordt geïllustreerd met
hun invloed op de wereld (voornamelijk het globale zuiden), aangezien zij toch een lange tijd
het centrum van de wereld zijn geweest.
De rode draad doorheen de cursus is een zoektocht naar een VEILIGHEIDSARCHITECTUUR (een
systeem van internationale politiek om toch voor vrede/veiligheid te zorgen), we zullen
proberen te achterhalen hoe men oorlog kon vermeden (en waarom het soms niet lukte)…
Heel de internationale politieke geschiedenis is een verhaal van afwisseling tussen
samenwerking & confrontatie.
VIJF ORDES
Doorheen de cursus zullen wij 5 GROTE ORDES zien, die in elkaar overgaan omwille van OORLOG en/of gewijzigde
machtsverhoudingen..
- (1) Weense orde (1815–1870): Het Congres van Wenen was een diplomatieke bijeenkomst waarbij de grote
Europese machten na de val van Napoleon de politieke orde in Europa wilden herstellen. Het doel was om
een stabiel machtsevenwicht te creëren (voorkomen dat één land TE dominant werd in Europa) en verdere
revolutionaire oorlogen te voorkomen. (bv: introductie Koninkrijk der Nederlanden als buffer tegen Frankrijk)
- (2) Berlijnse orde (1871–1914): Na de Duitse eenmaking werd Duitsland een nieuwe grootmacht. Diplomatie
en alliantievorming beheersten deze periode, maar groeiende spanningen leidden uiteindelijk tot WO I.
- (3) Orde van Versailles (1919–1940): Na WO I legde het Verdrag van Versailles strenge straffen op aan
Duitsland. De orde was fragiel en werd ondermijnd door economische crisis, opkomend fascisme en het falen
van collectieve veiligheid.
- (4) Orde van Jalta (1945–1989): Na WO II verdeelden de VS en de Sovjet-Unie de wereld in invloedssferen.
Dit leidde tot de Koude Oorlog, een bipolaire wereldorde met ideologische en geopolitieke rivaliteit.
- (5) Periode na de Koude Oorlog (1989–heden): Na de val van de Sovjet-Unie ontstond een unipolaire wereld
met Amerikaanse dominantie. Sindsdien evolueert de wereldorde naar multipolariteit, met opkomende
machten zoals China en nieuwe mondiale uitdagingen.
2. WAAROM DIT VAK (ILLUSTRATIE)
- (1) Begrijpen hoe vandaag beïnvloed is door het verleden
a. Bv. Historische impact van het Noorden op het Zuiden
b. Bv. De huidige relatie tussen Rusland en Oekraïne
c. Bv. De voorgeschiedenis van het Israëlisch/Palestijns conflict
- (2) Leren uit vergelijkbare situaties uit het verleden (gelijkenissen en verschillen)
d. Bv. Opkomst Duitsland 2de helft 19de eeuw – Opkomst China vandaag
e. Bv. Hoe ging de ‘internationale gemeenschap’ vroeger om met ‘crisissen’?
f. Bv. Begrijpen hoe belangen en waarden soms botsten en soms niet, en hoe dit kan veranderen
- (3) Besef dat vandaag (wereldorde, instituties, ideeën) niet natuurlijk of evident is
o er is een voor en een na
▪ Bv. historische wortels van instellingen als de Verenigde Naties
▪ Bv. meeste moderne staten in de wereld én Europa zijn geen 250 jaar oud
o Kennis van belangrijke feiten, ontwikkelingen, evoluties
▪ paraat historisch kader is nodig
o Je kunnen situeren in ruimte en tijd
1
, DE WEENSE ORDE
1. HET CONGRES VAN WENEN (1814-1815)
Zoals eerder vermeld was het CONGRES VAN WENEN een bijeenkomst van grote Europese machten NA de val
van Napoleon om een machtsevenwicht te creëren in Europa. Maar om de Franse revolutie (1789) en de daarop
volgende machtsinname van Napoleon in 1799 & zijn oorlog tegen de rest van Europa moet gezien worden in
kader van de 18e eeuwse VOORGESCHIEDENIS
18 E EEUWSE VOORGESCHIEDENIS
In deze periode werd de INTERNATIONALE POLITIEK beheerst door het idee van MACHTSEVENWICHT, dat inhodut dat
geen enkele van de GROTE machten TE GROOT mocht worden dat hij alle andere kon overheersen (dit noemde we
“monarchie universelle”, vandaag zouden we het hegemonie noemen). Deze periode kende 5 grootmachten
- Verenigd Koninkrijk
- Frankrijk
- Pruisen
- Rusland
- Oostenrijk
MAAR wat deed en dan om te voorkomen dat ene staat te machtig werd? → Harde realiteit van Constante
oorlogvoering in naam van dat machtsevenwicht, voortdurende wisselende coalities (samenwerkingen) & ten slotte
uitwisselen van territorium (kopen & verkopen)
- Bekend voorbeeld: Pools deling, waarbij Rusland, Pruisen & Oostenrijk Polen onder elkaar verdeelden door
3 opeenvolgende opdeling te realiseren in Polen (1772, 1792 & 1795) waardoor Polen volledig van de kaart
verdween tot 1918…
MAAR dan gebeurde er iets aanzienlijk, dat het machtsevenwicht (later) in gevaar zal brengen,
namelijk de Franse Revolutie met aan het einde de opkomst van Napoleon Bonaparte in 1799
- NIET VAN BUITEN KENNEN was gewoon een opfrisser
o De Franse Revolutie (1789-1799) had meerdere oorzaken, die samen
leidden tot de opstand tegen het absolutistische bewind van koning
Lodewijk XVI. Hier zijn de belangrijkste aanleidingen:
▪ Politieke oorzaken
• Absolutisme: De koning had bijna onbeperkte macht en
regeerde zonder inspraak van het volk.
• Oneerlijke vertegenwoordiging: De Staten-Generaal
(vergadering van drie standen) was oneerlijk
georganiseerd: de adel en geestelijkheid (2% van de
bevolking) hadden evenveel stemrecht als de derde
stand (98% van de bevolking).
▪ Sociaal-economische oorzaken
• Ongelijkheid: De eerste stand (geestelijkheid) en
tweede stand (adel) genoten privileges en betaalden nauwelijks belastingen,
terwijl de derde stand (burgers en boeren) zware lasten droeg.
• Armoede en honger & Hoge belastingen: Om de staatskas te vullen, verhoogde
de koning de belastingen, wat vooral de derde stand trof.
▪ Invloed van Verlichtingsdenkers: Filosofen zoals Voltaire, Montesquieu en Rousseau
verspreidden ideeën over vrijheid, gelijkheid en democratie.
▪ Directe aanleiding: Staten-Generaal en de Bestorming van de Bastille
• In mei 1789 riep Lodewijk XVI de Staten-Generaal bijeen om nieuwe belastingen
te bespreken. De derde stand eiste hervormingen en riep zichzelf uit tot de
Nationale Vergadering. Op 14 juli 1789 werd de Bastille, een symbool van
koninklijke onderdrukking, bestormd door het volk. Dit markeerde het begin van
de revolutie.
2
,Napoleon veroverd een ENORM GROOT DEEL VAN EUROPA (Spanje, Pruisen, Italië, België, Nederland,
Denemarken,…) hierdoor is er van Machtsevenwicht dus GEEN SPRAKE van, Frankrijk was de belangrijke
& machtigste speler in Europa in de Periode van Napoleon (1799-1815)… Er zijn maar 2 Europese
grootmachten die maar echt aan die Franse dominantie konden ontsnappen, namelijk Groot Brittannië &
Rusland (deze zullen ook als de 2 grootmachten komen uit de napoleontische oorlogen, want uiteindelijk
wordt Napoleon verslagen eerst in Rusland, door de Russische harde winter & later als slot in Waterloo &
komt het congres van Wenen in 1815 dat het einde betekend van Napoleontische oorlogen
FRANSE REVOLUTIE & NAPOLEONTISCHE OORLOGEN
Er zijn over het algemeen 2 grote reden waarom congres van Wenen in deze periode is ingeroepen,
namelijk:
- (1) Door dat tijdens de Franse revolutie de Franse Monarchie (koning) omvergeworpen is, hebben de andere
monarchen bang voor een revolutie in eigen land met dus een bedrieging voor de EIGEN positie maar ook het leven
van Vorsten & adel.
- (2) Door Napoleon zijn expansionisme hebben de grootmachten in Europa schrik voor een verbreking van het
machtsevenwicht, aangezien Frankrijk enorm sterk staat.
Gevolg: Congress van Wenen is hier een reactie op, is dus een reactie op die 2 zaken die het gevolg zijn van de Franse revolutie
- (1) Omverwerpen van monarchie (adel & vorst is bang voor hun positie in hun eigen land)
- (2) Geen machtsevenwicht door expansie van Napoleon
INTELLECTUELE BRONNEN VAN WEENSE REGELING
Centraal bij de WEENSE REGELING, staat het MACHTSEVENWICHTSDENKEN…Het werd Duidelijk dat FRANKRIJK moet
ingedamd worden (kleiner + buffers), dat is dan ook de reden waarom er rond Frankrijk bufferstaten zijn gecreëerd (het
bekendste voorbeeld voor ons is natuurlijk het Koninkrijk der Nederlanden (NL + België), maar daarnaast waren Zwitserland
& Sardinië ook bufferstaten om Frankrijk tegen te houden, aanvullend had men ook een vrees voor een AL TE GROTE MACHT
voor Rusland MAAR natuurlijk besefte men dat het machtsevenwicht NIET van zelf tot stand komt
- Vandaar: Nood tot samenwerking & overleg tussen grootmachten (“Weens orde”)
o Men wou ook NIET terug gaan naar het eeuwige oorlog gedoe van de 18e eeuw, we moeten het evenwicht
van de macht proberen te organiseren, maar NIET door oorlog MAAR WEL door samen aan de tafel te
gaan zitten & te overleggen wanneer het evenwicht wordt verstoord
AANTAL DENKERS
Een aantal denkers of denkstroming in die tijd belangrijk zijn geweest
- (1) Edmund Burke = was een Brit & was ANTI-revolutionair. Hij zegt dat de monarchie is ingebed in de
Kerk & samenleving, je kan er niet zomaar van de ene dag op de andere komaf mee maken, zoals de
Fransen hebben willen doen (dynastisch legitimiteit & conservatief legitimisme) → Verandering MOET
geleidelijk gaan, maar is toch redelijk CONSERVATIEF
- (2) Immanuel Kant (Vredesplannen) = Hoe kunnen we VREDE bevorderen, werd al over nagedacht door
bepaalde denkers in die tijd, bv: Kant
- Hij vindt dat men vrede kan garanderen, als er een FEDERATIE (samenkomst op hoger niveau
komt), van democratische staten waarbij men gaat samenwerken om vrede te bewaren (denk
maar aan EU) → hij verwerpt het RAUW machtsevenwicht zoals in 18de eeuw het geval was met
alle oorlogen
NAAR HET CONGRES VAN WENEN
De Weense regeling is het resultaat van vele afspraken gemaakt tijdens diplomatieke topoverleg
tussen maart 1814 & november 1815, waarbij de Weense regeling dus werd vastgesteld in
verschillende overeenkomsten met de belangrijkste:
- Verdrag van Chaumont
- Eerste verdrag van Parijs
- De slotakte van Wenen (9 juni 1815)
- Heilige alliantie,
- Tweede verdrag va Parijs
- Viervoudige alliantie
3
,Dit intens diplomatiek TOPOVERLEG, waarbij afgevaardigde van de 5 grootmachten maanden/jaren samen overleggen om
de Weense regeling te kunnen realiseren → IS IETS COMPLEET NIEUWS maar wel NOODZAKELIJK aangezien er een Noodzaak
is voor samenwerking & Overleg, vaak wordt dit wel “the transformation of European Politics” genoemd. In de Weense orde
hebben de GROOTMACHTEN een CENTRALE rol, waarbij zij een bepaalde verantwoordleijkheid hebben ten aanzien van de
algemene rust op het Europese continent. → DUS Voor het Congres van Wenen waren al veel afspraken gemaakt, maar
moeten we NIET ECHT KENNEN enkel de SLOTAKTE van Wenen 9 juni 1815
UITGANGSPUNTEN CONGRES VAN WENEN
Over het algemeen kun je het uitgangspunt van het Congres van Wenen (1914-1915) samenvatten in één woord, namelijk:
“Restauratie” (herstellen)
- (1) Binnenlandse restauratie = Herstel van dynastische legitimiteit, met andere woorden herstel van monarchieën
(ook in Frankrijk werd terug een koning gezet NA Napoleon)
- (2) Internationaal: Herstel van het machtsevenwicht, met bv bufferstaten zoals Koninkrijk der Nederlanden die als
doel heeft om Frankrijk in te dammen.
Maar men weet ook dat ze NIET alles kunnen terugschroeven
- bv. Code Napoléon
- bv territoriale regeling in Duitsland
- bv. grondwetten in individuele staten
MACHTSVERHOUDINGEN
Na het verslaan van Napoleon zijn er in Europa eigenlijk 2 ECHTE GROTE SPELERS, namelijk: Groot-Brittannië & Rusland.
Aangezien zijn toch wel de 2 machtigste staten zijn, & daarnaast ook flanknaties (bevinden zich aan elke kant van Europa
(helemaal LINKS & RECHTS) zullen tijdens de Weense regeling HUN BELANGEN ZWAARDER DOOR WEGEN dan de 3
KLEINERE SPELERS (Oostenrijk, Pruisen & Frankrijk)
- De 2 GROTE SPELERS
- (1) Groot-Brittanië = gekenmerkt door het feit dat zij de GROOTSTE ZEEMACHT zijn, daarnaast waren
zijn FINANCIER van de oorlogen tegen Napoleon & waren voornamelijk bezig met het aanzienlijk
uitbreiden van hun koloniaal rijk tijdens napoleontische oorlogen…. Één van de voornaamste kenmerken
van UK is dat ze zeer isolationistisch zijn (willen zich voornamelijk met hun eigen eiland & koloniaal rijk
bezig houden, hierdoor willen ze dus een machtsevenwicht & rust in Europa om zich te consenteren op
handel en kolonies)
- (2) Rusland = Gekenmerkt door het feit dat zij de GROOTSTE LANDMACHT zijn (grootste aantal troepen),
zij willen dan ook een leidende rol in Europa spelen (reden: “Rusland heeft een doorslaggevende rol
gespeeld in de oorlog tegen Napoleon en moeten dus beloond worden”)
- Tsaar Alexander I was ambitious & idealistisch
- (1) Droomde bv van relatief democratisch Polen (met zichzelf aan het hoofd)
- (2) Vredessysteem in Europa, waarbij hij pleit voor één grote EUROPESE zeemacht met
alle verschillende grootmachten
- GB WILT DIT NATUURLIJK NIET, want dan verliest het de toppositie als
zeemacht
- (2) Territoriale baten consolideren (o.a; Finland, Bessarabië & Polen), Rusland wou
deze inpikken omdat ze een doorslaggevende rol hebben gespeeld & omdat Moskou
was afgebrand (beetje compensatie)
- De 3 KLEINE SPELERS
- (1) Frankrijk = Hun doel was om hun EIGEN ROL als GROTE SPELER te herstellen, en slaagt er grotendeels
in want in Wenen dat eigenlijk ging over Frankrijk zaten ze al terug aan tafel (met argumentatie dat de
revolutie gedaan is & de Franse koning terug is → Dit wordt aanvaard
- Zijn voorstander van MACHTSEVENWICHT, aangezien ze vrees hebben voor te machtig Pruisen
- Geloofden in dynastieke legitimiteit: Frankrijk verdedigde het idee dat “legitieme” vorsten
opnieuw aan de macht moesten komen in Europa
- Invloed behouden in Italië (>< Botst met Oostenrijk) & Spanje (>< Botst met GB)
- Beperkt territoriumverlies: Frankrijk probeerde zijn grenzen zoveel mogelijk te behouden
binnen de grenzen van 1792 (expansie van Napoleon)
4
, - (2) Oostenrijk of Habsburgse Rijk = zij bevinden zich in een kwetsbare positie, ondanks belangrijke rol in
de overwinning op Napoleon
- Interne kwetsbaarheid: Oostenrijk was een multi-etnisch rijk, met tal van volkeren (Hongaren,
Tsjechen, Italianen,.. onder één kroon. Dit maakt het gevoelig voor opstand & nationalistische
bewegingen
- Externe kwetsbaarheid: Door zijn CENTRALE LIGGING was Oostenrijk moeilijk te verdedigen
- Vrees voor Rusland en democratie: angstig voor de toenemende macht van Rusland, dat veel
invloed begon uit te oefenen in Oost-Europa. Daarnaast vreesde Oostenrijk revolutionaire
ideeën, zoals nationalisme en democratie, omdat die het keizerrijk konden destabiliseren.
- Rivaliteit met Pruisen: In de Duitstalige gebieden was er strijd om het leiderschap binnen de
Duitse Bond (later meer), vooral tussen Oostenrijk en Pruisen. Oostenrijk wilde zijn dominante
positie behouden.
- Steun voor machtsevenwicht en dynastieke legitimiteit: Oostenrijk was een van de sterkste
verdedigers van het machtsevenwicht in Europa én van de herstelpolitiek waarbij legitieme
vorsten terug op hun troon kwamen.
- (3) Pruisen (Pruisen is een koninkrijk dat ligt in het Noorden van het LATERE Duitsland, Duitsland was
enorm versnipperd waarbij Pruisen omringd was door allerlei verschillende vorstdommen/staten, echter
zal Pruisen latere groter & groter worden en zorgen voor de Duitse eenwording onder leiding van Otto
von Bismarck
- Zwakke uitgangspositie: Pruisen was op dat moment nog een relatief klein en kwetsbaar
koninkrijk in het noorden van het latere Duitsland, omringd door machtigere buren zoals
Frankrijk en Rusland.
- Vrees voor Frankrijk: Pruisen en Duitsers in het algemeen willen het verzwakt zien
- Ambities tot territoriale uitbreiding: Pruisen streefde naar gebiedsuitbreiding, vooral ten koste
van kleinere Duitse vorstendommen en, indien mogelijk, van Frankrijk. Dit moest de eigen
machtspositie versterken.
- Rivaliteit met Oostenrijk: Binnen de Duitse Bond streefde Pruisen naar meer invloed, wat leidde
tot een structurele rivaliteit met Oostenrijk, dat zijn dominante positie wilde behouden.
- Dilemma in Duitse gebieden
- (1) Te zwak Duitsland → gevaar van Franse expansie, als Duitsland
versnipperd is dan is het heel zwak & kan het vallen in handen van Frankrijk
(wat ook gebeurd is bij Napoleon)
- (2) Te sterk (eventueel verenigd) Duitsland: gevaar voor machtsevenwicht in
Europa, Lange tijd komen er stemmen op om Duitsland eigenlijk te verenigen,
maar men heeft ook schrik dat zo’n verenigd Duitsland te sterk zou zijn
- Metternich (Kanselier van Oostenrijk) wil GEEN sterk verenigd
Duitsland, aangezien dit de positie van Oostenrijk nog moeilijker
maakt
HET CONGRES VAN WENEN ZELF
Toen het congres van Wenen (1814-1815) van start ging, waren vele afspraken al gemaakt & bovendien werden alle
BELANGRIJKE BESLISSINGEN genomen door de “grote 5”… De rest van de aanwezig landen werd eigenlijk bezig
gehouden, of in specifieke commissies gezet MAAR de grootmachten eigen zich wel de eindbeslissingen TOE…
Hoe dan ook was er een ENORME SPANNING voor over Pools-Saksische kwestie. De Britten, die de groeiend macht
van Rusland vreesde, pleitte voor een herstel van het onafhankelijk Pools koninkrijk. Maar de Tsaar wist dat de
publieke opinie in Rusland ene gebiedsuitbreiding wou & hijzelf wou ervan een constitutionele monarchie maken met
zich zelf aan het hoofd… Ze wouden zelf een deel van het gebied aan Pruisen geven, maar uiteindelijk groeien de
tegenstelling tussen VK, FR & Oostenrijk >< Rusland & Pruisen… Het eindigt in een compromis, wat al een voortuitgang
is van de constante oorlog in de 18e eeuw (het is opmerkelijk dat Rusland, gezien zijn macht, het compromis aanvaarde
MAAR ze zaten in een nieuwe sfeer van samenwerking & overleg
5
,WEENSE REGELING: TWEE LUIKEN
TERRITORIALE REGELING
In de figuur hiernaast, kun je Europa zien in 1815, zoals het
in vastgelegd in het Congres van Wenen
- Buffers rond Frankrijk
- Koninkrijk der Nederlanden
- Zwitserland
- Piëmont- Sardinië
- Frankrijk, deze zijn ongeveer terug naar de
grenzen van 1790
- Rusland (Russische rijk)
- UK
- Pruisen (Blauw, bestaat uit 2 delen die gesplist
zijn door verschillende vorstdommen
- Oostenrijk, die ook een dominante macht speelt
in het versnipperd Italië & de Duitse bond
- Poolse deling vorige eeuw blijft, waarbij Polen is
opgedeeld tussen Pruisen, Rusland & Oostenrijk
- Duitse Bond (1815–1866) was een groep van verschillende Duitse landen die na de val van
Napoleon werd opgericht. Het was geen echte eenheid, maar eerder een losse
samenwerking om vrede te bewaren. Met als voornaamste spelers Oostenrijk & Pruisen,
die voortdurende rivaliteit hadden. Omdat de bond zwak was en er veel spanningen
waren, werd hij afgeschaft in 1866 na een oorlog tussen Oostenrijk en Pruisen.
ORGANISATIE VAN HET “CONCERT VAN EUROPA”
Het Concert van Europa was een systeem van diplomatieke samenwerking dat na het Congres van
Wenen in 1815 werd opgericht om de stabiliteit in Europa te waarborgen en oorlogen te
voorkomen. Het was gebaseerd op het idee van een collectief machtsevenwicht, waarbij de
belangrijkste Europese mogendheden samenwerkten om conflicten te vermijden en de vrede te
handhaven. Deze landen ontmoetten elkaar regelmatig om politieke kwesties te bespreken, conflicten
op te lossen en te voorkomen dat één land te veel macht zou krijgen. Het heeft lange tijd goed gewerkt,
maar uiteindelijk is het toch ten ondergegaan (reden: komt later aanbod)
- (1) September 1815: Heilige ALLIANTIE: De Heilige Alliantie was een bondgenootschap tussen
Rusland, Oostenrijk en Pruisen. Het werd voorgesteld door de Russische tsaar Alexander I als
een christelijke alliantie om vrede en stabiliteit in Europa te behouden. Later werd de alliantie
onder leiding van Oostenrijk meer conservatief van de gekroonde hoofden tegen liberalisme &
nationalisme met dus het idee om monarchieën te beschermen tegen revoluties en opstanden.
Groot-Brittannië weigerde zich bij de alliantie aan te sluiten, maar werkte het NIET tegen
- (2) 20 November 1815: VIERVOUDIGE ALLIANTIE (GB, RU, PR, O), het was een soort DEFENSIE UNIE tegen
Frankrijk, waarbij ze tegen de terugkeer waren van Franse agressie & Bonaparte
- Vooruitzicht op toekomstige samenwerking om vrede te bewaren (artikel VI)
- → Belangrijke zin “Wij komen samen in de toekomst om de vrede in Europa te bewaren”
- Vormt basis voor Concert, ondanks ideologische verschillen (GB,F versus RL, O, P), Deze viervoudige
alliantie vormt de basis voor wat door de elite in de 19e eeuw “het concert van Europa” wordt genoemd
(= samenkomst van de grootmachten)
- Oorspronkelijk: bijeenkomst van de 4 overwinnaars (GB, RL, PR, O)
- MAAR zeer SNEL zal Frankrijk bij die club intrekken van 1818 , 3 jaar (door Congres van Aken)
nadat het eigenlijk is opgericht als een DEFENSIE UNIE tegen FR, zit Frankrijk er zelf in (ze worden
NIET meer gezien als de vijand) → Bijeenkomst van 5 grootmachten
- (!!!!) Interessante vergelijking: kijk hoe Duitsland na de eerste wereld oorlog wordt
behandeld
6
,Het machtsevenwicht dat werd nagestreefd, ging verder dan een simpel mechanisch evenwicht van machten. Het was
gebaseerd op samenwerking tussen de grootmachten, die geen unilaterale acties mochten ondernemen. Dit systeem van
samenwerking was fundamenteel voor het bewaren van de vrede in Europa tot ongeveer 1854. De grootmachten hadden
speciale privileges, maar ook de verantwoordelijkheid om samen de stabiliteit van Europa te waarborgen, wat resulteerde
in een politiek evenwicht. De bijeenkomsten van de vijf grootmachten werden dan ook het Concert van Europa genoemd,
een term die werd gebruikt om de collectieve inzet van deze landen voor vrede en stabiliteit aan te duiden.
Extra: De Centrale Commissie voor de Rijnvaart werd opgericht tijdens het Congres van
Wenen in 1815, wat het de OUDSTE INTERNATIONALE ORGANISATIE MAAKT. Het doel was om
de handel op de Rijnrivier vlot, veilig en eerlijk te laten verlopen voor alle landen die eraan
grenzen. De commissie zorgde bijvoorbeeld voor afspraken over tol, veiligheid en vrije
doorvaart. Het is een goed voorbeeld van hoe landen na 1815 begonnen samen te werken om
vrede en stabiliteit in Europa te bewaren, ook op economisch vlak.
VERGELIJKING MET LATER
Weense regeling = VEILIGHEIDSREGIME, het is eigenlijk een geheel van afspraken, regels, waarden,
handelingspatronen & gewoontes die ervoor zorgen dat men de veiligheid & vrede in Europa kan garanderen door
middel van overleg via het “concert” (bijeenkomsten van grootmachten)
Dit concert is ook wel de VOORLOPER van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties, De Veiligheidsraad van VN
heeft 5 landen die PERMANENT AANWEZIG ZIJN, dat zijn dan eigenlijk de grootmachten NIET in EU maar wel in de
WERELD na 1945 (deze hebben ook een veto) daarnaast wordt het nog aangevuld met wisselende landen die
gedurende een bepaalde periode zetelen… MAAR eigenlijk hebben deze grootmachten een speciale gezamelijke
verantwoordelijkheid om te zorgen voor veiligheid & vrede in de wereld (cf: concert)
- UK
- US
- Rusland
- China
- Frankrijk
7
,2. HET CONCERT IN ACTIE (1815-1830)
NATIONALISME & LIBERALISME
De vraag die werd gesteld in deze periode was: moesten de grootmachten, die in Wenen hebben afgesproken om samen
de stabiliteit in Europa te bewaren, ook optreden tegen liberale & nationalistische bewegingen/opstanden of was dit een
INTERNE kwestie voor het betrokken land
- De restauratie van 1815 had ECHTER GEEN EINDE GEMAAKT aan de verlichtingsideeën die door de Franse revolutie
waren verspreid. In deze periode gingen de liberale strijd & nationale strijd samen maar niet altijd
- Wenen wou af van dat liberalisme (terug naar monarchie,..), maar natuurlijk bleef het wel bestaan
(streven naar democratie, met parlement/regering/… weg men absolutisme & aristocratie…)
- Liberalisme: in Spanje, in Italië (carbonari)
- Vrijheid, gelijkheid, democratie,…
- Nationalistische aspiraties
- Eenmaking van versnipperd landschap, één grote natie maken
- (1) Duitsland (Burschenschaften = studentenclubs waren sterk geïnteresseerd
in die eenmaking)
- (2) Italië
- Onafhankelijkheid
- (1) Oost-Europese & Balkan nationalisten willen onafhankelijkheid van hun
bezetters, zoals Rusland, Oostenrijk & Ottomanen
- Bv: Polen & Hongarije streven naar herstel van hun oude
koninkrijken, wat zij in de loop der jaren zijn kwijtgespeeld en willen
dus terug hun EIGEN natie
DE CONGRESPERIODE (1815 -1822)
In de EERSTE JAREN NA WENEN zijn er een aantal topontmoetingen geweest tussen de Europese grootmachten om de
stabiliteit in Europa te garanderen, voorbeelden zijn: Aken, Troppau, Verona… (niet zo zeer kennen) In deze periode komen
ze samen om te zorgen voor een VERDERE UITBOUW van het “CONCERT-REGIME”, ze discussiëren eigenlijk over hoe zij het
veiligheidsregime nu moeten uitbouwen (hoe ze met andere woorden die BELANGRIJKE zin die in het verdrag stond van de
viervoudige alliantie: “wij gaan samenwerken om de vrede in Europa te bewaren” zullen realiseren/in de praktijk brengen)
- Om hier een antwoord op te kunnen formuleren, hadden ze eigenlijk 3 CENTRALE VRAGEN
- (1) Wanneer (in welke omstandigheden gaan wij) Weense principes toepassen? (met andere woorden
wanneer & in welke omstandigheden gaan wij beginnen samenwerken?)
- De vraag was of ze ook tussenkomen bij binnenlandse opstanden?
- Tegenstelling tussen GB (en later en in mindere mate Frankrijk)
- terughoudend over interventie in binnenlandse opstanden
- VERSUS Ru, Pruis., Oost.
- “wij hebben het recht te interveniëren als monarchie wordt bedreigd” (volgens
Wenen)
- (2) Waar Weense principes toepassen?
- Geldt dit ook BUITEN Europa? (gaan wij ook tussenkomen als er zich problemen voordoen in landen
die NIET het verdrag van Wenen hebben ondertekend, dus buiten Europa)
- Bv: Kolonies, Ottomaanse Rijk dat wel ook in Europa maar ook daarbuiten aanwezig was
(tegenstelling tussen GB versus RUS)
- (3) Hoe sterk moeten we concert organisatorisch uitbouwen?
- Groot-Brittannië → Bijeenkomsten ad hoc, in dit specifiek geval enkel als het nodig is
- Oostenrijk & Rusland → bijeenkomen op vaste tijdstippen (O, RUS)
EERSTE TOPONTMOETING IN AKEN (1818)
De 4 overwinnaar kwamen voor het eerst samen in Aken (1818) en concentreerden zich vooral op de aanpak
van Frankrijk, nu de TEGENSTELLINGEN tussen de GROOTMACHTEN kwamen al tot uiting in deze conferentie in
Aken, maar ook later…
8
, Nu zullen we de verschillende visies van de grootmachten kaderen
- (1) Tsaar Alexander I (Rusland)= In Aken deed hij opnieuw een verregaand voorstel voor een grote alliantie van alle
Europese staten, maar dan concreter dan de vage Heilige Alliantie (verdere uitwerking hiervan). Hij wou een ALGEMEEN
GARANTIEVERDRAG dat niet alleen de nieuwe grenzen van alle staten zou garanderen, maar ook hun interne
grondwettelijke regelingen. Hij wou zelfs één gemeenschappelijk leger & zeemacht. (GB weigert dit)
- (2) Metternich (kanselier van Oostenrijk) = Zijn grootste bezorgdheid/obsessie was met alle mogelijke opstanden in
Duitsland & Italië… Hij gebruikte de Duitse bond om zijn conservatieve agenda door te duwen, als een orgaan om tegen
die studenten te ageren (deze studenten streefden voor de Duitse eenmaking)
- Een perfect voorbeeld van deze aanpak was De Karlsbad-decreten, dit waren strenge regels die werden
ingevoerd in de Duitse Bond, onder leiding van Oostenrijk en Metternich. Ze kwamen er nadat een Duitse
student een conservatieve schrijver had vermoord, wat voor Metternich het bewijs was dat studenten en
liberalen gevaarlijk waren.
- Wat hielden de decreten in?
- Universiteiten werden streng gecontroleerd: professoren en studenten mochten geen
'gevaarlijke' (liberale of revolutionaire) ideeën verspreiden.
- Censuur op de pers: kranten en boeken moesten eerst goedgekeurd worden voor
publicatie.
- Een geheime dienst werd opgericht om verdachte personen en groepen in de gaten te
houden.
- Dit werd echter NIET gesteund door GB & Rusland
- (3) Groot-Brittannië (Castlereagh) = ‘Het Concert was nooit bedoeld als een unie of een wereldregering of als een
superintendant die toezicht hield op de interne aangelegenheden van andere staten’.
- (1) Geen interventie ten voordele van om het even welk dictatuur, in GB had men nog wel een koning
maar ook een parlement (en niet zoals een pseudo-parlement in andere grootmachten) & het idee was
dat men dus NIET zou interveniëren om een bepaalde zotte koning te helpen in bv Italië om rust te
bewaren
- Volgens hen was het enigste doel van het Concert om Frankrijk indammen, machtsevenwicht
behouden en pluralisme van interne regimes garanderen
- (2) Overleg enkel ad hoc, geen grote organisatie
- (3) Groeiend isolationisme in Groot-Brittannië
ACHTERGROND: Op de achtergrond van deze discussie spelen
- Verschillende geopolitieke belangen
- Bv. Russische relatie tot Ottomaanse Rijk, willen juist wel daar interveniëren om hun macht rond de
zwarte zee te bewaren MAAR Britten willen dat NIET
- Bv. Britse dominantie op zee behouden
- Bv. Frankrijk wil invloedssfeer herstellen
- Verschillende waarden
- Liberalisme: vrijheid, democratie,… (in Groot-Brittannië)
- Religieuze solidariteit (bv. Russen met orthodoxen in Ottomaanse Rijk)
- Monarchale solidariteit
- Gevolg: houding van grootmachten kan verschillen van dossier tot dossier
VOORBEELDEN
Er was een LIBERALE REVOLUTIE in Spanje, waarbij de Tsaar wou tussenkomen omwille van zijn solidariteit met monarch
(Tsaar wilt de andere monarch in Spanje helpen tegen die opstand) DAARNAAST wilt Frankrijk ook tussenkomen maar om
zijn eigen invloedsfeer te herstellen (Frankrijk had Spanje in handen tijdens Napoleon & willen dit terug). Groot-Brittannië
wilt NIET tussenkomen omdat het (1) Gaat om een liberale revolutie, dus laat ze maar doen & (2) Franse invloed in Spanje
beperken & TEN SLOTTE wilt Metternich OOK NIET tussenkomen (ondanks duidelijke revolutionaire opstand), omwille van
de vrees voor versterking van Frankrijk & Rusland
Uitkomst: Frankrijk komt ALLEEN tussen (zet koning terug op de troon), echter is dit “de eerste bres in Carcan van Wenen”
(eerste scheur of barst in de Weens Orde) … De Nederlaag was echt voor de Britten, MAAR Fransen blijven Spanje NIET
bezetten (ze gaan terug naar huis) én bemoeien zich NIET met Spaanse kolonies (BRITSE VOORWAARDE)
9
