2024 - 2025 Europees recht
Prof. I. Govaere & prof. L. Van den
Broeck
Artikel
Niet te kennen
Overgeslagen in les
Rechtspraak
Voorbeeld
,algemene informatie - Wooclap
ALGEMENE INFORMATIE
Lessen
- Dinsdagen: materieel recht
- Donderdagen: procedureel recht (rechtsbescherming)
Evaluatie
- Openboek online examen 16/20
o Casussen en inzicht vragen
o Plagiaatcontrole → niet kopiëren en plakken!
o Je mag dus codexen ook annoteren!!
- Groepswerk 4/20
o Leesfiche opstellen over arrest
o 5 studenten
Verschillen met nationaal recht
- Europees recht is case-based! Uitspraken van het Hof zijn bindend, ook t.a.v. nationale rechters.
o Zaken dus goed kennen en ook bij naam
- Er is geen grondwet, maar je hebt wel zeer belangrijke verdragen die gelijkaardige functie
vervullen vanuit juridisch oogpunt. (grondwettelijk karakter van bepaalde verdragsbepalingen)
Law in context = kijken naar hoe recht evolueert in bepaalde context
- Openstaan voor technologische, morele, sociologische ontwikkelingen → ook normen en
waarden evolueren +
o Geopolitieke context
o Economische, culturele, politieke factoren
- DUS: we moeten voor dit vak de media volgen → DYNAMISCH
Research-based! Leesdossier van de cursus → primaire bronnen terug kunnen vinden (incl. doctrine)
- Voorafgaand aan les bekijken wat we zullen behandelen en de syllabus te lezen
Bronnen
- Syllabus: lezen voor les
- Leesdossier: lezen voor les
- Ppt’s: les
- Kennisclip bronnen van het recht: zelfstudie
Pagina 1 van 187
,algemene informatie - Wooclap
INHOUD
algemene informatie .................................................................................................................... 1
1 De EU: enkele basisfeiten en cijfers ................................................................................ 9
1.1 Wooclap ...............................................................................................................................9
1.2 EU symbolen ...................................................................................................................... 13
2 Een eigen en autonome EU rechtsorde ...........................................................................14
2.1 Inleidende beschouwing ...................................................................................................... 14
2.1.1 Na > 60 jaar EU integratie: paradoxale vaststelling ................................................................ 14
2.1.2 3-ledige kritische vraagstelling (+ 1 horizontale) .................................................................... 15
2.2 Een rechtsorde eigen aan de EU ........................................................................................... 15
2.2.1 EU rechtspersoonlijkheid na Lissabon (art. 47 VEU) .............................................................. 16
2.2.1.1 Artikel 5 VEU: Principe van bevoegdheidstoedeling ............................................. 16
2.2.2 overdracht van bevoegdheden ............................................................................................. 17
2.2.2.1 Partiële overdracht van bevoegdheden naar EU .................................................. 17
2.2.2.2 Imperfecte overdracht van bevoegdheden naar EU ............................................. 17
2.3 is EU integratieproces een onomkeerbaar proces ? ............................................................... 17
2.3.1 Het acquis op de helling ...................................................................................................... 17
2.3.2 Omkeerbaar proces: BREXIT ................................................................................................ 18
2.4 Aard van EU Verdrag ............................................................................................................ 18
2.4.1 SPECIALE WERKING VAN EU VERDRAG: Van Gend & Loos .................................................... 19
2.4.1.1 schetsing van de zaak ....................................................................................... 19
2.4.1.2 Van Gend & Loos: “Pacific judicial revolution” .................................................... 20
2.4.1.3 Kenmerken van de nieuwe EU rechtsorde .......................................................... 20
2.4.1.4 Gevolgen van nieuwe EU rechtsorde – ballon metafoor ....................................... 22
2.4.1.5 De EU rechtsorde: ‘ballon’ onder druk ............................................................... 22
2.5 Toekomst ‘eigen’ en ‘autonome’ EU rechtsorde ? .................................................................. 31
3 De interne markt ...........................................................................................................32
3.1 Inleiding: van ‘Gemeenschappelijke’ tot ‘Interne’ Markt......................................................... 32
3.1.1 1. Gemeenschappelijke waarden ......................................................................................... 33
3.1.1.1 Constitutionele democratie: ruime betekenis..................................................... 33
3.1.2 2. Versmelten van markten = IM ........................................................................................... 35
3.1.2.1 Sinds wanneer en waarom interne markt? .......................................................... 36
3.1.2.2 belgische rechtspraktijk .................................................................................... 37
3.2 De Interne Markt na het Verdrag van Lissabon ....................................................................... 38
3.2.1 IM = DYNAMISCH BEGRIP .................................................................................................... 38
3.2.1.1 DEEL I: CONTEXTUELE FACTOREN .................................................................... 38
3.2.1.2 DEEL II: VERDRAG VAN LISSABON ..................................................................... 39
4 Vrij verkeer van goederen ..............................................................................................43
4.1 Definitie ‘goederen’ in vrij verkeer ? ...................................................................................... 44
4.2 Vrij verkeer van goederen: twee pijlers .................................................................................. 45
4.2.1 Douane-Unie (1e pijler) ........................................................................................................ 45
4.2.1.1 Tarifaire handelsbelemmeringen ....................................................................... 45
Pagina 2 van 187
,algemene informatie - Wooclap
4.2.1.2 Het gemeenschappelijk douanetarief ................................................................ 47
4.2.2 Verbod van kwantitatieve beperkingen en maatregelen van gelijke werking (2 e pijler)............... 47
4.2.2.1 Niet-tarifaire handelsbelemmeringen ................................................................ 48
4.2.2.2 Maatregelen van gelijke werking ........................................................................ 48
4.2.3 Quid: acties van particulieren ? ............................................................................................ 56
4.2.3.1 Artikel 4 (3) VEU ................................................................................................ 56
4.2.3.2 Artt. 34 VWEU juncto 4 VEU ............................................................................... 56
4.2.3.3 Maar..bijzondere aanpak IPR ............................................................................. 56
4.3 Intellectueel eigendomsrecht .............................................................................................. 57
4.3.1 Invloed van IPR op handel? .................................................................................................. 57
4.3.1.1 Traditionele « conditional permissive approach » ................................................ 57
4.3.1.2 Evolutie: « Coercive Approach » (sinds WTO en TRIPS) ........................................ 58
4.3.2 TRIPS hogere normen dan WIPO .......................................................................................... 58
4.3.3 Plaats IPR in EU verdragen? ................................................................................................. 58
4.3.4 andere IM vrijheden ? .......................................................................................................... 61
4.3.4.1 Vrijheid van dienstverrichting ............................................................................ 61
4.3.5 DIGITALE UITPUTTING ? Tom Kabinet (e-books) .................................................................... 62
4.3.5.1 Tastbaar versus Ontastbaar .............................................................................. 62
4.3.5.2 Boek versus ebook............................................................................................ 62
4.3.5.3 Digitale context en evolutie ............................................................................... 63
4.3.6 Quid: Mededingingsregels?.................................................................................................. 63
4.3.7 Quid: Horizontale bepalingen? ............................................................................................. 63
4.3.8 IM Oplossing = EU harmonisatie ? ........................................................................................ 63
4.3.8.1 Gevolg van Harmonisatie ? .............................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
4.3.9 Lissabon Oplossing? Art. 118 VWEU ..................................................................................... 64
4.3.9.1 ‘Europese’ IPR: Art. 118 VWEU ........................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
4.3.9.2 Harmonisatie of unificatie ? .............................................................................. 64
5 Harmonisatie ................................................................................................................65
5.1 IM Verdragsbepalingen ........................................................................................................ 65
5.2 harmonisatiebepalingen ...................................................................................................... 65
5.2.1 Sectoriële/verticale harmonisatie ........................................................................................ 66
5.2.1.1 = ‘Nieuwe’ aanpak harmonisatie ....................................................................... 66
5.2.1.2 EU harmonisatie: gevolgen ................................................................................ 68
5.2.2 Horizontale harmonisatie .................................................................................................... 69
5.2.2.1 « HORIZONTALE » IM RICHTLIJNEN .................................................................... 69
5.2.2.2 Kenmerken horizontale harmonisatie ................................................................ 69
5.2.2.3 1. BURGER(schaps)RICHTLIJN 2004/38 ............................................................. 69
5.2.2.4 2. DIENSTENRICHTLIJN 2006/123 ...................................................................... 72
5.2.3 Nieuwe soort harmonisatie: EU ‘first/only’ regulering ............................................................ 74
5.2.3.1 KADER – EU Digitale IM regulering ...................................................................... 74
5.2.3.2 1/ Regulerend kader ‘informatiemaatschappij’ ................................................... 75
Pagina 3 van 187
,algemene informatie - Wooclap
5.2.3.3 2/ Nieuw Regulerend kader ‘digital single market’ ............................................... 75
6 Vrij verkeer van personen & diensten .............................................................................79
6.1 BURGERSCHAP VAN DE UNIE .............................................................................................. 80
6.1.1 Nationaliteitsvereiste .......................................................................................................... 80
6.1.2 RECHTEN EN PLICHTEN EU BURGERS ................................................................................. 81
6.2 RECHT OP VRIJ VERKEER .. en grenscontroles ...................................................................... 81
6.2.1 IM = Recht op vrij verkeer ! ................................................................................................... 81
6.2.2 Quid: Controles grenzen ? ................................................................................................... 82
6.2.3 EU buitengrenzen personen ................................................................................................. 83
6.2.3.1 Artikel 67 VWEU (opt outs !) ............................................................................... 83
6.3 Vrij verkeer van WERKNEMERS............................................................................................. 83
6.3.1 Begrip werknemer ............................................................................................................... 83
6.3.2 uitzonderingen .................................................................................................................... 84
6.3.2.1 openbare orde, openbare veiligheid en volksgezondheid Art. 45 (3) VWEU ........... 84
6.3.2.2 betrekking in overheidsdienst Art. 45 (4) VWEU ................................................... 84
6.3.3 draagwijdte vrij verkeer werknemers? ................................................................................... 84
6.3.3.1 Bosman arrest .................................................................................................. 84
6.3.4 Quid: taalvereiste i.p.v. nationaliteitsvereiste? ...................................................................... 86
6.4 Zelfstandigen: Vestiging en Diensten .................................................................................... 86
6.4.1.1 Vestiging OF Diensten ? .................................................................................... 86
6.4.1.2 nationaliteitscriterium Artikel 54 VWEU ............................................................. 87
6.4.2 Recht Van Vestiging............................................................................................................. 87
6.4.2.1 diploma’s, vertificaten, beroepservaring ............................................................ 87
6.4.2.2 Uitzonderingen ................................................................................................. 88
6.4.2.3 Draagwijdte vestiging? ...................................................................................... 88
6.4.3 Vrij Verrichten van Diensten Artt. 56 - 62 VWEU ..................................................................... 89
6.4.3.1 Draagwijdte: ook voor Maatregel zonder onderscheid ......................................... 89
6.4.3.2 Noodzakelijkerwije ook maatregelen zonder onderscheid ................................... 90
6.4.3.3 Quid: Gedetacheerde werknemers? .................................................................. 90
6.4.3.4 Quid: Grensoverschrijdende dienstverlening ...................................................... 91
6.4.3.5 Quid: Belemmeringen tav dienstontvanger? Zeldzaam ........................................ 94
6.5 Digitaleplatformeconomie: nieuwe vraagstukken .................................................................. 95
6.5.1 1. Platformwerkers: werknemers of zelfstandigen ? ............................................................. 95
6.5.2 2. Complexe of hybride diensten .......................................................................................... 95
6.6 Niet-economisch actieve EU burgers ................................................................................... 96
6.6.1 zaken ................................................................................................................................. 96
6.6.1.1 Baumbast ........................................................................................................ 96
6.6.1.2 Jipa .................................................................................................................. 97
6.6.1.3 Chen (familieleden EU burgers) ......................................................................... 97
6.6.1.4 Metock ............................................................................................................ 97
6.6.1.5 Coman zaak ..................................................................................................... 98
6.6.2 Zo geen GRENSOVERSCHRIJDENDE SITUATIES? .................................................................. 99
Pagina 4 van 187
,algemene informatie - Wooclap
6.6.2.1 Ruiz Zambrano ................................................................................................. 99
6.6.2.2 1° verduidelijking: McCarthy .............................................................................. 99
6.6.2.3 2° verduidelijking: Dereci .................................................................................. 99
6.6.3 TOEPASSINGSGEBIED VAN HET EU-(BURGERSCHAPS)RECHT ............................................ 100
6.7 covid 19 – vrij verkeer van personen.................................................................................... 101
7 Vrij verkeer van kapitaal .............................................................................................. 102
7.1 Wat betekent vrij verkeer van kapitaal? ............................................................................... 102
7.2 historie ............................................................................................................................. 102
7.2.1 Draagwijdte kapitaalverkeer .............................................................................................. 102
7.2.2 Uitzonderingen ................................................................................................................. 103
7.2.2.1 Ingeroepen door lidstaten ............................................................................... 103
7.2.2.2 ingeroepen door EU ........................................................................................ 103
7.3 2019 : DE KAPITAALMARKTENUNIE (KMU)........................................................................... 103
7.4 De eurozone ..................................................................................................................... 104
7.5 Europese Economische en Monetaire Unie (EMU) ............................................................... 104
7.6 De Europese BankenUnie .................................................................................................. 104
7.7 Impact.............................................................................................................................. 105
7.7.1 van de financiële crisis ...................................................................................................... 105
7.7.2 van Covid_19 crisis ? ......................................................................................................... 105
8 EU mededingingsrecht ................................................................................................ 106
8.1 Mededingingsregels: twee afdelingen ................................................................................. 106
8.1.1 a/ Regels gericht tot ondernemingen .................................................................................. 106
8.1.2 b/ Regels betreffende maatregelen van lidstaten (staatsteun) .............................................. 106
8.2 Waarom mededingingsregels? ........................................................................................... 106
8.3 Welke mededinging? Oorsprong ........................................................................................ 106
8.3.1 Theorie van de ‘Perfecte mededinging’ ............................................................................... 107
8.3.2 Theorie van de Werkbare mededinging ............................................................................... 107
8.4 Quid EU Verdrag ? ............................................................................................................. 107
8.5 Doelstellingen van mededingingsrecht ............................................................................... 108
8.6 Decentralisatie mededingingsrecht .................................................................................... 109
8.7 Gemeenschappelijke begrippen ........................................................................................ 109
8.7.1 1. ‘ONDERNEMING’ .......................................................................................................... 109
8.7.1.1 Ruime invulling ............................................................................................... 109
8.7.1.2 advocaten en dokters?.................................................................................... 110
8.7.1.3 ECONOMISCH OF JURIDISCH BEGRIP ? .......................................................... 110
8.7.2 2. ‘BEPERKING VAN DE MEDEDINGING’ ............................................................................. 110
8.7.2.1 Basisconcepten mededingingsbeperkingen ..................................................... 111
8.7.2.2 INTRABRAND & INTERBRAND MEDEDINGING .................................................. 111
8.7.3 3. ‘ONGUNSTIGE BEÏNVLOEDING VAN DE TUSSENSTAATSE HANDEL’ ................................. 112
8.7.3.1 test ................................................................................................................ 112
8.7.4 4. (EXTRA)TERRITORIALE WERKING .................................................................................... 112
8.8 Artikel 101 VWEU: kartelverbod.......................................................................................... 113
8.8.1 HET VERBODSPRINCIPE: Artikel 101, lid 1 VWEU ................................................................ 114
8.8.2 DE MINIMIS REGEL in kartelrecht ....................................................................................... 115
8.8.3 NEVENRESTRICTIES: Booking.com 19/09/2024 .................................................................. 115
Pagina 5 van 187
,algemene informatie - Wooclap
8.8.4 NIET-LIMITATIEVE VOORBEELDEN ..................................................................................... 116
8.8.5 De SANCTIE: Artikel 101, lid 2 VWEU .................................................................................. 116
8.8.6 VRIJSTELLING ogv ART. 101, Lid 3 VWEU ............................................................................. 116
8.8.6.1 Individuele afweging ....................................................................................... 117
8.8.6.2 Groepsvrijstellingen ........................................................................................ 117
8.9 Artikel 102 VWEU: misbruik van machtspositie ................................................................... 118
8.9.1 Machtspositie ................................................................................................................... 118
8.9.2 de relevante markt (!) ........................................................................................................ 118
8.9.2.1 Testen............................................................................................................ 119
8.9.2.2 Van relevante markt naar machtspositie.. ........................................................ 119
8.9.3 ‘MISBRUIK’ VAN MACHTSPOSITIE ...................................................................................... 120
8.9.3.1 NIET-LIMITATIEVE VOORBEELDEN ................................................................... 120
8.9.4 TYPOLOGIE VAN MISBRUIK ............................................................................................... 120
8.9.4.1 1/ uitbuiting .................................................................................................... 121
8.9.4.2 2/ uitsluiting (meestal!) ................................................................................... 121
8.9.4.3 3/ Structureel misbruik ................................................................................... 126
8.10 bevoegdheden van de commissie (gastcollege: deel 1)........................................................ 127
8.10.1 Opening zaak .................................................................................................................... 127
8.10.2 Onderzoeksbevoegdheden van de EU commissie ............................................................... 127
8.10.2.1 Inspecties ...................................................................................................... 127
8.10.2.2 Verzoeken om inlichtingen .............................................................................. 128
8.10.3 Schikkingsprocedure ......................................................................................................... 128
8.10.4 mededeling van punten van bezwaar .................................................................................. 129
8.10.5 besluiten .......................................................................................................................... 129
8.10.6 Beroepsprocedure ............................................................................................................ 129
8.10.7 Sancties ........................................................................................................................... 130
8.10.7.1 Geldboeten of dwangsommen ........................................................................ 130
8.10.7.2 Structurele maatregelen ................................................................................. 130
8.10.8 sancties ‘revisited’ ............................................................................................................ 130
8.10.9 Impact BREXIT ? ................................................................................................................ 130
8.11 Regels betreffende maatregelen van lidstaten (gastcollege: deel 2) ...................................... 131
8.11.1 staatsteun ........................................................................................................................ 131
8.11.1.1 EU MEDEDINGINGSRECHT: TWEE AFDELINGEN .............................................. 131
8.11.1.2 Staatssteun: definitie ...................................................................................... 131
8.11.1.3 Staatssteun: 4 cumulatieve voorwaarden ........................................................ 131
8.11.1.4 Toegelaten steun ............................................................................................ 132
8.11.1.5 Controle ........................................................................................................ 132
8.11.1.6 Terugvorderen illegale steun ........................................................................... 133
8.11.1.7 Voorbeeld - Tax rulings: Belgische overwinstrulings .......................................... 133
9 Rechtsbescherming .................................................................................................... 134
9.1 Algemeen ......................................................................................................................... 134
9.1.1 een meerlagig stelsel van rechtsbescherming ..................................................................... 134
Pagina 6 van 187
,algemene informatie - Wooclap
9.1.1.1 Samenstelling Hof van Justitie van de EU ......................................................... 134
9.1.1.2 Meerlagige rechtsbescherming ....................................................................... 135
9.1.2 volledige rechtsbescherming ............................................................................................. 137
9.1.3 Bevoegdheden HJEU ......................................................................................................... 138
9.1.3.1 Wie mag optreden voor het HJEU? ................................................................... 140
9.2 rechtstreekse procedures.................................................................................................. 141
9.2.1 commissie t. lidstaat: Art. 258 VWEU – beroep wegens niet-nakoming ................................. 141
9.2.1.1 Solvit en EU pilot: opsporing ............................................................................ 141
9.2.1.2 Inbreukprocedure = precontentieuze fase ....................................................... 142
9.2.1.3 Beroep wegens niet-nakoming = contentieuze fase .......................................... 143
9.2.1.4 Uitvoering arresten ......................................................................................... 144
9.2.1.5 Artikel 260, lid 2 VWEU: Tweede inbreukprocedure ........................................... 145
9.2.1.6 Artikel 260, lid 3 VWEU: bijzondere procedure voor omzetting ........................... 147
9.2.2 lidstaat t. lidstaat art. 259 VWEU – beroep wegens niet-nakoming ........................................ 151
9.2.3 voorlopige maatregelen artikel 279 VWEU .......................................................................... 152
9.2.4 adviesbevoegdheid van het HVJEU art. 218, lid 11 VWEU ..................................................... 153
9.2.4.1 Adviesprocedure ............................................................................................ 153
9.2.5 Beroep tot nietigverklaring art. 263 VWEU ........................................................................... 154
9.2.5.1 Voorwerp beroep tot nietigverklaring ............................................................... 155
9.2.5.2 Wie kan nietigheid vorderen? .......................................................................... 155
9.2.5.3 Termijn instellen beroep tot nietigverklaring ..................................................... 159
9.2.5.4 Gevolgen van de nietigverklaring ..................................................................... 160
9.2.6 beroep wegens nalaten – art. 265 VWEU ............................................................................. 160
9.2.7 Beroep tot schadevergoeding - Artikel 268 VWEU j° artikel 340 VWEU................................... 161
9.3 onrechtstreekse procedures - Artikel 267 VWEU ................................................................. 162
9.3.1 Procedureverloop ............................................................................................................. 163
9.3.1.1 Specifiek geval: prejudiciële spoedprocedure .................................................. 163
9.3.2 wie kan een prejudiciële vraag stellen? ............................................................................... 164
9.3.3 Hoe? ................................................................................................................................ 165
9.3.3.1 Formulering prejudiciële vraag ........................................................................ 165
9.3.4 Waarover? Onderwerp prejudiciële vraag ........................................................................... 165
9.3.4.1 (1) Interpretatie primair en secundair EU-recht ................................................. 165
9.3.4.2 (2) Geldigheid secundair recht ......................................................................... 166
9.3.5 Wanneer kan/moet dit? ..................................................................................................... 166
9.3.5.1 Verwijzingsrecht ............................................................................................. 166
9.3.5.2 Verwijzingsplicht ............................................................................................ 167
9.3.5.3 Gevolgen uitleggingsarrest .............................................................................. 169
9.3.5.4 gevolgen geldigheidsarrest .............................................................................. 169
9.3.6 Prejudiciële vragen omtrent uiteenlopende onderwerpen .................................................... 169
9.3.7 conclusie ......................................................................................................................... 169
9.4 gastcollege 27/02: Belgische inbreuken op het Europees recht ............................................ 170
Pagina 7 van 187
,algemene informatie - Wooclap
9.4.1 inleiding ........................................................................................................................... 170
9.4.1.1 Belgische coördinatie van het Europees beleid ................................................. 170
9.4.2 Wat kan er vooraf gaan aan een inbreukprocedure? ............................................................ 171
9.4.2.1 1. Pre-inbreuk................................................................................................. 171
9.4.3 Wat is een inbreukprocedure? ........................................................................................... 174
9.4.3.1 Soorten inbreuken .......................................................................................... 174
9.4.3.2 Verschillende stadia in een inbreukprocedure .................................................. 176
9.4.4 Wat kan het gevolg van een inbreukprocedure zijn? ............................................................. 176
9.4.4.1 Verwijzing naar het HJEU ................................................................................. 176
9.4.4.2 Financiële boetes ........................................................................................... 177
9.4.5 Hoe staat België er momenteel voor? ................................................................................. 178
9.4.5.1 Omzettingstekort............................................................................................ 179
10 Doorwerking van het materieel EU-recht in het nationaal recht ..................................... 180
10.1 Doorwerking van EU-verdragsbepalingen ........................................................................... 180
10.1.1 Interpretatie van de criteria voor directe werking: volle werking ............................................ 180
10.1.2 Grenzen aan de doorwerking van EU-verdragsbepalingen .................................................... 182
10.1.2.1 1/ Grenzen aan de soepele toepassing van de ‘directe werking-voorwaarden’ .... 182
10.1.2.2 2/ Directe werking kan worden begrensd in de tijd ............................................ 182
10.2 Doorwerking van secundair EU-recht ................................................................................. 183
10.2.1 directe werking verordeningen ........................................................................................... 183
10.2.2 Directe werking richtlijnen ................................................................................................. 183
10.2.2.1 Verticale directe werking van richtlijnen ........................................................... 184
10.2.2.2 Horizontale directe werking richtlijnen ............................................................. 185
10.2.2.3 samenvatting directe werking richtlijnen (!!) ..................................................... 186
10.2.3 Directe werking besluiten .................................................................................................. 187
10.3 samenvatting .................................................................................................................... 187
Pagina 8 van 187
, De EU: enkele basisfeiten en cijfers - Wooclap
1 DE EU: ENKELE BASISFEITEN EN CIJFERS
Feiten en cijfers | Europese Unie
1.1 WOOCLAP
Wat is de omvang van de EU? 446 miljoen mensen - 27 landen
Welk land is geen lid van de Europese Unie? Zwitserland
- Lidstaten goed kennen!!!
Zijn er nog andere landen die kandidaat zijn om lid te worden van de Europese Unie? Ja, meerdere
Pagina 9 van 187
Prof. I. Govaere & prof. L. Van den
Broeck
Artikel
Niet te kennen
Overgeslagen in les
Rechtspraak
Voorbeeld
,algemene informatie - Wooclap
ALGEMENE INFORMATIE
Lessen
- Dinsdagen: materieel recht
- Donderdagen: procedureel recht (rechtsbescherming)
Evaluatie
- Openboek online examen 16/20
o Casussen en inzicht vragen
o Plagiaatcontrole → niet kopiëren en plakken!
o Je mag dus codexen ook annoteren!!
- Groepswerk 4/20
o Leesfiche opstellen over arrest
o 5 studenten
Verschillen met nationaal recht
- Europees recht is case-based! Uitspraken van het Hof zijn bindend, ook t.a.v. nationale rechters.
o Zaken dus goed kennen en ook bij naam
- Er is geen grondwet, maar je hebt wel zeer belangrijke verdragen die gelijkaardige functie
vervullen vanuit juridisch oogpunt. (grondwettelijk karakter van bepaalde verdragsbepalingen)
Law in context = kijken naar hoe recht evolueert in bepaalde context
- Openstaan voor technologische, morele, sociologische ontwikkelingen → ook normen en
waarden evolueren +
o Geopolitieke context
o Economische, culturele, politieke factoren
- DUS: we moeten voor dit vak de media volgen → DYNAMISCH
Research-based! Leesdossier van de cursus → primaire bronnen terug kunnen vinden (incl. doctrine)
- Voorafgaand aan les bekijken wat we zullen behandelen en de syllabus te lezen
Bronnen
- Syllabus: lezen voor les
- Leesdossier: lezen voor les
- Ppt’s: les
- Kennisclip bronnen van het recht: zelfstudie
Pagina 1 van 187
,algemene informatie - Wooclap
INHOUD
algemene informatie .................................................................................................................... 1
1 De EU: enkele basisfeiten en cijfers ................................................................................ 9
1.1 Wooclap ...............................................................................................................................9
1.2 EU symbolen ...................................................................................................................... 13
2 Een eigen en autonome EU rechtsorde ...........................................................................14
2.1 Inleidende beschouwing ...................................................................................................... 14
2.1.1 Na > 60 jaar EU integratie: paradoxale vaststelling ................................................................ 14
2.1.2 3-ledige kritische vraagstelling (+ 1 horizontale) .................................................................... 15
2.2 Een rechtsorde eigen aan de EU ........................................................................................... 15
2.2.1 EU rechtspersoonlijkheid na Lissabon (art. 47 VEU) .............................................................. 16
2.2.1.1 Artikel 5 VEU: Principe van bevoegdheidstoedeling ............................................. 16
2.2.2 overdracht van bevoegdheden ............................................................................................. 17
2.2.2.1 Partiële overdracht van bevoegdheden naar EU .................................................. 17
2.2.2.2 Imperfecte overdracht van bevoegdheden naar EU ............................................. 17
2.3 is EU integratieproces een onomkeerbaar proces ? ............................................................... 17
2.3.1 Het acquis op de helling ...................................................................................................... 17
2.3.2 Omkeerbaar proces: BREXIT ................................................................................................ 18
2.4 Aard van EU Verdrag ............................................................................................................ 18
2.4.1 SPECIALE WERKING VAN EU VERDRAG: Van Gend & Loos .................................................... 19
2.4.1.1 schetsing van de zaak ....................................................................................... 19
2.4.1.2 Van Gend & Loos: “Pacific judicial revolution” .................................................... 20
2.4.1.3 Kenmerken van de nieuwe EU rechtsorde .......................................................... 20
2.4.1.4 Gevolgen van nieuwe EU rechtsorde – ballon metafoor ....................................... 22
2.4.1.5 De EU rechtsorde: ‘ballon’ onder druk ............................................................... 22
2.5 Toekomst ‘eigen’ en ‘autonome’ EU rechtsorde ? .................................................................. 31
3 De interne markt ...........................................................................................................32
3.1 Inleiding: van ‘Gemeenschappelijke’ tot ‘Interne’ Markt......................................................... 32
3.1.1 1. Gemeenschappelijke waarden ......................................................................................... 33
3.1.1.1 Constitutionele democratie: ruime betekenis..................................................... 33
3.1.2 2. Versmelten van markten = IM ........................................................................................... 35
3.1.2.1 Sinds wanneer en waarom interne markt? .......................................................... 36
3.1.2.2 belgische rechtspraktijk .................................................................................... 37
3.2 De Interne Markt na het Verdrag van Lissabon ....................................................................... 38
3.2.1 IM = DYNAMISCH BEGRIP .................................................................................................... 38
3.2.1.1 DEEL I: CONTEXTUELE FACTOREN .................................................................... 38
3.2.1.2 DEEL II: VERDRAG VAN LISSABON ..................................................................... 39
4 Vrij verkeer van goederen ..............................................................................................43
4.1 Definitie ‘goederen’ in vrij verkeer ? ...................................................................................... 44
4.2 Vrij verkeer van goederen: twee pijlers .................................................................................. 45
4.2.1 Douane-Unie (1e pijler) ........................................................................................................ 45
4.2.1.1 Tarifaire handelsbelemmeringen ....................................................................... 45
Pagina 2 van 187
,algemene informatie - Wooclap
4.2.1.2 Het gemeenschappelijk douanetarief ................................................................ 47
4.2.2 Verbod van kwantitatieve beperkingen en maatregelen van gelijke werking (2 e pijler)............... 47
4.2.2.1 Niet-tarifaire handelsbelemmeringen ................................................................ 48
4.2.2.2 Maatregelen van gelijke werking ........................................................................ 48
4.2.3 Quid: acties van particulieren ? ............................................................................................ 56
4.2.3.1 Artikel 4 (3) VEU ................................................................................................ 56
4.2.3.2 Artt. 34 VWEU juncto 4 VEU ............................................................................... 56
4.2.3.3 Maar..bijzondere aanpak IPR ............................................................................. 56
4.3 Intellectueel eigendomsrecht .............................................................................................. 57
4.3.1 Invloed van IPR op handel? .................................................................................................. 57
4.3.1.1 Traditionele « conditional permissive approach » ................................................ 57
4.3.1.2 Evolutie: « Coercive Approach » (sinds WTO en TRIPS) ........................................ 58
4.3.2 TRIPS hogere normen dan WIPO .......................................................................................... 58
4.3.3 Plaats IPR in EU verdragen? ................................................................................................. 58
4.3.4 andere IM vrijheden ? .......................................................................................................... 61
4.3.4.1 Vrijheid van dienstverrichting ............................................................................ 61
4.3.5 DIGITALE UITPUTTING ? Tom Kabinet (e-books) .................................................................... 62
4.3.5.1 Tastbaar versus Ontastbaar .............................................................................. 62
4.3.5.2 Boek versus ebook............................................................................................ 62
4.3.5.3 Digitale context en evolutie ............................................................................... 63
4.3.6 Quid: Mededingingsregels?.................................................................................................. 63
4.3.7 Quid: Horizontale bepalingen? ............................................................................................. 63
4.3.8 IM Oplossing = EU harmonisatie ? ........................................................................................ 63
4.3.8.1 Gevolg van Harmonisatie ? .............................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
4.3.9 Lissabon Oplossing? Art. 118 VWEU ..................................................................................... 64
4.3.9.1 ‘Europese’ IPR: Art. 118 VWEU ........................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
4.3.9.2 Harmonisatie of unificatie ? .............................................................................. 64
5 Harmonisatie ................................................................................................................65
5.1 IM Verdragsbepalingen ........................................................................................................ 65
5.2 harmonisatiebepalingen ...................................................................................................... 65
5.2.1 Sectoriële/verticale harmonisatie ........................................................................................ 66
5.2.1.1 = ‘Nieuwe’ aanpak harmonisatie ....................................................................... 66
5.2.1.2 EU harmonisatie: gevolgen ................................................................................ 68
5.2.2 Horizontale harmonisatie .................................................................................................... 69
5.2.2.1 « HORIZONTALE » IM RICHTLIJNEN .................................................................... 69
5.2.2.2 Kenmerken horizontale harmonisatie ................................................................ 69
5.2.2.3 1. BURGER(schaps)RICHTLIJN 2004/38 ............................................................. 69
5.2.2.4 2. DIENSTENRICHTLIJN 2006/123 ...................................................................... 72
5.2.3 Nieuwe soort harmonisatie: EU ‘first/only’ regulering ............................................................ 74
5.2.3.1 KADER – EU Digitale IM regulering ...................................................................... 74
5.2.3.2 1/ Regulerend kader ‘informatiemaatschappij’ ................................................... 75
Pagina 3 van 187
,algemene informatie - Wooclap
5.2.3.3 2/ Nieuw Regulerend kader ‘digital single market’ ............................................... 75
6 Vrij verkeer van personen & diensten .............................................................................79
6.1 BURGERSCHAP VAN DE UNIE .............................................................................................. 80
6.1.1 Nationaliteitsvereiste .......................................................................................................... 80
6.1.2 RECHTEN EN PLICHTEN EU BURGERS ................................................................................. 81
6.2 RECHT OP VRIJ VERKEER .. en grenscontroles ...................................................................... 81
6.2.1 IM = Recht op vrij verkeer ! ................................................................................................... 81
6.2.2 Quid: Controles grenzen ? ................................................................................................... 82
6.2.3 EU buitengrenzen personen ................................................................................................. 83
6.2.3.1 Artikel 67 VWEU (opt outs !) ............................................................................... 83
6.3 Vrij verkeer van WERKNEMERS............................................................................................. 83
6.3.1 Begrip werknemer ............................................................................................................... 83
6.3.2 uitzonderingen .................................................................................................................... 84
6.3.2.1 openbare orde, openbare veiligheid en volksgezondheid Art. 45 (3) VWEU ........... 84
6.3.2.2 betrekking in overheidsdienst Art. 45 (4) VWEU ................................................... 84
6.3.3 draagwijdte vrij verkeer werknemers? ................................................................................... 84
6.3.3.1 Bosman arrest .................................................................................................. 84
6.3.4 Quid: taalvereiste i.p.v. nationaliteitsvereiste? ...................................................................... 86
6.4 Zelfstandigen: Vestiging en Diensten .................................................................................... 86
6.4.1.1 Vestiging OF Diensten ? .................................................................................... 86
6.4.1.2 nationaliteitscriterium Artikel 54 VWEU ............................................................. 87
6.4.2 Recht Van Vestiging............................................................................................................. 87
6.4.2.1 diploma’s, vertificaten, beroepservaring ............................................................ 87
6.4.2.2 Uitzonderingen ................................................................................................. 88
6.4.2.3 Draagwijdte vestiging? ...................................................................................... 88
6.4.3 Vrij Verrichten van Diensten Artt. 56 - 62 VWEU ..................................................................... 89
6.4.3.1 Draagwijdte: ook voor Maatregel zonder onderscheid ......................................... 89
6.4.3.2 Noodzakelijkerwije ook maatregelen zonder onderscheid ................................... 90
6.4.3.3 Quid: Gedetacheerde werknemers? .................................................................. 90
6.4.3.4 Quid: Grensoverschrijdende dienstverlening ...................................................... 91
6.4.3.5 Quid: Belemmeringen tav dienstontvanger? Zeldzaam ........................................ 94
6.5 Digitaleplatformeconomie: nieuwe vraagstukken .................................................................. 95
6.5.1 1. Platformwerkers: werknemers of zelfstandigen ? ............................................................. 95
6.5.2 2. Complexe of hybride diensten .......................................................................................... 95
6.6 Niet-economisch actieve EU burgers ................................................................................... 96
6.6.1 zaken ................................................................................................................................. 96
6.6.1.1 Baumbast ........................................................................................................ 96
6.6.1.2 Jipa .................................................................................................................. 97
6.6.1.3 Chen (familieleden EU burgers) ......................................................................... 97
6.6.1.4 Metock ............................................................................................................ 97
6.6.1.5 Coman zaak ..................................................................................................... 98
6.6.2 Zo geen GRENSOVERSCHRIJDENDE SITUATIES? .................................................................. 99
Pagina 4 van 187
,algemene informatie - Wooclap
6.6.2.1 Ruiz Zambrano ................................................................................................. 99
6.6.2.2 1° verduidelijking: McCarthy .............................................................................. 99
6.6.2.3 2° verduidelijking: Dereci .................................................................................. 99
6.6.3 TOEPASSINGSGEBIED VAN HET EU-(BURGERSCHAPS)RECHT ............................................ 100
6.7 covid 19 – vrij verkeer van personen.................................................................................... 101
7 Vrij verkeer van kapitaal .............................................................................................. 102
7.1 Wat betekent vrij verkeer van kapitaal? ............................................................................... 102
7.2 historie ............................................................................................................................. 102
7.2.1 Draagwijdte kapitaalverkeer .............................................................................................. 102
7.2.2 Uitzonderingen ................................................................................................................. 103
7.2.2.1 Ingeroepen door lidstaten ............................................................................... 103
7.2.2.2 ingeroepen door EU ........................................................................................ 103
7.3 2019 : DE KAPITAALMARKTENUNIE (KMU)........................................................................... 103
7.4 De eurozone ..................................................................................................................... 104
7.5 Europese Economische en Monetaire Unie (EMU) ............................................................... 104
7.6 De Europese BankenUnie .................................................................................................. 104
7.7 Impact.............................................................................................................................. 105
7.7.1 van de financiële crisis ...................................................................................................... 105
7.7.2 van Covid_19 crisis ? ......................................................................................................... 105
8 EU mededingingsrecht ................................................................................................ 106
8.1 Mededingingsregels: twee afdelingen ................................................................................. 106
8.1.1 a/ Regels gericht tot ondernemingen .................................................................................. 106
8.1.2 b/ Regels betreffende maatregelen van lidstaten (staatsteun) .............................................. 106
8.2 Waarom mededingingsregels? ........................................................................................... 106
8.3 Welke mededinging? Oorsprong ........................................................................................ 106
8.3.1 Theorie van de ‘Perfecte mededinging’ ............................................................................... 107
8.3.2 Theorie van de Werkbare mededinging ............................................................................... 107
8.4 Quid EU Verdrag ? ............................................................................................................. 107
8.5 Doelstellingen van mededingingsrecht ............................................................................... 108
8.6 Decentralisatie mededingingsrecht .................................................................................... 109
8.7 Gemeenschappelijke begrippen ........................................................................................ 109
8.7.1 1. ‘ONDERNEMING’ .......................................................................................................... 109
8.7.1.1 Ruime invulling ............................................................................................... 109
8.7.1.2 advocaten en dokters?.................................................................................... 110
8.7.1.3 ECONOMISCH OF JURIDISCH BEGRIP ? .......................................................... 110
8.7.2 2. ‘BEPERKING VAN DE MEDEDINGING’ ............................................................................. 110
8.7.2.1 Basisconcepten mededingingsbeperkingen ..................................................... 111
8.7.2.2 INTRABRAND & INTERBRAND MEDEDINGING .................................................. 111
8.7.3 3. ‘ONGUNSTIGE BEÏNVLOEDING VAN DE TUSSENSTAATSE HANDEL’ ................................. 112
8.7.3.1 test ................................................................................................................ 112
8.7.4 4. (EXTRA)TERRITORIALE WERKING .................................................................................... 112
8.8 Artikel 101 VWEU: kartelverbod.......................................................................................... 113
8.8.1 HET VERBODSPRINCIPE: Artikel 101, lid 1 VWEU ................................................................ 114
8.8.2 DE MINIMIS REGEL in kartelrecht ....................................................................................... 115
8.8.3 NEVENRESTRICTIES: Booking.com 19/09/2024 .................................................................. 115
Pagina 5 van 187
,algemene informatie - Wooclap
8.8.4 NIET-LIMITATIEVE VOORBEELDEN ..................................................................................... 116
8.8.5 De SANCTIE: Artikel 101, lid 2 VWEU .................................................................................. 116
8.8.6 VRIJSTELLING ogv ART. 101, Lid 3 VWEU ............................................................................. 116
8.8.6.1 Individuele afweging ....................................................................................... 117
8.8.6.2 Groepsvrijstellingen ........................................................................................ 117
8.9 Artikel 102 VWEU: misbruik van machtspositie ................................................................... 118
8.9.1 Machtspositie ................................................................................................................... 118
8.9.2 de relevante markt (!) ........................................................................................................ 118
8.9.2.1 Testen............................................................................................................ 119
8.9.2.2 Van relevante markt naar machtspositie.. ........................................................ 119
8.9.3 ‘MISBRUIK’ VAN MACHTSPOSITIE ...................................................................................... 120
8.9.3.1 NIET-LIMITATIEVE VOORBEELDEN ................................................................... 120
8.9.4 TYPOLOGIE VAN MISBRUIK ............................................................................................... 120
8.9.4.1 1/ uitbuiting .................................................................................................... 121
8.9.4.2 2/ uitsluiting (meestal!) ................................................................................... 121
8.9.4.3 3/ Structureel misbruik ................................................................................... 126
8.10 bevoegdheden van de commissie (gastcollege: deel 1)........................................................ 127
8.10.1 Opening zaak .................................................................................................................... 127
8.10.2 Onderzoeksbevoegdheden van de EU commissie ............................................................... 127
8.10.2.1 Inspecties ...................................................................................................... 127
8.10.2.2 Verzoeken om inlichtingen .............................................................................. 128
8.10.3 Schikkingsprocedure ......................................................................................................... 128
8.10.4 mededeling van punten van bezwaar .................................................................................. 129
8.10.5 besluiten .......................................................................................................................... 129
8.10.6 Beroepsprocedure ............................................................................................................ 129
8.10.7 Sancties ........................................................................................................................... 130
8.10.7.1 Geldboeten of dwangsommen ........................................................................ 130
8.10.7.2 Structurele maatregelen ................................................................................. 130
8.10.8 sancties ‘revisited’ ............................................................................................................ 130
8.10.9 Impact BREXIT ? ................................................................................................................ 130
8.11 Regels betreffende maatregelen van lidstaten (gastcollege: deel 2) ...................................... 131
8.11.1 staatsteun ........................................................................................................................ 131
8.11.1.1 EU MEDEDINGINGSRECHT: TWEE AFDELINGEN .............................................. 131
8.11.1.2 Staatssteun: definitie ...................................................................................... 131
8.11.1.3 Staatssteun: 4 cumulatieve voorwaarden ........................................................ 131
8.11.1.4 Toegelaten steun ............................................................................................ 132
8.11.1.5 Controle ........................................................................................................ 132
8.11.1.6 Terugvorderen illegale steun ........................................................................... 133
8.11.1.7 Voorbeeld - Tax rulings: Belgische overwinstrulings .......................................... 133
9 Rechtsbescherming .................................................................................................... 134
9.1 Algemeen ......................................................................................................................... 134
9.1.1 een meerlagig stelsel van rechtsbescherming ..................................................................... 134
Pagina 6 van 187
,algemene informatie - Wooclap
9.1.1.1 Samenstelling Hof van Justitie van de EU ......................................................... 134
9.1.1.2 Meerlagige rechtsbescherming ....................................................................... 135
9.1.2 volledige rechtsbescherming ............................................................................................. 137
9.1.3 Bevoegdheden HJEU ......................................................................................................... 138
9.1.3.1 Wie mag optreden voor het HJEU? ................................................................... 140
9.2 rechtstreekse procedures.................................................................................................. 141
9.2.1 commissie t. lidstaat: Art. 258 VWEU – beroep wegens niet-nakoming ................................. 141
9.2.1.1 Solvit en EU pilot: opsporing ............................................................................ 141
9.2.1.2 Inbreukprocedure = precontentieuze fase ....................................................... 142
9.2.1.3 Beroep wegens niet-nakoming = contentieuze fase .......................................... 143
9.2.1.4 Uitvoering arresten ......................................................................................... 144
9.2.1.5 Artikel 260, lid 2 VWEU: Tweede inbreukprocedure ........................................... 145
9.2.1.6 Artikel 260, lid 3 VWEU: bijzondere procedure voor omzetting ........................... 147
9.2.2 lidstaat t. lidstaat art. 259 VWEU – beroep wegens niet-nakoming ........................................ 151
9.2.3 voorlopige maatregelen artikel 279 VWEU .......................................................................... 152
9.2.4 adviesbevoegdheid van het HVJEU art. 218, lid 11 VWEU ..................................................... 153
9.2.4.1 Adviesprocedure ............................................................................................ 153
9.2.5 Beroep tot nietigverklaring art. 263 VWEU ........................................................................... 154
9.2.5.1 Voorwerp beroep tot nietigverklaring ............................................................... 155
9.2.5.2 Wie kan nietigheid vorderen? .......................................................................... 155
9.2.5.3 Termijn instellen beroep tot nietigverklaring ..................................................... 159
9.2.5.4 Gevolgen van de nietigverklaring ..................................................................... 160
9.2.6 beroep wegens nalaten – art. 265 VWEU ............................................................................. 160
9.2.7 Beroep tot schadevergoeding - Artikel 268 VWEU j° artikel 340 VWEU................................... 161
9.3 onrechtstreekse procedures - Artikel 267 VWEU ................................................................. 162
9.3.1 Procedureverloop ............................................................................................................. 163
9.3.1.1 Specifiek geval: prejudiciële spoedprocedure .................................................. 163
9.3.2 wie kan een prejudiciële vraag stellen? ............................................................................... 164
9.3.3 Hoe? ................................................................................................................................ 165
9.3.3.1 Formulering prejudiciële vraag ........................................................................ 165
9.3.4 Waarover? Onderwerp prejudiciële vraag ........................................................................... 165
9.3.4.1 (1) Interpretatie primair en secundair EU-recht ................................................. 165
9.3.4.2 (2) Geldigheid secundair recht ......................................................................... 166
9.3.5 Wanneer kan/moet dit? ..................................................................................................... 166
9.3.5.1 Verwijzingsrecht ............................................................................................. 166
9.3.5.2 Verwijzingsplicht ............................................................................................ 167
9.3.5.3 Gevolgen uitleggingsarrest .............................................................................. 169
9.3.5.4 gevolgen geldigheidsarrest .............................................................................. 169
9.3.6 Prejudiciële vragen omtrent uiteenlopende onderwerpen .................................................... 169
9.3.7 conclusie ......................................................................................................................... 169
9.4 gastcollege 27/02: Belgische inbreuken op het Europees recht ............................................ 170
Pagina 7 van 187
,algemene informatie - Wooclap
9.4.1 inleiding ........................................................................................................................... 170
9.4.1.1 Belgische coördinatie van het Europees beleid ................................................. 170
9.4.2 Wat kan er vooraf gaan aan een inbreukprocedure? ............................................................ 171
9.4.2.1 1. Pre-inbreuk................................................................................................. 171
9.4.3 Wat is een inbreukprocedure? ........................................................................................... 174
9.4.3.1 Soorten inbreuken .......................................................................................... 174
9.4.3.2 Verschillende stadia in een inbreukprocedure .................................................. 176
9.4.4 Wat kan het gevolg van een inbreukprocedure zijn? ............................................................. 176
9.4.4.1 Verwijzing naar het HJEU ................................................................................. 176
9.4.4.2 Financiële boetes ........................................................................................... 177
9.4.5 Hoe staat België er momenteel voor? ................................................................................. 178
9.4.5.1 Omzettingstekort............................................................................................ 179
10 Doorwerking van het materieel EU-recht in het nationaal recht ..................................... 180
10.1 Doorwerking van EU-verdragsbepalingen ........................................................................... 180
10.1.1 Interpretatie van de criteria voor directe werking: volle werking ............................................ 180
10.1.2 Grenzen aan de doorwerking van EU-verdragsbepalingen .................................................... 182
10.1.2.1 1/ Grenzen aan de soepele toepassing van de ‘directe werking-voorwaarden’ .... 182
10.1.2.2 2/ Directe werking kan worden begrensd in de tijd ............................................ 182
10.2 Doorwerking van secundair EU-recht ................................................................................. 183
10.2.1 directe werking verordeningen ........................................................................................... 183
10.2.2 Directe werking richtlijnen ................................................................................................. 183
10.2.2.1 Verticale directe werking van richtlijnen ........................................................... 184
10.2.2.2 Horizontale directe werking richtlijnen ............................................................. 185
10.2.2.3 samenvatting directe werking richtlijnen (!!) ..................................................... 186
10.2.3 Directe werking besluiten .................................................................................................. 187
10.3 samenvatting .................................................................................................................... 187
Pagina 8 van 187
, De EU: enkele basisfeiten en cijfers - Wooclap
1 DE EU: ENKELE BASISFEITEN EN CIJFERS
Feiten en cijfers | Europese Unie
1.1 WOOCLAP
Wat is de omvang van de EU? 446 miljoen mensen - 27 landen
Welk land is geen lid van de Europese Unie? Zwitserland
- Lidstaten goed kennen!!!
Zijn er nog andere landen die kandidaat zijn om lid te worden van de Europese Unie? Ja, meerdere
Pagina 9 van 187
