INLEIDING TOT DE RECHTSFILOSOFIE – HOC 1 – WAT IS RECHTSFILOSOFIE?
MIDDELEEUWEN: GOD & RECHT
WAT IS RECHTSFILOSOFIE?
WAT IS RECHT?
Juristen:
- Geheel van regels die neerslag vinden in de bronnen van het recht (algemene principes,
wetten, gewoonten, etc.)
- Deze regels vinden toepassing in de praktijk van rechtspraak en rechtsleer.
- Zoektocht binnen dit system naar meest adequate juridische oplossing van een bepaald
probleem (vb. euthanasie)
- Intern perspectief
Sociologen:
Gaat niet om de vraag wat geldend recht is, recht als sociaal fenomeen, extern perspectief
- Recht (nauw): maatschappelijke controle uitgeoefend door systematische aanwending
van macht
- Recht (breed): geheel van collectieve gedragingen en normen die het sociale leven
structureren.
Filosofen:
Dubbele betekenis van het woord ‘recht’
- Morele rechtvaardigheid: noodzakelijk verband tussen recht en moraliteit.
o Natuurrechtleer: kijk naar verbinding tussen recht en rechtvaardigheid
- Bestaand positief rechtsstelsel: een juridische ordening die feitelijk effectief is binnen
een bepaald grondgebied (bepaald door macht). Ordenende functie van recht, ook bij
onrechtvaardigheid
o Rechtspositivisme: amorele/geen band met rechtvaardigheid
Rechtspositivisme en natuurrecht = de twee stromingen binnen rechtsfilosofie
WAT IS RECHTSFILOSOFIE?
Men kan er geen definitie op plakken → een mogelijke definitie van Westerman: ‘Een poging om
enigszins geordend en systematisch na te denken over aard, functie, reikwijdte en legitimiteit
van het recht’
Grondvrager dat rechtsfilosofie behandelt:
- In hoeverre houdt recht verband met moraal en rechtvaardigheid?
- In hoeverre is recht louter een machtsinstrument?
- Hoe kun je juridische dwang rechtvaardigen?
- Wanneer moet men aan het recht gehoorzamen?
- Tot welke grens mag de overheid zich met het leven van haar burgers bemoeien?
1
,Juristen buiten het kader:
Strafrechter: Is het strafrecht wel de geschikte manier om mensen te bewegen regels na te
leven?
Wetgevingsjurist: welke zaken moeten wel en niet door de overheid geregeld worden?
Rechter: Moet ik wetten toepassen die fundamenteel onrechtvaardig zijn of tot een
onrechtvaardige uitkomst leiden?
→ dit is waarom juristen rechtsfilosofie nodig hebben: het recht kan niet alles opvangen,
filosofie nodig, een vraag over het recht kan je niet altijd met het recht beantwoorden
De filosofische benadering:
Rechtsfilosofen behandelen dezelfde thema’s als juristen MAAR ze hebben wel een andere
benadering en perspectief:
- Niet alleen een intern perspectief, vragen vanuit het terrein van het recht
- Maar een extern perspectief van buiten, van een afstand, over het recht
- Zinvol voor juristen om van tijd tot tijd de eigen activiteit kritisch van afstand te bekijken
FILOSOFIE EN WETENSCHAP
Wetenschap: bepaalde stabiele beschrijving of verklaring van de werkelijkheid (ook sociologie of
sociale wetenschap)
Filosofie: bepaalde visie op de wereld voorstellen en daarvoor beargumenteren
Verschillende benaderingen tussen filosofen (stromingen)
Typisch: Debat tussen filosofen en kritiek op andere visies
Filosofie als zoektocht naar grondslagen
- Ethiek: van morele oordelen over goed en kwaad
- Wetenschap: van wetenschappelijke en niet-wetenschappelijke kennis
- Recht: van juridische en niet-juridische regels
RECHT, ETHIEK, POLITIEK
Juridische regels als deelverzameling van sociale regels die zien op het samenleven tussen
mensen in de maatschappij (religieuze regels, etiquette, sociale regels, gewoonte, morele
regels)
Recht deels als autonoom systeem is historische ontwikkeling: ontwikkeling van aparte
beroepsgroep met eigen taal, gebruiken, kleding en ceremonie
Niet in isolatie te zien van andere praktijken en maatschappij, vragen van moreel en politiek
2
,DEEL I: HISTORISCHE ONTWIKKELING VAN DE RECHTSFILOSOFIE – VAN DE
MIDDELEEUWEN TOT DE 20e EEUW
MIDDELEEUWEN – GOD EN RECHT
ACHTERGROND
- Historisch begrip van grondslagen van onze huidige democratische rechtstaat
- Inzicht in de legitimatie van staat en recht
- Terug naar de Middeleeuwen waar er heel anders over het doel van staat en recht werd
gedacht dan nu: er waren geen noties van gelijkheid en vrijheid
- 2 denkers: Augustinus & Thomas van Aquino
FEODALISME
- Chaos door ineenstorten maatschappelijke orde West-Romeinse rijk in vierde eeuw,
men moet nadenken over hoe men verder moet
- Wereldlijke macht bij de keizer
- Feodale maatschappij opgedeeld in kleinere eenheden onder leiding van de adel
- Geestelijke macht bij de Rooms-Katholieke kerk
- Standenmaatschappij: geestelijken, adel, boeren & burgers
- Complex stelsel van wederzijdse verplichtingen tussen standen.
- In dit hiërarchisch systeem heeft individu zelf geen rechten en plichten
- Mens niet als autonoom individu, maar ontleent identiteit aan de stand waartoe men
behoort → hierdoor: rechten en privileges behoren niet tot individuen maar wel tot een
stand
- Vrijheidsrechten als groepsrechten van een stand: voorrechten van bepaalde groep
tegen opkomende centrale macht van vorst
- Verdragen als Magna Carta (1215): bescherming collectieve privileges van adel tegen
aanspraken koning
RES PUBLICA CHRISTIANA
= internationale gemeenschap van christelijke volkeren en staten.
- Geestelijke macht beruste bij de Rooms-Katholieke kerk
- Augustinus van Hippo (354 – 430 n Chr.) schrijft het boek Stad van God begin 5e eeuw
- Introduceert het begrip res publica Christiana: de internationale gemeenschap van
christelijke volkeren en staten
- Christelijke kerk positief afgezet tegen de aanspraken van het Romeinse Rijk op de res
publica (republiek/ publieke zaak als de gemeenschap en haar welzijn).
- Betwisting legitimiteit van Rome als staat omdat het rijk was veroverd met geweld en niet
door rechtvaardigheid;
- Christelijke kerk wel als echte res publica, opgericht voor welzijn van mensheid.
- RPC als denkkader impliceerde:
o Geloofseenheid
o Erkenning van het overkoepelend geestelijk gezag van de Paus
o Het heilige recht van de kerk om ketterij, desnoods te vuur en te zwaard, te
bestrijden en de wereldlijke overheid te verplichten daaraan mee te werken.
3
, SOEVEREINITEIT
= het recht van een bestuursorgaan om het hoogste gezag uit te oefenen zonder dat het
verantwoording verschuldigd is aan een ander orgaan
- Augustinus ook vaak geassocieerd met doctrine van goddelijke soevereiniteit.
- Soevereiniteit van God (Christendom): het recht van God om zijn heersende macht over
zijn schepping uit te oefenen.
- Voortdurende controle en verenigend bestuur over wereld
MENSBEELD & MAATSCHAPPIJ
- Zondeval: mens valt ten prooi aan drift en begeerte, ook het intellect kan mensen op
dwaalspoor zetten
- Maatschappij als verzameling van verdorven mensen: hebzucht, ambitie en
machtswellust → dit maakt rechtvaardigheid onmogelijk
AUGUSTINUS OVER DE STAAT
= Zonder rechtvaardigheid is er geen verschil tussen de staat en roversbendes (bv. Alexander de
Grote en de zeerover)
- Ordening alleen via God mogelijk om kwalijke kanten van mens te controleren
- Deel moet zich voegen naar geheel: hogere machten moeten gehoorzaamd worden door
lagere machten
- God is uiteindelijke wetgever en mensen moeten zich richten naar zijn bevelen
AUGUSTINUS OVER HET RECHT
- Implicaties voor het recht
- Menselijke wetten moeten inhoudelijk rechtstreeks uitgaan van Gods Woord als
criterium van rechtvaardigheid (gerechtigheid Gods)
- Goddelijk hoger recht zoals neergeslagen in de Bijbel.
13e EEUW
- Ontwikkelingen van universiteiten in Italië
- Herontdekking van teksten uit de Oudheid
- Invloed van Griekse filosofen zoals Aristotelis op het Christelijke denken
- Spanning tussen:
o Oudgrieks wereldbeeld waarin de verschillende goden zelf gebonden zijn aan een
grondorde
o Christendom met de wil van de almachtige schepper die ook anders zou kunnen
scheppen
- Er komt meer nadruk op de wil van het individu die moet beslissen of die zich gedraagt in
overeenstemming met Gods wil, persoonlijke verantwoording
4
MIDDELEEUWEN: GOD & RECHT
WAT IS RECHTSFILOSOFIE?
WAT IS RECHT?
Juristen:
- Geheel van regels die neerslag vinden in de bronnen van het recht (algemene principes,
wetten, gewoonten, etc.)
- Deze regels vinden toepassing in de praktijk van rechtspraak en rechtsleer.
- Zoektocht binnen dit system naar meest adequate juridische oplossing van een bepaald
probleem (vb. euthanasie)
- Intern perspectief
Sociologen:
Gaat niet om de vraag wat geldend recht is, recht als sociaal fenomeen, extern perspectief
- Recht (nauw): maatschappelijke controle uitgeoefend door systematische aanwending
van macht
- Recht (breed): geheel van collectieve gedragingen en normen die het sociale leven
structureren.
Filosofen:
Dubbele betekenis van het woord ‘recht’
- Morele rechtvaardigheid: noodzakelijk verband tussen recht en moraliteit.
o Natuurrechtleer: kijk naar verbinding tussen recht en rechtvaardigheid
- Bestaand positief rechtsstelsel: een juridische ordening die feitelijk effectief is binnen
een bepaald grondgebied (bepaald door macht). Ordenende functie van recht, ook bij
onrechtvaardigheid
o Rechtspositivisme: amorele/geen band met rechtvaardigheid
Rechtspositivisme en natuurrecht = de twee stromingen binnen rechtsfilosofie
WAT IS RECHTSFILOSOFIE?
Men kan er geen definitie op plakken → een mogelijke definitie van Westerman: ‘Een poging om
enigszins geordend en systematisch na te denken over aard, functie, reikwijdte en legitimiteit
van het recht’
Grondvrager dat rechtsfilosofie behandelt:
- In hoeverre houdt recht verband met moraal en rechtvaardigheid?
- In hoeverre is recht louter een machtsinstrument?
- Hoe kun je juridische dwang rechtvaardigen?
- Wanneer moet men aan het recht gehoorzamen?
- Tot welke grens mag de overheid zich met het leven van haar burgers bemoeien?
1
,Juristen buiten het kader:
Strafrechter: Is het strafrecht wel de geschikte manier om mensen te bewegen regels na te
leven?
Wetgevingsjurist: welke zaken moeten wel en niet door de overheid geregeld worden?
Rechter: Moet ik wetten toepassen die fundamenteel onrechtvaardig zijn of tot een
onrechtvaardige uitkomst leiden?
→ dit is waarom juristen rechtsfilosofie nodig hebben: het recht kan niet alles opvangen,
filosofie nodig, een vraag over het recht kan je niet altijd met het recht beantwoorden
De filosofische benadering:
Rechtsfilosofen behandelen dezelfde thema’s als juristen MAAR ze hebben wel een andere
benadering en perspectief:
- Niet alleen een intern perspectief, vragen vanuit het terrein van het recht
- Maar een extern perspectief van buiten, van een afstand, over het recht
- Zinvol voor juristen om van tijd tot tijd de eigen activiteit kritisch van afstand te bekijken
FILOSOFIE EN WETENSCHAP
Wetenschap: bepaalde stabiele beschrijving of verklaring van de werkelijkheid (ook sociologie of
sociale wetenschap)
Filosofie: bepaalde visie op de wereld voorstellen en daarvoor beargumenteren
Verschillende benaderingen tussen filosofen (stromingen)
Typisch: Debat tussen filosofen en kritiek op andere visies
Filosofie als zoektocht naar grondslagen
- Ethiek: van morele oordelen over goed en kwaad
- Wetenschap: van wetenschappelijke en niet-wetenschappelijke kennis
- Recht: van juridische en niet-juridische regels
RECHT, ETHIEK, POLITIEK
Juridische regels als deelverzameling van sociale regels die zien op het samenleven tussen
mensen in de maatschappij (religieuze regels, etiquette, sociale regels, gewoonte, morele
regels)
Recht deels als autonoom systeem is historische ontwikkeling: ontwikkeling van aparte
beroepsgroep met eigen taal, gebruiken, kleding en ceremonie
Niet in isolatie te zien van andere praktijken en maatschappij, vragen van moreel en politiek
2
,DEEL I: HISTORISCHE ONTWIKKELING VAN DE RECHTSFILOSOFIE – VAN DE
MIDDELEEUWEN TOT DE 20e EEUW
MIDDELEEUWEN – GOD EN RECHT
ACHTERGROND
- Historisch begrip van grondslagen van onze huidige democratische rechtstaat
- Inzicht in de legitimatie van staat en recht
- Terug naar de Middeleeuwen waar er heel anders over het doel van staat en recht werd
gedacht dan nu: er waren geen noties van gelijkheid en vrijheid
- 2 denkers: Augustinus & Thomas van Aquino
FEODALISME
- Chaos door ineenstorten maatschappelijke orde West-Romeinse rijk in vierde eeuw,
men moet nadenken over hoe men verder moet
- Wereldlijke macht bij de keizer
- Feodale maatschappij opgedeeld in kleinere eenheden onder leiding van de adel
- Geestelijke macht bij de Rooms-Katholieke kerk
- Standenmaatschappij: geestelijken, adel, boeren & burgers
- Complex stelsel van wederzijdse verplichtingen tussen standen.
- In dit hiërarchisch systeem heeft individu zelf geen rechten en plichten
- Mens niet als autonoom individu, maar ontleent identiteit aan de stand waartoe men
behoort → hierdoor: rechten en privileges behoren niet tot individuen maar wel tot een
stand
- Vrijheidsrechten als groepsrechten van een stand: voorrechten van bepaalde groep
tegen opkomende centrale macht van vorst
- Verdragen als Magna Carta (1215): bescherming collectieve privileges van adel tegen
aanspraken koning
RES PUBLICA CHRISTIANA
= internationale gemeenschap van christelijke volkeren en staten.
- Geestelijke macht beruste bij de Rooms-Katholieke kerk
- Augustinus van Hippo (354 – 430 n Chr.) schrijft het boek Stad van God begin 5e eeuw
- Introduceert het begrip res publica Christiana: de internationale gemeenschap van
christelijke volkeren en staten
- Christelijke kerk positief afgezet tegen de aanspraken van het Romeinse Rijk op de res
publica (republiek/ publieke zaak als de gemeenschap en haar welzijn).
- Betwisting legitimiteit van Rome als staat omdat het rijk was veroverd met geweld en niet
door rechtvaardigheid;
- Christelijke kerk wel als echte res publica, opgericht voor welzijn van mensheid.
- RPC als denkkader impliceerde:
o Geloofseenheid
o Erkenning van het overkoepelend geestelijk gezag van de Paus
o Het heilige recht van de kerk om ketterij, desnoods te vuur en te zwaard, te
bestrijden en de wereldlijke overheid te verplichten daaraan mee te werken.
3
, SOEVEREINITEIT
= het recht van een bestuursorgaan om het hoogste gezag uit te oefenen zonder dat het
verantwoording verschuldigd is aan een ander orgaan
- Augustinus ook vaak geassocieerd met doctrine van goddelijke soevereiniteit.
- Soevereiniteit van God (Christendom): het recht van God om zijn heersende macht over
zijn schepping uit te oefenen.
- Voortdurende controle en verenigend bestuur over wereld
MENSBEELD & MAATSCHAPPIJ
- Zondeval: mens valt ten prooi aan drift en begeerte, ook het intellect kan mensen op
dwaalspoor zetten
- Maatschappij als verzameling van verdorven mensen: hebzucht, ambitie en
machtswellust → dit maakt rechtvaardigheid onmogelijk
AUGUSTINUS OVER DE STAAT
= Zonder rechtvaardigheid is er geen verschil tussen de staat en roversbendes (bv. Alexander de
Grote en de zeerover)
- Ordening alleen via God mogelijk om kwalijke kanten van mens te controleren
- Deel moet zich voegen naar geheel: hogere machten moeten gehoorzaamd worden door
lagere machten
- God is uiteindelijke wetgever en mensen moeten zich richten naar zijn bevelen
AUGUSTINUS OVER HET RECHT
- Implicaties voor het recht
- Menselijke wetten moeten inhoudelijk rechtstreeks uitgaan van Gods Woord als
criterium van rechtvaardigheid (gerechtigheid Gods)
- Goddelijk hoger recht zoals neergeslagen in de Bijbel.
13e EEUW
- Ontwikkelingen van universiteiten in Italië
- Herontdekking van teksten uit de Oudheid
- Invloed van Griekse filosofen zoals Aristotelis op het Christelijke denken
- Spanning tussen:
o Oudgrieks wereldbeeld waarin de verschillende goden zelf gebonden zijn aan een
grondorde
o Christendom met de wil van de almachtige schepper die ook anders zou kunnen
scheppen
- Er komt meer nadruk op de wil van het individu die moet beslissen of die zich gedraagt in
overeenstemming met Gods wil, persoonlijke verantwoording
4
