POLITIEKE & SOCIALE WIJSBEGEERTE
– SAMENVATTING
DEEL 1: DE POLITIEKE ORDE
1. HET SOCIAAL CONTRACT
1.1 HET PROBLEEM VAN DE MAATSCHAPPELIJKE ORDE
1.1.1 PREMODERNE TIJD (= OUDHEID + MIDDELEEUWEN)
Grote vraag: wat maakt macht legitiem
• Politieke vragen worden beantwoord door het dominante religieus-metafysische wereldbeeld
• Voor komst moderne wetenschap
• Wereld als één samenhangend geheel
• natuurlijke orde is geordende werkelijkheid (bv. mannen zijn ‘sterker’ dus moeten ook in de maatschappij
een grotere rol krijgen)
• Aquino: het feit dat er een natuurlijke orde is komt door God: religieus aspect
• Sommige mensen zijn leiders, sommige mensen zijn er om geleid te worden
Middeleeuwen
• politieke orde als ‘natuurlijke orde’ ondersteund door religieus wereldbeeld
• God staat garant voor de legitimiteit van de politieke machtsuitoefening
• Feodaal systeem
• in de katholieke leer: aristotelisch-thomistische wereldbeeld: samengaan descriptieve & normatieve orde
• wat is de thelos? = doeloorzaak
• duidelijke rollenpatronen
Moderne tijd = periode die begint in de 16 e eeuw en doorloopt tot vandaag
• Overgang van middeleeuwen naar moderne tijd groot breukpunt in westerse geschiedenis
• bv. ontstaan moderne wetenschap, kolonialisme
• °moderne staat
• Veel maatschappelijke veranderingen
GEVOLG: grote impact op filosofie & bijbehorende vragen
o Grote vraag van de politieke orde = wie oefent de macht uit in onze samenleving en wat zijn de
regels op basis waarvan we de samenleving moeten inrichten en hoe kunnen we die
machtsverdeling & regels rechtvaardigen
• 3 grote ontwikkelingen maken rechtvaardiging van de politieke orde steeds ongeloofwaardiger
1.1.2 VERANDERINGEN VANAF DE 16 E EEUW
Moderne tijd
• Focus op moderne tijd (dus vanaf de 16 e eeuw)
• Vanaf dit moment kunnen we vergelijken met vandaag
• Opkomst moderne wetenschappen
1
,Mechanisering van het wereldbeeld (1)
• Context: °natuurwetenschappen: Galilei & Newton
• Opkomst van de moderne, mechanistische wetenschap → doeloorzaken verliezen waarde
• Weber: Onttovering van de wereld = wereld in nieuw wereldbeeld heeft geen natuurlijke of goddelijke
betekenis meer.
• Hume: logische redeneerfout = is-ought fallacy
o Uit was ‘is’ (= is) kan nooit afgeleid worden war zou ‘moeten’ gebeuren (= ought)
o Kloof tussen descriptieve & normatieve
Religieus pluralisme (2)
• Context: Maarten Luther & Johannes Calvijn & afscheuren Anglicaanse kerk => Godsdienstoorlogen
• In middeleeuwen was West-Europa relatief homogeen
• Opkomst van het protestantisme => religieus pluralisme
• Hierdoor verdwijnt de mogelijkheid om de politieke orde te baseren op een wereldbeeld dat gedeeld
wordt door iedereen
De mens als autonoom individu (3)
• Middeleeuwen: mens ondergeschikt aan de gemeenschap & rol was voorgeschreven door de religie
• Tijdens renaissance: °humanisme door succes wetenschappen
• °autonoom individu = mens wilt niet meer opgaan in het grotere geheel en zich schikken naar de rol die bij
zijn geboorte werd toegekend
o Eist vrijheid op
o Wilt eigen normen & waarden kiezen
Kloof tussen het eigenbelang & algemeen belang
GEVOLG: probleem legitimiteit politieke orde
• Want de wereld is onttoverd
• we weten niet hoe we ons moeten gedragen want geen religie die het ons voorschrijft
• we zitten in een pluralistisch wereldbeeld dus er is niet meer 1 wil van God die het ons voorschrijft
• geen consensus over het algemeen belang
wie mag macht uitoefenen
op basis van welke regels
hoe kunnen we die regels rechtvaardigen
3 grote filosofen
• Thomas Hobbes: Macht is legitiem als ze het eigenbelang van de burgers dient
• John Locke: Macht is legitiem als ze de individuele vrijheidsrechten van elke mens respecteert
• Jean-Jacques Rousseau: Macht is legitiem als de hoogste autoriteit bij de wil van het volk ligt
1.2 HOBBES OVER HET EIGENBELANG
1.2.1 HISTORISCHE ACHTERGROND: THOMAS HOBBES
• 1588-1679
• Grondlegger moderne politieke filosofie
• Engelse filosoof
• Zoon van een dominee
2
,• Contacten met Descartes & Galilei
• Pessimistische & materialistische wereldbeeld
• Verdacht van atheïsme
Link met Engelse burgeroorlog
• 1642-51: Vlucht naar Frankrijk tijdens de Engelse burgeroorlog
• 1653-58: keert terug tijdens het protectoraat van Cromwell
• Verdediger van de absolute macht van de ‘soeverein’ als enige garantie tegen de chaos & instabiliteit
o want hij heeft die burgeroorlog zelf meegemaakt
o 17-18e E: vorstelijk absolutisme (adel heeft weinig reële macht)
o Hij noemt de koning die alle macht heeft de ‘leviathan’, hoewel hij zelf de falende koning heeft
meegemaakt is hij er toch fan van
Grote werken
• 1642: De Cive
• 1651: Leviathan (geschreven in ballingschap)
o Hobbes leeft vooral in politieke chaos
o Idee: alleen een sterke leider die beschikt over absolute soevereine macht kan politieke stabiliteit
brengen
1.2.2 GROTE LIJNEN
Materialistische ontologie = de mens is egoïstisch
• dualisme van Descartes
• De mens & de wereld werken volgens mechanistische principes
• Mens heeft geen ‘telos’ maar streeft naar zelfbehoud (eigenbelang)
• Link Galilei: wet van inertie (fysica)
Contracttheorie
• Morele verplichtingen kunnen tot stand komen obv. vrijwillig sociaal contract tussen individuen die hun
eigenbelang nastreven
• Keuze om contract aan te gaan gebaseerd op strikt rationele calculus om eigenbelang te maximaliseren
• Omdat mensen enkel eigenbelang nastreven is er een almachtige soeverein nodig om contracten in stand
te houden
• Almachtige soeverein = Leviathan
Rechtvaardiging vorstelijk absolutisme
Hobbes is modern, onderscheid zich hiermee van de rest
1.2.3 NATUURTOESTAND
Menselijke natuur
• Pessimistisch mensbeeld
• Mens enkel gedreven voor eigenbelang
• Mensen hebben elk een eigen visie op het goede leven (= ethisch subjectivisme)
3
, Natuurtoestand als gedachtenexperiment
• Waarom kiezen mensen die enkel gericht zijn op eigenbelang toch om in een gemeenschap te leven?
• Gedachtenexperiment: hoe zou wereld er uitzien als er geen wetten & OH’en zouden zijn
• Natuurtoestand is dus fictief & prepolitiek
• Kenmerk: oorlog van allen tegen allen
• Hier is het leven eenzaam, arm, brutaal & kort => ‘vreselijk’
• Anarchistische gewelddadige toestand
• Geen menselijke beschaving & welvaart
Oorlog van allen tegen allen als resultaat van 3 effecten
• Gain: competitieve strijd om schaarse natuurlijke hulpbronnen om te kunnen overleven
• Safety: ons wantrouwen ten aanzien van anderen die ‘pre-emptive strikes’ noodzakelijk maakt
• Glory: onze zorg voor onze eigen reputatie
Cyclus van geweld
Natuurtoestand niet louter hypothetisch
• Primitieve stammen (in landen die de UK op dat moment koloniseert (kijk naar de indianen))
• Burgeroorlog (Hobbes’ leefwereld)
• Internationale relaties tussen landen (realisme)
• Mensen dragen wapens, doen huizen op slot etc.
Aannames bij beschrijving natuurtoestand
• Mensen zijn ongeveer gelijk qua fysieke & intellectuele kracht
o Wil niet zeggen dat er geen verschillen tussen mensen zijn
o niemand sterk genoeg is om alle anderen te domineren
o iedereen moet dus in de natuurtoestand voor eigen leven vrezen omdat mensen kunnen
samenspannen
• Iedereen is drager van een Right of Nature = iedereen mag zijn eigen belangen zonder beperkingen
nastreven zelfs ten koste van het leven van anderen
GEVOLG: natuurtoestand zorgt voor een oorlog van allen tegen allen waarin de mens een wolf is voor de
mens (= homo homini lupus est)
Conclusie
• De natuurtoestand is zeer onaantrekkelijk voor iedereen
• Er is een uitweg: het sociaal contract
1.2.4 HET SOCIAAL CONTRACT
Sociaal contract = covenant = overgang van de natuurtoestand naar de staat (= commonwealth)
• Sociaal contract is dus beter dan de natuurtoestand: mensen moeten het leven binnen de staat verkiezen
boven leven in de natuurtoestand (= eigenbelang)
• We zouden allemaal slechter afzijn in de natuurtoestand
• Gaat over een vrijwillige overeenkomst tussen alle burgers die wederzijdse morele verplichtingen creëert
• Overgang wordt vereist door de wetten van de natuur
4
– SAMENVATTING
DEEL 1: DE POLITIEKE ORDE
1. HET SOCIAAL CONTRACT
1.1 HET PROBLEEM VAN DE MAATSCHAPPELIJKE ORDE
1.1.1 PREMODERNE TIJD (= OUDHEID + MIDDELEEUWEN)
Grote vraag: wat maakt macht legitiem
• Politieke vragen worden beantwoord door het dominante religieus-metafysische wereldbeeld
• Voor komst moderne wetenschap
• Wereld als één samenhangend geheel
• natuurlijke orde is geordende werkelijkheid (bv. mannen zijn ‘sterker’ dus moeten ook in de maatschappij
een grotere rol krijgen)
• Aquino: het feit dat er een natuurlijke orde is komt door God: religieus aspect
• Sommige mensen zijn leiders, sommige mensen zijn er om geleid te worden
Middeleeuwen
• politieke orde als ‘natuurlijke orde’ ondersteund door religieus wereldbeeld
• God staat garant voor de legitimiteit van de politieke machtsuitoefening
• Feodaal systeem
• in de katholieke leer: aristotelisch-thomistische wereldbeeld: samengaan descriptieve & normatieve orde
• wat is de thelos? = doeloorzaak
• duidelijke rollenpatronen
Moderne tijd = periode die begint in de 16 e eeuw en doorloopt tot vandaag
• Overgang van middeleeuwen naar moderne tijd groot breukpunt in westerse geschiedenis
• bv. ontstaan moderne wetenschap, kolonialisme
• °moderne staat
• Veel maatschappelijke veranderingen
GEVOLG: grote impact op filosofie & bijbehorende vragen
o Grote vraag van de politieke orde = wie oefent de macht uit in onze samenleving en wat zijn de
regels op basis waarvan we de samenleving moeten inrichten en hoe kunnen we die
machtsverdeling & regels rechtvaardigen
• 3 grote ontwikkelingen maken rechtvaardiging van de politieke orde steeds ongeloofwaardiger
1.1.2 VERANDERINGEN VANAF DE 16 E EEUW
Moderne tijd
• Focus op moderne tijd (dus vanaf de 16 e eeuw)
• Vanaf dit moment kunnen we vergelijken met vandaag
• Opkomst moderne wetenschappen
1
,Mechanisering van het wereldbeeld (1)
• Context: °natuurwetenschappen: Galilei & Newton
• Opkomst van de moderne, mechanistische wetenschap → doeloorzaken verliezen waarde
• Weber: Onttovering van de wereld = wereld in nieuw wereldbeeld heeft geen natuurlijke of goddelijke
betekenis meer.
• Hume: logische redeneerfout = is-ought fallacy
o Uit was ‘is’ (= is) kan nooit afgeleid worden war zou ‘moeten’ gebeuren (= ought)
o Kloof tussen descriptieve & normatieve
Religieus pluralisme (2)
• Context: Maarten Luther & Johannes Calvijn & afscheuren Anglicaanse kerk => Godsdienstoorlogen
• In middeleeuwen was West-Europa relatief homogeen
• Opkomst van het protestantisme => religieus pluralisme
• Hierdoor verdwijnt de mogelijkheid om de politieke orde te baseren op een wereldbeeld dat gedeeld
wordt door iedereen
De mens als autonoom individu (3)
• Middeleeuwen: mens ondergeschikt aan de gemeenschap & rol was voorgeschreven door de religie
• Tijdens renaissance: °humanisme door succes wetenschappen
• °autonoom individu = mens wilt niet meer opgaan in het grotere geheel en zich schikken naar de rol die bij
zijn geboorte werd toegekend
o Eist vrijheid op
o Wilt eigen normen & waarden kiezen
Kloof tussen het eigenbelang & algemeen belang
GEVOLG: probleem legitimiteit politieke orde
• Want de wereld is onttoverd
• we weten niet hoe we ons moeten gedragen want geen religie die het ons voorschrijft
• we zitten in een pluralistisch wereldbeeld dus er is niet meer 1 wil van God die het ons voorschrijft
• geen consensus over het algemeen belang
wie mag macht uitoefenen
op basis van welke regels
hoe kunnen we die regels rechtvaardigen
3 grote filosofen
• Thomas Hobbes: Macht is legitiem als ze het eigenbelang van de burgers dient
• John Locke: Macht is legitiem als ze de individuele vrijheidsrechten van elke mens respecteert
• Jean-Jacques Rousseau: Macht is legitiem als de hoogste autoriteit bij de wil van het volk ligt
1.2 HOBBES OVER HET EIGENBELANG
1.2.1 HISTORISCHE ACHTERGROND: THOMAS HOBBES
• 1588-1679
• Grondlegger moderne politieke filosofie
• Engelse filosoof
• Zoon van een dominee
2
,• Contacten met Descartes & Galilei
• Pessimistische & materialistische wereldbeeld
• Verdacht van atheïsme
Link met Engelse burgeroorlog
• 1642-51: Vlucht naar Frankrijk tijdens de Engelse burgeroorlog
• 1653-58: keert terug tijdens het protectoraat van Cromwell
• Verdediger van de absolute macht van de ‘soeverein’ als enige garantie tegen de chaos & instabiliteit
o want hij heeft die burgeroorlog zelf meegemaakt
o 17-18e E: vorstelijk absolutisme (adel heeft weinig reële macht)
o Hij noemt de koning die alle macht heeft de ‘leviathan’, hoewel hij zelf de falende koning heeft
meegemaakt is hij er toch fan van
Grote werken
• 1642: De Cive
• 1651: Leviathan (geschreven in ballingschap)
o Hobbes leeft vooral in politieke chaos
o Idee: alleen een sterke leider die beschikt over absolute soevereine macht kan politieke stabiliteit
brengen
1.2.2 GROTE LIJNEN
Materialistische ontologie = de mens is egoïstisch
• dualisme van Descartes
• De mens & de wereld werken volgens mechanistische principes
• Mens heeft geen ‘telos’ maar streeft naar zelfbehoud (eigenbelang)
• Link Galilei: wet van inertie (fysica)
Contracttheorie
• Morele verplichtingen kunnen tot stand komen obv. vrijwillig sociaal contract tussen individuen die hun
eigenbelang nastreven
• Keuze om contract aan te gaan gebaseerd op strikt rationele calculus om eigenbelang te maximaliseren
• Omdat mensen enkel eigenbelang nastreven is er een almachtige soeverein nodig om contracten in stand
te houden
• Almachtige soeverein = Leviathan
Rechtvaardiging vorstelijk absolutisme
Hobbes is modern, onderscheid zich hiermee van de rest
1.2.3 NATUURTOESTAND
Menselijke natuur
• Pessimistisch mensbeeld
• Mens enkel gedreven voor eigenbelang
• Mensen hebben elk een eigen visie op het goede leven (= ethisch subjectivisme)
3
, Natuurtoestand als gedachtenexperiment
• Waarom kiezen mensen die enkel gericht zijn op eigenbelang toch om in een gemeenschap te leven?
• Gedachtenexperiment: hoe zou wereld er uitzien als er geen wetten & OH’en zouden zijn
• Natuurtoestand is dus fictief & prepolitiek
• Kenmerk: oorlog van allen tegen allen
• Hier is het leven eenzaam, arm, brutaal & kort => ‘vreselijk’
• Anarchistische gewelddadige toestand
• Geen menselijke beschaving & welvaart
Oorlog van allen tegen allen als resultaat van 3 effecten
• Gain: competitieve strijd om schaarse natuurlijke hulpbronnen om te kunnen overleven
• Safety: ons wantrouwen ten aanzien van anderen die ‘pre-emptive strikes’ noodzakelijk maakt
• Glory: onze zorg voor onze eigen reputatie
Cyclus van geweld
Natuurtoestand niet louter hypothetisch
• Primitieve stammen (in landen die de UK op dat moment koloniseert (kijk naar de indianen))
• Burgeroorlog (Hobbes’ leefwereld)
• Internationale relaties tussen landen (realisme)
• Mensen dragen wapens, doen huizen op slot etc.
Aannames bij beschrijving natuurtoestand
• Mensen zijn ongeveer gelijk qua fysieke & intellectuele kracht
o Wil niet zeggen dat er geen verschillen tussen mensen zijn
o niemand sterk genoeg is om alle anderen te domineren
o iedereen moet dus in de natuurtoestand voor eigen leven vrezen omdat mensen kunnen
samenspannen
• Iedereen is drager van een Right of Nature = iedereen mag zijn eigen belangen zonder beperkingen
nastreven zelfs ten koste van het leven van anderen
GEVOLG: natuurtoestand zorgt voor een oorlog van allen tegen allen waarin de mens een wolf is voor de
mens (= homo homini lupus est)
Conclusie
• De natuurtoestand is zeer onaantrekkelijk voor iedereen
• Er is een uitweg: het sociaal contract
1.2.4 HET SOCIAAL CONTRACT
Sociaal contract = covenant = overgang van de natuurtoestand naar de staat (= commonwealth)
• Sociaal contract is dus beter dan de natuurtoestand: mensen moeten het leven binnen de staat verkiezen
boven leven in de natuurtoestand (= eigenbelang)
• We zouden allemaal slechter afzijn in de natuurtoestand
• Gaat over een vrijwillige overeenkomst tussen alle burgers die wederzijdse morele verplichtingen creëert
• Overgang wordt vereist door de wetten van de natuur
4
