GESCHIEDENIS VAN HET
RECHT EN DE POLITIEK
Academiejaar 2019-2020
,INHOUD
definitie: “geschiedenis van het publiekrecht en de politiek”.............................................7
geschiedenis.................................................................................................................... 7
de historische benadering is een metajuridische benadering.......................................7
de wisselwerking tussen recht(swetenschap) en geschiedenis(wetenschap)...............8
continuïteit................................................................................................................. 12
historische kritiek....................................................................................................... 12
historische achtergrond.............................................................................................. 12
historische kennismaking met de faculteit.................................................................13
politiek........................................................................................................................... 14
publiekrecht................................................................................................................... 15
wat is publiekrecht?.................................................................................................... 15
het ontstaan van het publiekrecht..............................................................................17
de doelstellingen van deze cursus....................................................................................19
publiekrechtelijke basisbegrippen.................................................................................19
recht als instrument van de macht................................................................................20
inzicht leidt tot relativering en kritiek............................................................................20
mijlpalen en culturele bagage.......................................................................................20
tendensen...................................................................................................................... 20
juridische en andere legitimaties...................................................................................21
aanpak.............................................................................................................................. 23
afbakening van het terrein............................................................................................ 23
chronologisch............................................................................................................. 23
geografisch................................................................................................................. 23
thematisch.................................................................................................................. 24
de oudste bouwstenen van het publiekrecht....................................................................25
de bakermat aan de middellandse zee..........................................................................25
democratie, oligarchie, monarchie................................................................................25
het spontaan gegroeide recht: het gewoonterecht...........................................................25
wat is gewoonte? legitimatie en bron............................................................................25
bestaansvoorwaarden: herhaling en dwang..................................................................25
kenmerken.................................................................................................................... 26
de verhouding wet-gewoonte........................................................................................26
gewoonterecht versus specialisering en verschriftelijking.............................................27
het recht wordt een autonome wetenschap: het romeinse recht......................................27
belang en periodisering................................................................................................. 27
een kort historisch overzicht.......................................................................................... 27
2
, het oud-romeinse recht.............................................................................................. 27
het voor-klassieke recht............................................................................................. 29
het klassieke recht..................................................................................................... 30
het na-klassieke recht................................................................................................ 31
het justiaans recht...................................................................................................... 31
het byzantijns recht.................................................................................................... 32
de kerk.............................................................................................................................. 32
de eerste drie eeuwen................................................................................................... 32
de christianisering van de vierde eeuw.........................................................................33
de kerk als brug tussen oudheid en middeleeuwen.......................................................33
de germaanse verwoesting en heropbouw.......................................................................34
van romeinen naar germanen: een publiekrechtelijke achteruitgang............................34
publiekrecht bij de franken?.......................................................................................... 35
de karolingische renaissance......................................................................................... 35
het karolingische recht.................................................................................................. 36
het leenstelsel: oorsprong en latere evolutie.................................................................36
ontstaan, definitie en vorm......................................................................................... 37
het leencontract en de eruit voortvloeiende verbintenissen.......................................38
de latere evoluties...................................................................................................... 39
de klassieke feodaliteit: feodalisatie van de grond en van de staat............................39
het graafschap vlaanderen......................................................................................... 40
het leenrecht van 1300 tot 1789-1795.......................................................................41
evaluatie van de feodaliteit........................................................................................41
de verbrokkeling van recht en macht...............................................................................42
de ondergang van het karolingische rijk: de macht verbrokkelt....................................42
het verdrag van Verdun.............................................................................................. 42
De territoriale vorstendommen..................................................................................42
de heerlijkheden......................................................................................................... 43
enkele grenzen aan de verbrokkeling............................................................................44
territorialisering.......................................................................................................... 44
de godsvredes............................................................................................................ 45
het heilig roomse rijk der duitse natie........................................................................46
communalisme................................................................................................................. 47
stadsrechten.................................................................................................................. 47
stadspoorters: de eerste burgers...................................................................................49
de macht in de steden en de steden aan de macht.......................................................49
de soevereine vorst en het minder soevereine vlaanderen..............................................50
het soevereiniteitsstreven in theorie en praktijk............................................................50
3
, het vlaamse soevereiniteitsstreven en 1302.................................................................51
constitutionalisme............................................................................................................. 52
algemeen....................................................................................................................... 52
engeland........................................................................................................................ 52
constituties in de zuidelijke nederlanden?.....................................................................53
parlementarisme.............................................................................................................. 53
terminologische evolutie: curia, raad, parlement en vertegenwoordiging.....................53
engeland........................................................................................................................ 55
parlementen in de zuidelijke nederlanden?...................................................................55
evaluatie: vertegenwoordiging en democratie...............................................................56
een vernieuwde kerk........................................................................................................ 58
de gregoriaanse hervorming en de investituurstrijd......................................................58
de geboorte van de canonistiek.....................................................................................59
de renaissance van de twaalfde eeuw..............................................................................60
de herboren rechtswetenschap en haar invloed op het publiekrecht............................60
de (her)geboorte van de wetgeving...............................................................................61
begin van de bureaucratisering.....................................................................................61
de invloed van de rechtswetenschap op het strafrecht.................................................61
het succes van de romeinsrechtelijke receptie..............................................................61
bourgondische, spaanse, oostenrijkse en bijna afhankelijke nederlanden........................62
de bourgondiërs, keizer karel en de 17 provinciën........................................................62
de scheuring van de nederlanden..................................................................................65
albrecht en isabella: quasi-soevereine vorsten in de zuidelijke nederlanden.................66
de spaanse en oostenrijkse periodes.............................................................................67
de uitbouw van de staatsmacht........................................................................................67
theoretische onderbouwing van het absolutisme..........................................................67
het absolutisme in praktijk............................................................................................ 68
het verplicht absolutisme en het natuurrecht................................................................71
bureaucratisering: de boom van de instellingen............................................................76
De evolutie van het recht................................................................................................. 77
Verschriftelijking............................................................................................................ 77
de verenigde staten van Amerika: een nieuw staats- en burgerconcept..........................81
de amerikaanse onafhankelijkheid en fundamentele teksten........................................81
een federale staat met scheiding der machten.............................................................82
de amerikaanse staatsstructuur.................................................................................82
waar komt de scheiding der machten vandaan?........................................................84
de fundamentele rechten.............................................................................................. 85
de amerikaanse verklaringen.....................................................................................85
4
, waar komen die fundamentele rechten vandaan?......................................................85
de franse revolutie en de franse invloed op belgië...........................................................85
de franse revolutie......................................................................................................... 85
de latere franse evoluties en het belang van de franse invloed voor belgië..................88
het einde van het ancien régime in de zuidelijke nederlanden.........................................89
het verenigd koninkrijk der nederlanden..........................................................................91
ontstaan........................................................................................................................ 91
kroniek van een aangekondigde breuk..........................................................................92
het onafhankelijke belgië.................................................................................................. 93
de belgiscshe grondwet: een pragmatisch conservatisme.............................................93
belgië tot aan de eerste wereldoorlog...........................................................................99
crisismomenten temperen het vooruitgangsoptimisme..................................................100
inleiding....................................................................................................................... 100
het communisme......................................................................................................... 100
de vestiging van het derde rijk....................................................................................101
belgië en de wereldoorlogen........................................................................................ 102
de eerste wereldoorlog............................................................................................. 102
het interbellum......................................................................................................... 103
de tweede wereldoorlog........................................................................................... 104
evaluatie................................................................................................................... 104
de last van het verleden.............................................................................................. 105
verfijning en mondialisering van structuren en mensenrechten: de rechtsstaat.............105
het ideaal van de rechtsstaat......................................................................................105
verbreding: internationale bekommeris.......................................................................106
inleiding.................................................................................................................... 106
de europese éénmaking (europales)........................................................................106
de raad van europa.................................................................................................. 113
verdieping: naar de effectieve realisatie van de materiële rechtsstaat.......................113
de evolutie van het kiesrecht...................................................................................113
vrijheden van de tweede en derde generatie...........................................................113
consitutionele toetsing............................................................................................. 114
de versplintering van de soevereiniteit en de opkomst van de subsidiariteit...........114
het bestuur aan banden........................................................................................... 115
internationalisering................................................................................................... 115
maar toch nog werk aan de winkel..............................................................................115
de politieke partijen en de klassieke belgische breuklijnen............................................117
definitie en wettelijk statuut van partijen....................................................................117
ontstaanstheorieën en functies...................................................................................118
5
, summiere geschiedenis van de belangrijkste belgische partijen.................................119
de liberalen 1846 - 1884........................................................................................... 119
de socialisten............................................................................................................ 121
de katholieken.......................................................................................................... 122
de taalpartijen.......................................................................................................... 122
de communisten....................................................................................................... 123
de belangrijkste politieke evoluties.................................................................................123
kerk en staat en het ideologische debat......................................................................123
verdere uitbouw van de verzorgingsstaat via overlegdemocratie...............................124
van vlaamse ontvoogding tot federale staat................................................................124
de taalkwestie.......................................................................................................... 124
de defederalisering................................................................................................... 125
de rol van de vorst....................................................................................................... 126
HOOFDSTUK 1. INLEIDING:
DEFINITIE, DOELSTELLING EN
AANPAK
Recht is maar een middel om de maatschappij te ordenen
≠ doel
≠ objectief ; resultaat van macht, om te onderdrukken
= gestolde politiek
6
RECHT EN DE POLITIEK
Academiejaar 2019-2020
,INHOUD
definitie: “geschiedenis van het publiekrecht en de politiek”.............................................7
geschiedenis.................................................................................................................... 7
de historische benadering is een metajuridische benadering.......................................7
de wisselwerking tussen recht(swetenschap) en geschiedenis(wetenschap)...............8
continuïteit................................................................................................................. 12
historische kritiek....................................................................................................... 12
historische achtergrond.............................................................................................. 12
historische kennismaking met de faculteit.................................................................13
politiek........................................................................................................................... 14
publiekrecht................................................................................................................... 15
wat is publiekrecht?.................................................................................................... 15
het ontstaan van het publiekrecht..............................................................................17
de doelstellingen van deze cursus....................................................................................19
publiekrechtelijke basisbegrippen.................................................................................19
recht als instrument van de macht................................................................................20
inzicht leidt tot relativering en kritiek............................................................................20
mijlpalen en culturele bagage.......................................................................................20
tendensen...................................................................................................................... 20
juridische en andere legitimaties...................................................................................21
aanpak.............................................................................................................................. 23
afbakening van het terrein............................................................................................ 23
chronologisch............................................................................................................. 23
geografisch................................................................................................................. 23
thematisch.................................................................................................................. 24
de oudste bouwstenen van het publiekrecht....................................................................25
de bakermat aan de middellandse zee..........................................................................25
democratie, oligarchie, monarchie................................................................................25
het spontaan gegroeide recht: het gewoonterecht...........................................................25
wat is gewoonte? legitimatie en bron............................................................................25
bestaansvoorwaarden: herhaling en dwang..................................................................25
kenmerken.................................................................................................................... 26
de verhouding wet-gewoonte........................................................................................26
gewoonterecht versus specialisering en verschriftelijking.............................................27
het recht wordt een autonome wetenschap: het romeinse recht......................................27
belang en periodisering................................................................................................. 27
een kort historisch overzicht.......................................................................................... 27
2
, het oud-romeinse recht.............................................................................................. 27
het voor-klassieke recht............................................................................................. 29
het klassieke recht..................................................................................................... 30
het na-klassieke recht................................................................................................ 31
het justiaans recht...................................................................................................... 31
het byzantijns recht.................................................................................................... 32
de kerk.............................................................................................................................. 32
de eerste drie eeuwen................................................................................................... 32
de christianisering van de vierde eeuw.........................................................................33
de kerk als brug tussen oudheid en middeleeuwen.......................................................33
de germaanse verwoesting en heropbouw.......................................................................34
van romeinen naar germanen: een publiekrechtelijke achteruitgang............................34
publiekrecht bij de franken?.......................................................................................... 35
de karolingische renaissance......................................................................................... 35
het karolingische recht.................................................................................................. 36
het leenstelsel: oorsprong en latere evolutie.................................................................36
ontstaan, definitie en vorm......................................................................................... 37
het leencontract en de eruit voortvloeiende verbintenissen.......................................38
de latere evoluties...................................................................................................... 39
de klassieke feodaliteit: feodalisatie van de grond en van de staat............................39
het graafschap vlaanderen......................................................................................... 40
het leenrecht van 1300 tot 1789-1795.......................................................................41
evaluatie van de feodaliteit........................................................................................41
de verbrokkeling van recht en macht...............................................................................42
de ondergang van het karolingische rijk: de macht verbrokkelt....................................42
het verdrag van Verdun.............................................................................................. 42
De territoriale vorstendommen..................................................................................42
de heerlijkheden......................................................................................................... 43
enkele grenzen aan de verbrokkeling............................................................................44
territorialisering.......................................................................................................... 44
de godsvredes............................................................................................................ 45
het heilig roomse rijk der duitse natie........................................................................46
communalisme................................................................................................................. 47
stadsrechten.................................................................................................................. 47
stadspoorters: de eerste burgers...................................................................................49
de macht in de steden en de steden aan de macht.......................................................49
de soevereine vorst en het minder soevereine vlaanderen..............................................50
het soevereiniteitsstreven in theorie en praktijk............................................................50
3
, het vlaamse soevereiniteitsstreven en 1302.................................................................51
constitutionalisme............................................................................................................. 52
algemeen....................................................................................................................... 52
engeland........................................................................................................................ 52
constituties in de zuidelijke nederlanden?.....................................................................53
parlementarisme.............................................................................................................. 53
terminologische evolutie: curia, raad, parlement en vertegenwoordiging.....................53
engeland........................................................................................................................ 55
parlementen in de zuidelijke nederlanden?...................................................................55
evaluatie: vertegenwoordiging en democratie...............................................................56
een vernieuwde kerk........................................................................................................ 58
de gregoriaanse hervorming en de investituurstrijd......................................................58
de geboorte van de canonistiek.....................................................................................59
de renaissance van de twaalfde eeuw..............................................................................60
de herboren rechtswetenschap en haar invloed op het publiekrecht............................60
de (her)geboorte van de wetgeving...............................................................................61
begin van de bureaucratisering.....................................................................................61
de invloed van de rechtswetenschap op het strafrecht.................................................61
het succes van de romeinsrechtelijke receptie..............................................................61
bourgondische, spaanse, oostenrijkse en bijna afhankelijke nederlanden........................62
de bourgondiërs, keizer karel en de 17 provinciën........................................................62
de scheuring van de nederlanden..................................................................................65
albrecht en isabella: quasi-soevereine vorsten in de zuidelijke nederlanden.................66
de spaanse en oostenrijkse periodes.............................................................................67
de uitbouw van de staatsmacht........................................................................................67
theoretische onderbouwing van het absolutisme..........................................................67
het absolutisme in praktijk............................................................................................ 68
het verplicht absolutisme en het natuurrecht................................................................71
bureaucratisering: de boom van de instellingen............................................................76
De evolutie van het recht................................................................................................. 77
Verschriftelijking............................................................................................................ 77
de verenigde staten van Amerika: een nieuw staats- en burgerconcept..........................81
de amerikaanse onafhankelijkheid en fundamentele teksten........................................81
een federale staat met scheiding der machten.............................................................82
de amerikaanse staatsstructuur.................................................................................82
waar komt de scheiding der machten vandaan?........................................................84
de fundamentele rechten.............................................................................................. 85
de amerikaanse verklaringen.....................................................................................85
4
, waar komen die fundamentele rechten vandaan?......................................................85
de franse revolutie en de franse invloed op belgië...........................................................85
de franse revolutie......................................................................................................... 85
de latere franse evoluties en het belang van de franse invloed voor belgië..................88
het einde van het ancien régime in de zuidelijke nederlanden.........................................89
het verenigd koninkrijk der nederlanden..........................................................................91
ontstaan........................................................................................................................ 91
kroniek van een aangekondigde breuk..........................................................................92
het onafhankelijke belgië.................................................................................................. 93
de belgiscshe grondwet: een pragmatisch conservatisme.............................................93
belgië tot aan de eerste wereldoorlog...........................................................................99
crisismomenten temperen het vooruitgangsoptimisme..................................................100
inleiding....................................................................................................................... 100
het communisme......................................................................................................... 100
de vestiging van het derde rijk....................................................................................101
belgië en de wereldoorlogen........................................................................................ 102
de eerste wereldoorlog............................................................................................. 102
het interbellum......................................................................................................... 103
de tweede wereldoorlog........................................................................................... 104
evaluatie................................................................................................................... 104
de last van het verleden.............................................................................................. 105
verfijning en mondialisering van structuren en mensenrechten: de rechtsstaat.............105
het ideaal van de rechtsstaat......................................................................................105
verbreding: internationale bekommeris.......................................................................106
inleiding.................................................................................................................... 106
de europese éénmaking (europales)........................................................................106
de raad van europa.................................................................................................. 113
verdieping: naar de effectieve realisatie van de materiële rechtsstaat.......................113
de evolutie van het kiesrecht...................................................................................113
vrijheden van de tweede en derde generatie...........................................................113
consitutionele toetsing............................................................................................. 114
de versplintering van de soevereiniteit en de opkomst van de subsidiariteit...........114
het bestuur aan banden........................................................................................... 115
internationalisering................................................................................................... 115
maar toch nog werk aan de winkel..............................................................................115
de politieke partijen en de klassieke belgische breuklijnen............................................117
definitie en wettelijk statuut van partijen....................................................................117
ontstaanstheorieën en functies...................................................................................118
5
, summiere geschiedenis van de belangrijkste belgische partijen.................................119
de liberalen 1846 - 1884........................................................................................... 119
de socialisten............................................................................................................ 121
de katholieken.......................................................................................................... 122
de taalpartijen.......................................................................................................... 122
de communisten....................................................................................................... 123
de belangrijkste politieke evoluties.................................................................................123
kerk en staat en het ideologische debat......................................................................123
verdere uitbouw van de verzorgingsstaat via overlegdemocratie...............................124
van vlaamse ontvoogding tot federale staat................................................................124
de taalkwestie.......................................................................................................... 124
de defederalisering................................................................................................... 125
de rol van de vorst....................................................................................................... 126
HOOFDSTUK 1. INLEIDING:
DEFINITIE, DOELSTELLING EN
AANPAK
Recht is maar een middel om de maatschappij te ordenen
≠ doel
≠ objectief ; resultaat van macht, om te onderdrukken
= gestolde politiek
6
