Cursus: Samenleving en Gezondheid
2024-2025
Inhoud
Thema 1: Ziekte en Gezondheid ................................................................................. 2
Thema 2: Sociale Gradiënt in Gezondheid ................................................................ 22
Thema 3: (in)equity in de gezondheidszorg ............................................................... 41
Organisatie van de Gezondheidszorg in België (Partim Volksgezondheid) .................... 57
Volksgezondheid: Introductie en indicatoren ............................................................ 70
Determinanten van Volksgezondheid en Preventieve Gezondheidszorg (Les 3) ............ 89
Gezondheidsbevordering .......................................................................................113
Systeemdenken en Gezondheidsbevordering (Gastles door Claire Collins) ................127
Diversiteit en Medische Antropologie (Deel 1) ..........................................................136
Diversiteit en Medische Antropologie (Deel 2) ..........................................................155
Diversiteitssensitieve en Inclusieve Zorg in de Praktijk ..............................................170
Global Health........................................................................................................180
1
,Thema 1: Ziekte en Gezondheid
Docent: Prof. dr. Sara Willems
Vakgroep: Volksgezondheid en Eerstelijnsgezondheidszorg
Onderzoeksgroep: Equity in healthcare
1. Inleiding tot Ziekte en Gezondheid
Deze les dient om een gemeenschappelijk begrip te creëren van de concepten ziekte en
gezondheid, gezien de diverse achtergronden van de studenten (management, HR
beleid, gezondheidsbevordering). Het vak zal dieper ingaan op de ongelijke verdeling van
ziekte en gezondheid in de maatschappij en de factoren die daaraan bijdragen.
1.1. Overzicht van de lessenreeks
De lessenreeks bestaat uit drie delen:
• Les 1 (Vandaag): Concepten ziekte en gezondheid, met aandacht voor
historische perspectieven, het concept gezondheid, de differentiatie tussen
'Disease', 'Illness' en 'Sickness', en verschillende modellen om naar ziekte en
gezondheid te kijken.
• Les 2 (Volgende week): Sociale verschillen en gezondheid verklaren: waarom
hebben mensen niet allemaal dezelfde kansen op een gezond leven en waarom
leven sommigen langer dan anderen?
• Les 3 (Later): De vraag of het gezondheidszorgsysteem sociale ongelijkheid in
gezondheid verkleint of vergroot, en wat organisaties kunnen doen om dit te
beïnvlozen.
1.2. Casussen: Hoofdpijn in de wachtzaal
Twee patiënten, een vrouw van 35 jaar en een man van 37 jaar, bezoeken de huisarts met
hoofdpijn. Hoewel de klacht objectief gezien gelijk is, zijn de achterliggende verhalen en
hun beleving van de hoofdpijn zeer verschillend.
• Casus 1: Vrouw, 35 jaar (Patiënt A)
o Context: Jonge moeder van twee kinderen, drukke baan als
verpleegkundige, echtgenoot werkt fulltime, weinig familieondersteuning
in de buurt (verhuisd naar Gent).
o Beleving: Ervaart symptomen als zeer verontrustend. Vreest dat hoofdpijn
haar zal belemmeren in haar werk en de zorg voor haar kinderen. Voelt
zich niet in staat om rust te nemen door verantwoordelijkheden. Is bang
2
, voor escalatie en wil een snelle medicamenteuze oplossing om "niet uit te
vallen".
o Kernpunt: De hoofdpijn is een existentiële bedreiging voor haar
functioneren en verantwoordelijkheden. Haar angst en de impact op haar
leven zijn prominent.
• Casus 2: Man, 37 jaar (Patiënt B)
o Context: Alleenstaand, rustig leven als plantsoenarbeider,
veel vrije tijd en hobby's (o.a. modeltreintjes), goed sociaal
netwerk, geen verplichtingen buitenshuis.
o Beleving: Maakt zich geen zorgen over de symptomen, ziet het als een
ongemak, niet als een bedreiging15. Denkt dat het na een paar dagen rust
wel overgaat. Komt naar de huisarts voor een doktersbriefje om thuis te
kunnen uitzieken, omdat bukken bij zijn werk de hoofdpijn verergert.
o Kernpunt: De hoofdpijn is een ongemak dat zijn hobby's en rust niet
bedreigt, en waarvoor hij een praktische oplossing zoekt (ziektebriefje).
Deze casussen dienen als illustratie voor de verschillende perspectieven op ziekte en
gezondheid, die later in de les worden besproken.
2. Gezondheid als Maatschappelijk Concept
Gezondheid wordt in onze samenleving als het "hoogste goed" beschouwd en heeft een
quasi-commerciële waarde gekregen. Dit blijkt uit de populariteit van "superfoods"
(zoals blauwe bessen), dieetboeken, fitness, en de media-aandacht voor
gezondheidsonderwerpen. Focus op gezondheid kan zelfs leiden tot een verhoogde
verkoop van verzekeringspolissen.
Ondanks deze alomtegenwoordigheid is er conceptuele onduidelijkheid over wat
gezondheid en ziekte precies zijn. Dit komt door:
• De vraag of ziekte simpelweg het tegenovergestelde is van gezondheid
• Of gezondheid een uni- of multidimensionaal concept is.
• Het verschil tussen leken- en professionele opvattingen over gezondheid.
• De dynamische aard van gezondheid: men kan zich 's ochtends gezond voelen en
's avonds ziek.
• De vraag of een chronisch probleem (bv. knieklachten, gehoorverlies) betekent
dat men nooit gezond is
• De rol van mentale, psychische en fysieke gezondheid in de algehele beleving.
3
, • De subjectiviteit: wat voor de één goede gezondheid betekent, kan voor de ander
anders zijn.
Wetenschappers zijn het vaak niet eens over de precieze definitie van ziekte en
gezondheid, en er bestaan verschillende visies binnen de
wetenschap.
3. Gezondheid in een Historisch Perspectief
Historische inzichten zijn cruciaal om maatschappelijke
tendensen rond gezondheid en ziekte vandaag te begrijpen.
3.1. Oudheid: Kwade Geesten
• Ziekteoorzaak: Ziekte werd toegeschreven aan kwade geesten die het lichaam
binnendringen.
• Behandeling: Uitdrijven van geesten, bijvoorbeeld via schedelboringen
(trepanatie) om geesten te laten ontsnappen. Dit concept impliceerde dat ziekte
iets van buitenaf was dat het individu overkwam.
3.2. Oude Grieken en Romeinen: Lichaamssappen
• Hippocrates: Ziekte werd gezien als een onbalans tussen de
vier lichaamssappen: bloed, slijm, gele gal en zwarte gal.
• Behandeling: Toedienen van medicatie met tegengestelde
kenmerken om de balans te herstellen.
• Belangrijke ontwikkeling: Erkenning van de rol van lichaamsfactoren in ziekte
en gezondheid. De oorzaak van ziekte werd intern gezocht, niet langer extern
(geesten).
• Invloed: De theorie erkende ook de invloed van deze onbalans op de menselijke
geest en humeuren.
• Galenus: Bouwde hierop voort met zijn theorie over persoonlijkheidstypes
(temperamenten) gekoppeld aan de lichaamssappen:
o Flegmatisch (kalm): Slijm.
o Sanguïnisch (optimistisch, gepassioneerd): Bloed.
o Melancholisch (depressief): Zwarte gal.
o Cholerisch (prikkelbaar, opvliegend): Gele gal.
3.3. Middeleeuwen: Goddelijke Straf
4
, • Terugkeer naar bovennatuurlijk: Opnieuw de overtuiging dat ziekte veroorzaakt
wordt door bovennatuurlijke krachten.
• Ziekteoorzaak: Ziekte werd gezien als een straf van God.
• Behandeling: Uitdrijven van "slechte krachten", bijvoorbeeld door het lichaam te
geselen of door gebedsgenezing.
• Rol van geneesheer: Vaak uitgeoefend door priesters.
3.4. Renaissance: Opkomst van het Biomedisch Perspectief
• Kern: Ziekte heeft een specifieke biochemische etiologie.
• Lichaam als machine: Het lichaam kon worden
behandeld of gerepareerd als een machine, met de metafoor van het lichaam als
robot. Dit kwam door technische mogelijkheden (lenzen, vergrootglazen) en de
opkomst van dissecties en chirurgie.
• Descartes: Beschreef pijn vanuit een mechanisch model.
Prikkeling via zintuigen leidt via banen naar de hersenen en
vervolgens naar de spier.
• Genezing: Afhankelijk van medische technologie en/of chemische interventie.
• Rol arts: "Lichamelijke ingenieur" die herstelt.
• Rol patiënt: Passieve ontvanger van behandeling, hoewel medewerking wordt
verwacht. Deze ontwikkeling betekende een grote stap vooruit in de
geneeskunde.
3.5. 19e-eeuwse "Sanitary Movement"
• Ontwikkeling: Introductie van population health surveillance systemen, waarbij
gezondheid op bevolkingsniveau in kaart werd gebracht.
• Motivatie (economisch): Vooral gedreven door kolonialisme (overleven van
slaven en matrozen) en het economische belang van een gezonde
arbeidersklasse tijdens de industrialisering
• Cholera Epidemieën (1830s): Grote uitbraken in Jamaica, Cuba en Londen
stimuleerden de behoefte aan inzicht in ziektespreiding.
• William Farr (1836): Belangrijke figuur bij het General Registrar's Office in
Londen. Hij publiceerde wekelijkse rapporten over sterfgevallen (locatie, beroep,
etc.), wat de voorloper was van de moderne epidemiologische gegevens. Hij
toonde aan dat er een verhoogd risico op overlijden was in arme stedelijke
buurten.
5
, • Edwin Chadwick (1838 Tyfus Epidemie): Analyseerde de data verder en bracht
kaarten in kaart die de relatie tussen overlijdens en omgevingsfactoren toonden.
Hoewel men aanvankelijk dacht dat tyfus werd veroorzaakt door kwalijke dampen
van de Theems, toonde Chadwick aan dat er een verband was met de water
supply.
• Voorbeeld Broad Street Pump (John Snow): Een klassiek voorbeeld van
epidemiologisch onderzoek. Door de sterfgevallen te lokaliseren rond de Broad
Street Pomp en te observeren dat mensen die water van die pomp haalden vaker
ziek werden, werd de pomp geïdentificeerd als de bron van de cholera-uitbraak.
Het weghalen van de pomphandel leidde tot een sterke afname van de epidemie.
De oorsprong bleek besmet water door uitwerpselen van een tyfus-patiënt.
• Gevolgen: Leidde tot stadsplanning en volksgezondheidsmaatregelen (afvoer
vuil water, riolering, proper water) en de verdere
ontwikkeling van de epidemiologie
3.6. 20e-eeuwse Medische Vooruitgang
• Belangrijke ontdekkingen: Antibiotica (Alexander
Fleming, ontdekker van penicilline) en vaccinatie.
• Ontwikkelingen: Opkomst van moderne chirurgie, ontsmetting en diagnostische
technologieën (bv. chemotherapie).
• Globalisering: Verspreiding van medische kennis wereldwijd.
• Opkomst alternatieve geneeskunde: Tegelijkertijd ontstonden alternatieve en
complementaire geneeswijzen (bv. chiropraxie, homeopathie).
3.7. Huidige Trends en Toekomstperspectieven
• Technologische vooruitgang: Vooral in personalized
medicine en genetische therapieën (bv. immunotherapie
voor kanker, afgestemd op de immuniteit van de patiënt).
• Artificiële Intelligentie (AI): Enorme impact en snelle ontwikkeling. Stelt
ethische overwegingen en uitdagingen:
o Vergroting ongelijkheid: Kan AI sociale verschillen in gezondheid
vergroten (bv. door toegenomen digitalisering, waardoor bepaalde
groepen niet meer kunnen volgen)?
o Verkleining ongelijkheid: Kan AI helpen ongelijkheid te verkleinen (bv.
door automatische vertalingen tijdens consultaties)?
• Ethische overwegingen: Deze technologische vooruitgang brengt belangrijke
ethische vragen met zich mee.
6
,4. Het Concept Gezondheid
4.1. De WHO-definitie van Gezondheid (1948)
• Definitie: "Health is a state of complete physical, mental and social well-being,
and not merely the absence of disease or infirmity." Vertaald: "Gezondheid is een
toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en sociaal welzijn, en niet slechts de
afwezigheid van ziekte of gebreken.".
• Kritiek:
o Utopisch en onbereikbaar: Nagenoeg niemand voldoet aan deze definitie
van "volledig" welzijn en afwezigheid van gebreken (bv. gehoorverlies)9191.
o Statisch: Gezondheid is een dynamisch proces, niet een statische
toestand92. De gezondheidstoestand kan sterk fluctueren gedurende een
dag (bv. 's ochtends gezond, 's avonds hoofdpijn en doodop)93.
4.2. Conceptuele Evolutie van Gezondheid
De manier waarop men naar gezondheid kijkt, is door de tijd heen geëvolueerd en wordt
beïnvloed door culturen, sociale contexten en wetenschappelijke inzichten95.
• Holistisch Perspectief: Ziekte en gezondheid worden gezien als de interactie van
fysieke, mentale, emotionele, sociale en soms zelfs spirituele dimensies96. Elke
dimensie draagt bij aan het algehele welzijn.
o Voorbeeld (Saracci, 1997): Gezondheid = happiness; een verstoring van
geluk is een gezondheidsprobleem. Dit is een zeer verregaande
benadering.
• Dynamische Aard: Gezondheid is een dynamisch proces dat evolueert en
fluctueert door factoren zoals levensstijl, omgevingsinvloeden, genetica en
toegang tot zorg100.
o Voorbeeld (Bircher, 2005): "Health is a dynamic state of well-being
characterised by a physical and mental potential, which satisfies the
demands of life commensurate with age, culture, and personal
responsibility.". Dit staat haaks op de statische WHO-definitie102.
• Onderscheid Individuele en Populatiegezondheid:
o Individueel niveau: Welzijn van een persoon.
o Populatieniveau: Gezondheidsstatus van hele gemeenschappen of
bevolkingsgroepen.
o Historische verschuivingen: In de 19e eeuw (sanitaire beweging)
verschoof de focus naar population health. Tegenwoordig is er een sterke
7
, discussie tussen individuele verantwoordelijkheid (zoals in de VS) en
collectieve gezondheid.
o "One Health" Beweging: Gaat verder dan populatiegezondheid en stelt
dat menselijke gezondheid onlosmakelijk verbonden is met de gezondheid
van dieren en de planeet.
• Subjectiviteit: Gezondheid is een subjectief concept; de perceptie en beleving
kunnen per individu verschillen op basis van culturele, sociale en persoonlijke
overtuigingen. De casussen van de hoofdpijn-patiënten illustreren dit: dezelfde
klacht, maar een totaal andere beleving en urgentie. Dit staat tegenover een
objectieve benadering waarbij gezondheid meetbaar is en vastgesteld wordt door
professionals (bv. de arts die bepaalt of iemand ziek is).
• Functionele Vermogens: Gezondheid wordt ook bepaald door de effectieve
mogelijkheid tot functioneren in het dagelijks leven. Dit omvat de capaciteit om
activiteiten uit te voeren, sociale relaties aan te gaan en persoonlijke doelen na te
streven.
o Voorbeeld (Parsons, 1972): Sociologisch perspectief waarbij gezondheid
de "state of optimum capacity of an individual for the effective
performance of the roles and tasks for which he has been socialized" is.
Zowel fysieke als mentale beperkingen spelen hierbij een rol.
o Kernpunt: Twee personen met dezelfde objectieve aandoening kunnen
verschillend beoordeeld worden op basis van hun functionele vermogens
(bv. iemand in een rolstoel die wel zijn rol als professor kan vervullen,
maar niet als fabrieksarbeider). Dit is een aanvulling op het medische
model, niet een vervanging.
• Biopsychosociaal Model: Ziet biologische, psychologische en sociale factoren
als onderling verbonden invloeden op gezondheid en ziekte. Dit model wordt later
uitgebreider besproken.
• Equity en Sociale Rechtvaardigheid: Gaat over de afwezigheid van oneerlijke en
vermijdbare verschillen in gezondheid tussen verschillende groepen. Het
benadrukt het aanpakken van sociale determinanten van gezondheid en het
bevorderen van rechtvaardigheid in toegang tot gezondheidszorg en uitkomsten.
o Kritiek op gemiddelden: Wetenschappers die vanuit dit perspectief
kijken, waarschuwen voor het gebruik van gemiddelde
levensverwachtingen, omdat deze ongelijkheden binnen een populatie
(bv. tussen hoog- en laagopgeleiden) kunnen maskeren. Een stijgend
gemiddelde kan samengaan met toenemende ongelijkheid.
5. Disease – Illness – Sickness: Drie Perspectieven/Lenzen op Ziekte
8
, Deze drie concepten zijn geen 'of-of' keuzes, maar eerder drie lenzen of perspectieven
waarmee men naar de werkelijkheid van gezondheid en ziekte kijkt. Men kan door één,
twee, of alle drie de lenzen tegelijk kijken, en het is belangrijk om zich bewust te zijn van
de lens die men hanteert, vooral als hulpverlener125. Deze concepten beïnvloeden elkaar
dynamisch.
5.1. Disease
• Definitie: Verwijst naar biologische of
pathofysiologische afwijkingen of verstoringen in het
lichaam op fysiologisch, anatomisch, cellulair of
moleculair niveau.
• Meetbaarheid: Kan geïdentificeerd en gemeten worden
via medische diagnostische methoden (klinisch
onderzoek, laboratoriumtests, beeldvorming).
• Objectief concept: Er is een 'gouden standaard' of norm, en 'disease' is een
afwijking van die norm die objectief meetbaar is.
• Voorbeeld: Een been dat niet meer in het verlengde van het bovenbeen staat,
een afwijkende bloedtest. Dit is wat de arts "ziet" op een scan131.
5.2. Illness
• Definitie: Verwijst naar de persoonlijke ervaring van symptomen en lijden die een
individu ervaart als gevolg van een ziekte of aandoening.
• Subjectief concept: Omvat de perceptie en beleving van ziekte, inclusief fysieke
sensaties, emotionele reacties (angst, onrust) en cognitieve interpretaties van de
symptomen.
• Psychologische en Sociale Gevolgen: Omvat niet alleen de fysieke symptomen,
maar ook de psychologische en sociale gevolgen die een persoon ervaart.
• Voorbeeld (Hoofdpijncasussen): Hoewel beide patiënten hoofdpijn hebben
(zelfde 'disease'), is de 'illness' beleving totaal anders. Patiënt A ervaart veel angst
en onrust (grote 'illness'), terwijl Patiënt B het als een ongemak ziet (minder
'illness'). Dit is wat de patiënt 'naar de dokter brengt'.
5.3. Sickness
• Definitie: Verwijst naar de sociale en culturele constructie van ziekte binnen een
bepaalde samenleving. Het omvat hoe ziekte wordt begrepen, geïnterpreteerd en
behandeld binnen een culturele context.
• Invloed: Kan invloed hebben op hoe individuen en gemeenschappen omgaan
met ziekte, inclusief attitudes ten opzichte van ziekte, beschikbaarheid van
9
2024-2025
Inhoud
Thema 1: Ziekte en Gezondheid ................................................................................. 2
Thema 2: Sociale Gradiënt in Gezondheid ................................................................ 22
Thema 3: (in)equity in de gezondheidszorg ............................................................... 41
Organisatie van de Gezondheidszorg in België (Partim Volksgezondheid) .................... 57
Volksgezondheid: Introductie en indicatoren ............................................................ 70
Determinanten van Volksgezondheid en Preventieve Gezondheidszorg (Les 3) ............ 89
Gezondheidsbevordering .......................................................................................113
Systeemdenken en Gezondheidsbevordering (Gastles door Claire Collins) ................127
Diversiteit en Medische Antropologie (Deel 1) ..........................................................136
Diversiteit en Medische Antropologie (Deel 2) ..........................................................155
Diversiteitssensitieve en Inclusieve Zorg in de Praktijk ..............................................170
Global Health........................................................................................................180
1
,Thema 1: Ziekte en Gezondheid
Docent: Prof. dr. Sara Willems
Vakgroep: Volksgezondheid en Eerstelijnsgezondheidszorg
Onderzoeksgroep: Equity in healthcare
1. Inleiding tot Ziekte en Gezondheid
Deze les dient om een gemeenschappelijk begrip te creëren van de concepten ziekte en
gezondheid, gezien de diverse achtergronden van de studenten (management, HR
beleid, gezondheidsbevordering). Het vak zal dieper ingaan op de ongelijke verdeling van
ziekte en gezondheid in de maatschappij en de factoren die daaraan bijdragen.
1.1. Overzicht van de lessenreeks
De lessenreeks bestaat uit drie delen:
• Les 1 (Vandaag): Concepten ziekte en gezondheid, met aandacht voor
historische perspectieven, het concept gezondheid, de differentiatie tussen
'Disease', 'Illness' en 'Sickness', en verschillende modellen om naar ziekte en
gezondheid te kijken.
• Les 2 (Volgende week): Sociale verschillen en gezondheid verklaren: waarom
hebben mensen niet allemaal dezelfde kansen op een gezond leven en waarom
leven sommigen langer dan anderen?
• Les 3 (Later): De vraag of het gezondheidszorgsysteem sociale ongelijkheid in
gezondheid verkleint of vergroot, en wat organisaties kunnen doen om dit te
beïnvlozen.
1.2. Casussen: Hoofdpijn in de wachtzaal
Twee patiënten, een vrouw van 35 jaar en een man van 37 jaar, bezoeken de huisarts met
hoofdpijn. Hoewel de klacht objectief gezien gelijk is, zijn de achterliggende verhalen en
hun beleving van de hoofdpijn zeer verschillend.
• Casus 1: Vrouw, 35 jaar (Patiënt A)
o Context: Jonge moeder van twee kinderen, drukke baan als
verpleegkundige, echtgenoot werkt fulltime, weinig familieondersteuning
in de buurt (verhuisd naar Gent).
o Beleving: Ervaart symptomen als zeer verontrustend. Vreest dat hoofdpijn
haar zal belemmeren in haar werk en de zorg voor haar kinderen. Voelt
zich niet in staat om rust te nemen door verantwoordelijkheden. Is bang
2
, voor escalatie en wil een snelle medicamenteuze oplossing om "niet uit te
vallen".
o Kernpunt: De hoofdpijn is een existentiële bedreiging voor haar
functioneren en verantwoordelijkheden. Haar angst en de impact op haar
leven zijn prominent.
• Casus 2: Man, 37 jaar (Patiënt B)
o Context: Alleenstaand, rustig leven als plantsoenarbeider,
veel vrije tijd en hobby's (o.a. modeltreintjes), goed sociaal
netwerk, geen verplichtingen buitenshuis.
o Beleving: Maakt zich geen zorgen over de symptomen, ziet het als een
ongemak, niet als een bedreiging15. Denkt dat het na een paar dagen rust
wel overgaat. Komt naar de huisarts voor een doktersbriefje om thuis te
kunnen uitzieken, omdat bukken bij zijn werk de hoofdpijn verergert.
o Kernpunt: De hoofdpijn is een ongemak dat zijn hobby's en rust niet
bedreigt, en waarvoor hij een praktische oplossing zoekt (ziektebriefje).
Deze casussen dienen als illustratie voor de verschillende perspectieven op ziekte en
gezondheid, die later in de les worden besproken.
2. Gezondheid als Maatschappelijk Concept
Gezondheid wordt in onze samenleving als het "hoogste goed" beschouwd en heeft een
quasi-commerciële waarde gekregen. Dit blijkt uit de populariteit van "superfoods"
(zoals blauwe bessen), dieetboeken, fitness, en de media-aandacht voor
gezondheidsonderwerpen. Focus op gezondheid kan zelfs leiden tot een verhoogde
verkoop van verzekeringspolissen.
Ondanks deze alomtegenwoordigheid is er conceptuele onduidelijkheid over wat
gezondheid en ziekte precies zijn. Dit komt door:
• De vraag of ziekte simpelweg het tegenovergestelde is van gezondheid
• Of gezondheid een uni- of multidimensionaal concept is.
• Het verschil tussen leken- en professionele opvattingen over gezondheid.
• De dynamische aard van gezondheid: men kan zich 's ochtends gezond voelen en
's avonds ziek.
• De vraag of een chronisch probleem (bv. knieklachten, gehoorverlies) betekent
dat men nooit gezond is
• De rol van mentale, psychische en fysieke gezondheid in de algehele beleving.
3
, • De subjectiviteit: wat voor de één goede gezondheid betekent, kan voor de ander
anders zijn.
Wetenschappers zijn het vaak niet eens over de precieze definitie van ziekte en
gezondheid, en er bestaan verschillende visies binnen de
wetenschap.
3. Gezondheid in een Historisch Perspectief
Historische inzichten zijn cruciaal om maatschappelijke
tendensen rond gezondheid en ziekte vandaag te begrijpen.
3.1. Oudheid: Kwade Geesten
• Ziekteoorzaak: Ziekte werd toegeschreven aan kwade geesten die het lichaam
binnendringen.
• Behandeling: Uitdrijven van geesten, bijvoorbeeld via schedelboringen
(trepanatie) om geesten te laten ontsnappen. Dit concept impliceerde dat ziekte
iets van buitenaf was dat het individu overkwam.
3.2. Oude Grieken en Romeinen: Lichaamssappen
• Hippocrates: Ziekte werd gezien als een onbalans tussen de
vier lichaamssappen: bloed, slijm, gele gal en zwarte gal.
• Behandeling: Toedienen van medicatie met tegengestelde
kenmerken om de balans te herstellen.
• Belangrijke ontwikkeling: Erkenning van de rol van lichaamsfactoren in ziekte
en gezondheid. De oorzaak van ziekte werd intern gezocht, niet langer extern
(geesten).
• Invloed: De theorie erkende ook de invloed van deze onbalans op de menselijke
geest en humeuren.
• Galenus: Bouwde hierop voort met zijn theorie over persoonlijkheidstypes
(temperamenten) gekoppeld aan de lichaamssappen:
o Flegmatisch (kalm): Slijm.
o Sanguïnisch (optimistisch, gepassioneerd): Bloed.
o Melancholisch (depressief): Zwarte gal.
o Cholerisch (prikkelbaar, opvliegend): Gele gal.
3.3. Middeleeuwen: Goddelijke Straf
4
, • Terugkeer naar bovennatuurlijk: Opnieuw de overtuiging dat ziekte veroorzaakt
wordt door bovennatuurlijke krachten.
• Ziekteoorzaak: Ziekte werd gezien als een straf van God.
• Behandeling: Uitdrijven van "slechte krachten", bijvoorbeeld door het lichaam te
geselen of door gebedsgenezing.
• Rol van geneesheer: Vaak uitgeoefend door priesters.
3.4. Renaissance: Opkomst van het Biomedisch Perspectief
• Kern: Ziekte heeft een specifieke biochemische etiologie.
• Lichaam als machine: Het lichaam kon worden
behandeld of gerepareerd als een machine, met de metafoor van het lichaam als
robot. Dit kwam door technische mogelijkheden (lenzen, vergrootglazen) en de
opkomst van dissecties en chirurgie.
• Descartes: Beschreef pijn vanuit een mechanisch model.
Prikkeling via zintuigen leidt via banen naar de hersenen en
vervolgens naar de spier.
• Genezing: Afhankelijk van medische technologie en/of chemische interventie.
• Rol arts: "Lichamelijke ingenieur" die herstelt.
• Rol patiënt: Passieve ontvanger van behandeling, hoewel medewerking wordt
verwacht. Deze ontwikkeling betekende een grote stap vooruit in de
geneeskunde.
3.5. 19e-eeuwse "Sanitary Movement"
• Ontwikkeling: Introductie van population health surveillance systemen, waarbij
gezondheid op bevolkingsniveau in kaart werd gebracht.
• Motivatie (economisch): Vooral gedreven door kolonialisme (overleven van
slaven en matrozen) en het economische belang van een gezonde
arbeidersklasse tijdens de industrialisering
• Cholera Epidemieën (1830s): Grote uitbraken in Jamaica, Cuba en Londen
stimuleerden de behoefte aan inzicht in ziektespreiding.
• William Farr (1836): Belangrijke figuur bij het General Registrar's Office in
Londen. Hij publiceerde wekelijkse rapporten over sterfgevallen (locatie, beroep,
etc.), wat de voorloper was van de moderne epidemiologische gegevens. Hij
toonde aan dat er een verhoogd risico op overlijden was in arme stedelijke
buurten.
5
, • Edwin Chadwick (1838 Tyfus Epidemie): Analyseerde de data verder en bracht
kaarten in kaart die de relatie tussen overlijdens en omgevingsfactoren toonden.
Hoewel men aanvankelijk dacht dat tyfus werd veroorzaakt door kwalijke dampen
van de Theems, toonde Chadwick aan dat er een verband was met de water
supply.
• Voorbeeld Broad Street Pump (John Snow): Een klassiek voorbeeld van
epidemiologisch onderzoek. Door de sterfgevallen te lokaliseren rond de Broad
Street Pomp en te observeren dat mensen die water van die pomp haalden vaker
ziek werden, werd de pomp geïdentificeerd als de bron van de cholera-uitbraak.
Het weghalen van de pomphandel leidde tot een sterke afname van de epidemie.
De oorsprong bleek besmet water door uitwerpselen van een tyfus-patiënt.
• Gevolgen: Leidde tot stadsplanning en volksgezondheidsmaatregelen (afvoer
vuil water, riolering, proper water) en de verdere
ontwikkeling van de epidemiologie
3.6. 20e-eeuwse Medische Vooruitgang
• Belangrijke ontdekkingen: Antibiotica (Alexander
Fleming, ontdekker van penicilline) en vaccinatie.
• Ontwikkelingen: Opkomst van moderne chirurgie, ontsmetting en diagnostische
technologieën (bv. chemotherapie).
• Globalisering: Verspreiding van medische kennis wereldwijd.
• Opkomst alternatieve geneeskunde: Tegelijkertijd ontstonden alternatieve en
complementaire geneeswijzen (bv. chiropraxie, homeopathie).
3.7. Huidige Trends en Toekomstperspectieven
• Technologische vooruitgang: Vooral in personalized
medicine en genetische therapieën (bv. immunotherapie
voor kanker, afgestemd op de immuniteit van de patiënt).
• Artificiële Intelligentie (AI): Enorme impact en snelle ontwikkeling. Stelt
ethische overwegingen en uitdagingen:
o Vergroting ongelijkheid: Kan AI sociale verschillen in gezondheid
vergroten (bv. door toegenomen digitalisering, waardoor bepaalde
groepen niet meer kunnen volgen)?
o Verkleining ongelijkheid: Kan AI helpen ongelijkheid te verkleinen (bv.
door automatische vertalingen tijdens consultaties)?
• Ethische overwegingen: Deze technologische vooruitgang brengt belangrijke
ethische vragen met zich mee.
6
,4. Het Concept Gezondheid
4.1. De WHO-definitie van Gezondheid (1948)
• Definitie: "Health is a state of complete physical, mental and social well-being,
and not merely the absence of disease or infirmity." Vertaald: "Gezondheid is een
toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en sociaal welzijn, en niet slechts de
afwezigheid van ziekte of gebreken.".
• Kritiek:
o Utopisch en onbereikbaar: Nagenoeg niemand voldoet aan deze definitie
van "volledig" welzijn en afwezigheid van gebreken (bv. gehoorverlies)9191.
o Statisch: Gezondheid is een dynamisch proces, niet een statische
toestand92. De gezondheidstoestand kan sterk fluctueren gedurende een
dag (bv. 's ochtends gezond, 's avonds hoofdpijn en doodop)93.
4.2. Conceptuele Evolutie van Gezondheid
De manier waarop men naar gezondheid kijkt, is door de tijd heen geëvolueerd en wordt
beïnvloed door culturen, sociale contexten en wetenschappelijke inzichten95.
• Holistisch Perspectief: Ziekte en gezondheid worden gezien als de interactie van
fysieke, mentale, emotionele, sociale en soms zelfs spirituele dimensies96. Elke
dimensie draagt bij aan het algehele welzijn.
o Voorbeeld (Saracci, 1997): Gezondheid = happiness; een verstoring van
geluk is een gezondheidsprobleem. Dit is een zeer verregaande
benadering.
• Dynamische Aard: Gezondheid is een dynamisch proces dat evolueert en
fluctueert door factoren zoals levensstijl, omgevingsinvloeden, genetica en
toegang tot zorg100.
o Voorbeeld (Bircher, 2005): "Health is a dynamic state of well-being
characterised by a physical and mental potential, which satisfies the
demands of life commensurate with age, culture, and personal
responsibility.". Dit staat haaks op de statische WHO-definitie102.
• Onderscheid Individuele en Populatiegezondheid:
o Individueel niveau: Welzijn van een persoon.
o Populatieniveau: Gezondheidsstatus van hele gemeenschappen of
bevolkingsgroepen.
o Historische verschuivingen: In de 19e eeuw (sanitaire beweging)
verschoof de focus naar population health. Tegenwoordig is er een sterke
7
, discussie tussen individuele verantwoordelijkheid (zoals in de VS) en
collectieve gezondheid.
o "One Health" Beweging: Gaat verder dan populatiegezondheid en stelt
dat menselijke gezondheid onlosmakelijk verbonden is met de gezondheid
van dieren en de planeet.
• Subjectiviteit: Gezondheid is een subjectief concept; de perceptie en beleving
kunnen per individu verschillen op basis van culturele, sociale en persoonlijke
overtuigingen. De casussen van de hoofdpijn-patiënten illustreren dit: dezelfde
klacht, maar een totaal andere beleving en urgentie. Dit staat tegenover een
objectieve benadering waarbij gezondheid meetbaar is en vastgesteld wordt door
professionals (bv. de arts die bepaalt of iemand ziek is).
• Functionele Vermogens: Gezondheid wordt ook bepaald door de effectieve
mogelijkheid tot functioneren in het dagelijks leven. Dit omvat de capaciteit om
activiteiten uit te voeren, sociale relaties aan te gaan en persoonlijke doelen na te
streven.
o Voorbeeld (Parsons, 1972): Sociologisch perspectief waarbij gezondheid
de "state of optimum capacity of an individual for the effective
performance of the roles and tasks for which he has been socialized" is.
Zowel fysieke als mentale beperkingen spelen hierbij een rol.
o Kernpunt: Twee personen met dezelfde objectieve aandoening kunnen
verschillend beoordeeld worden op basis van hun functionele vermogens
(bv. iemand in een rolstoel die wel zijn rol als professor kan vervullen,
maar niet als fabrieksarbeider). Dit is een aanvulling op het medische
model, niet een vervanging.
• Biopsychosociaal Model: Ziet biologische, psychologische en sociale factoren
als onderling verbonden invloeden op gezondheid en ziekte. Dit model wordt later
uitgebreider besproken.
• Equity en Sociale Rechtvaardigheid: Gaat over de afwezigheid van oneerlijke en
vermijdbare verschillen in gezondheid tussen verschillende groepen. Het
benadrukt het aanpakken van sociale determinanten van gezondheid en het
bevorderen van rechtvaardigheid in toegang tot gezondheidszorg en uitkomsten.
o Kritiek op gemiddelden: Wetenschappers die vanuit dit perspectief
kijken, waarschuwen voor het gebruik van gemiddelde
levensverwachtingen, omdat deze ongelijkheden binnen een populatie
(bv. tussen hoog- en laagopgeleiden) kunnen maskeren. Een stijgend
gemiddelde kan samengaan met toenemende ongelijkheid.
5. Disease – Illness – Sickness: Drie Perspectieven/Lenzen op Ziekte
8
, Deze drie concepten zijn geen 'of-of' keuzes, maar eerder drie lenzen of perspectieven
waarmee men naar de werkelijkheid van gezondheid en ziekte kijkt. Men kan door één,
twee, of alle drie de lenzen tegelijk kijken, en het is belangrijk om zich bewust te zijn van
de lens die men hanteert, vooral als hulpverlener125. Deze concepten beïnvloeden elkaar
dynamisch.
5.1. Disease
• Definitie: Verwijst naar biologische of
pathofysiologische afwijkingen of verstoringen in het
lichaam op fysiologisch, anatomisch, cellulair of
moleculair niveau.
• Meetbaarheid: Kan geïdentificeerd en gemeten worden
via medische diagnostische methoden (klinisch
onderzoek, laboratoriumtests, beeldvorming).
• Objectief concept: Er is een 'gouden standaard' of norm, en 'disease' is een
afwijking van die norm die objectief meetbaar is.
• Voorbeeld: Een been dat niet meer in het verlengde van het bovenbeen staat,
een afwijkende bloedtest. Dit is wat de arts "ziet" op een scan131.
5.2. Illness
• Definitie: Verwijst naar de persoonlijke ervaring van symptomen en lijden die een
individu ervaart als gevolg van een ziekte of aandoening.
• Subjectief concept: Omvat de perceptie en beleving van ziekte, inclusief fysieke
sensaties, emotionele reacties (angst, onrust) en cognitieve interpretaties van de
symptomen.
• Psychologische en Sociale Gevolgen: Omvat niet alleen de fysieke symptomen,
maar ook de psychologische en sociale gevolgen die een persoon ervaart.
• Voorbeeld (Hoofdpijncasussen): Hoewel beide patiënten hoofdpijn hebben
(zelfde 'disease'), is de 'illness' beleving totaal anders. Patiënt A ervaart veel angst
en onrust (grote 'illness'), terwijl Patiënt B het als een ongemak ziet (minder
'illness'). Dit is wat de patiënt 'naar de dokter brengt'.
5.3. Sickness
• Definitie: Verwijst naar de sociale en culturele constructie van ziekte binnen een
bepaalde samenleving. Het omvat hoe ziekte wordt begrepen, geïnterpreteerd en
behandeld binnen een culturele context.
• Invloed: Kan invloed hebben op hoe individuen en gemeenschappen omgaan
met ziekte, inclusief attitudes ten opzichte van ziekte, beschikbaarheid van
9
