Geschiedenis van het Privaatrecht
Tammo Wallinga
INHOUDSOPGAVE
inleiding .......................................................................................................................................................................... 4
Waarom bestuderen we rechtsgeschiedenis? ....................................................................................................... 4
Waarom bestuderen we het Romeinse recht ? ..................................................................................................... 5
Verschillen tussen het Romeinse recht en het hedendaagse (privaat)recht ......................................................... 5
Studie van het Romeinse recht is in twee opzichten nodig en nuttig, ook voor nu:.............................................. 6
Keizer Justinianus en keizerin Theodora ................................................................................................................ 6
Het Corpus Iuris Civilis van keizer Justinianus ............................................................................................................ 6
De receptie van het Romeinse recht ...................................................................................................................... 7
Romeinse chronologie ............................................................................................................................................... 7
Koningstijd: instituties en rechtsbronnen .............................................................................................................. 7
Republiek: .............................................................................................................................................................. 8
Principaat: .............................................................................................................................................................. 9
Dominaat .............................................................................................................................................................. 10
Overzicht van de Justiniaanse wetgeving................................................................................................................. 11
Hoofdstuk II – De procesrechtelijke context ................................................................................................................ 11
Inleiding .................................................................................................................................................................... 11
Het legisactio-proces................................................................................................................................................ 12
het formula-proces .................................................................................................................................................. 12
het cognitieproces.................................................................................................................................................... 14
PRINCIPIVM LITIS.................................................................................................................................................. 14
MEDIVM LITIS ....................................................................................................................................................... 15
VONNIS (definitiva sententia) .............................................................................................................................. 15
Hoofdstuk III: de rechtssubjecten en de beginselen van het erfrecht ......................................................................... 16
Het Institutensysteem .............................................................................................................................................. 16
Personae .................................................................................................................................................................. 17
De Romeinse familia: ........................................................................................................................................... 17
Moderne begrippen: ............................................................................................................................................ 17
De macht van de pater familias: .......................................................................................................................... 18
Echtgenote (uxor) ................................................................................................................................................. 18
1
, Tenietgaan van verbintenissen ............................................................................................................................ 37
Verbintenissen uit delict ...................................................................................................................................... 37
verbintenissen quasi delectio/ maleficio ............................................................................................................. 40
Hoofdstuk VII – Het contractenrecht ........................................................................................................................... 41
Romeins recht: geen algemeen contractenrecht ..................................................................................................... 41
Conventio / contractus / pactum ............................................................................................................................. 42
Gesloten contractensysteem ................................................................................................................................... 42
inhoud en vorm .................................................................................................................................................... 42
beperkte partijautonomie .................................................................................................................................... 42
Openingen in het gesloten systeem ......................................................................................................................... 43
stipulatio .............................................................................................................................................................. 43
nevenbedingen .................................................................................................................................................... 43
innominaatcontracten ......................................................................................................................................... 43
Contracten: wilsovereenstemming vereist .............................................................................................................. 43
Totstandkoming Romeinse contracten .................................................................................................................... 43
Innominaatcontracten ............................................................................................................................................. 45
Onbeschermde afspraken (pacta nuda) ................................................................................................................... 45
Nietigheid en ontkrachting van contracten ............................................................................................................. 45
nietige contracten ................................................................................................................................................ 45
ontkrachting contract wegens bedreiging of bedrog ........................................................................................... 45
ontkrachting contract wegens wettelijke bepalingen of onzedelijke oorzaak ..................................................... 45
inroepen van de nietigheid door bepaalde personen:......................................................................................... 46
Contract en derde .................................................................................................................................................... 46
Nakomen van de verbintenis uit contract ................................................................................................................ 46
Specieszaken en genuszaken ................................................................................................................................... 46
Niet-nakomen .......................................................................................................................................................... 47
van een nog mogelijke prestatie .......................................................................................................................... 47
van een onmogelijk geworden prestatie ............................................................................................................. 47
Niet toerekenbaar tekortkomen .......................................................................................................................... 47
Toerekenbaar tekortkomen bij onmogelijk worden van de prestatie ................................................................. 47
Gevolgen van al dan niet toerekenen van het tekortkomen in de nakoming.......................................................... 48
Risico in technische zin......................................................................................................................................... 48
Verzuim ................................................................................................................................................................ 48
Ontbinding van contracten ...................................................................................................................................... 49
3
, 2. Vanwege het academisch karakter van de universitaire rechten-opleiding:
inzicht in samenhang tussen sociale, wetenschappelijke en juridische verschijnselen.
3. Het verleden als schatkamer van het heden.
= fouten in het heden voorkomen door te kijken naar het verleden.
WAAROM BE STUDEREN WE HET ROMEINSE RECHT ?
1. Vanwege de receptie van het Romeinse recht in het continentaal-Europese recht
(en ook daarbuiten, overigens)
=
het doordringen van het Romeinse recht in de rechtspraktijk vanaf 1100 tot 1900.
2. Verwetenschappelijking van het recht vond plaats aan de hand van de bestudering van de
Romeinse bronnen.
(boeken vanaf Bologna 1100 tot een aantal eeuwen geleden)
Verwetenschappelijking: nadenken over het recht, systematiek aanbrengen of bestuderen in het
recht.
VERSCHILLEN TUSSEN HET ROMEINSE RECHT EN HET HEDENDAAGSE (PRIVAAT)RECHT
1. Het Romeinse privaatrecht omvat (veel) meer dan het huidige privaatrecht:
Vb. het “delictenrecht” (delicten zijn gevallen die tegenwoordig tot het publiekrecht horen, in de tijd
van de Romeinen (zwak overheidsapparaat) ging het voornamelijk tussen burgers. Bv. Diefstal waarbij
de bestolene op zoek moet gaan naar de dief en deze voor de rechter moet brengen))
N.B. onderscheid crimina publica / delicta privata (publieke crime, overheid die optreedt =
zeer beperkt vb. Hoogverraad, verkiezingen saboteren, majesteitsschennis...)
2. In het Romeinse recht staat het procesrecht voorop, niet het materiële recht:
ubi remedium, ibi ius (waar een rechtsmiddel is, daar is ook een recht);
3. het Romeinse recht gaat uit van een concrete casuspositie (casuïstisch), het huidige
(continentaal-Europese) privaatrecht gaat uit van een geschreven wettekst of van een
algemeen rechtsbeginsel;
4. de Romeinse staat was nog geen rechtsstaat;
5. de rechtsbronnen hebben een andere hiërarchie (nu: goede hiërarchische structuur): de
verhouding tussen wetgeving, rechtspraak en rechtswetenschap is in de tijd veranderd.
5
, Ius civilis: wereldlijk, Romeins recht dat aan de universiteiten in de late Middeleeuwen werd
onderschreven (vs Corpus ius Canonici, kerkelijk recht)
Corpus Ius civilis ~Janus: Romeinde God van de tijd, kijkt naar het heden en naar het verleden.
= afsluiting van het eerste leven (Wet 12 Tafelen tot Justinianus zijn dagen)
= begin tweede leven (basistekst voor juridisch onderwijs.)
Ius civile :
- Wetten aanvaard uit de volksvergaderingen
- Afgekondigd door magistraten
- Gewoonterecht (aanvullingen uit gewoonte)
- Plebiscieten (Lex Aquilia)
- Adviezen van juristen
Ius honorarium :
- Recht door magistraten gevormd
- Doel om ius civile te ondersteunen, aan te vullen en te corrigeren
- Vb. Edict van de praetor
DE RECEPTIE VAN HET ROMEINSE RECHT
- het Corpus Iuris Civilis naar Italië: 544-554; Sanctio Pragmatica pro petitione Vigilii →
tekst I-5
- 1088: Bologna (± 1120: Irnerius)
- Europese universiteiten
- Glossatoren
- School van Orléans
- Postglossatoren / Commentatoren
- Humanisten
- Natuurrecht / Rederecht / Vernunftrecht
- De Historische School en de Pandectenwissenschaft
ROMEINSE CHRONOLOGIE
Koningstijd v.Chr. – 509 v.Chr.
Republiek 509 – 27 v.Chr.
Principaat 27 v.Chr. – 284 n.Chr.
Dominaat 284 n.Chr. – (of 1453?)
KONINGSTIJD: INSTITUTIES EN RECHTSBRONNEN
ABSOLUUT KONINGSCHAP
7
Tammo Wallinga
INHOUDSOPGAVE
inleiding .......................................................................................................................................................................... 4
Waarom bestuderen we rechtsgeschiedenis? ....................................................................................................... 4
Waarom bestuderen we het Romeinse recht ? ..................................................................................................... 5
Verschillen tussen het Romeinse recht en het hedendaagse (privaat)recht ......................................................... 5
Studie van het Romeinse recht is in twee opzichten nodig en nuttig, ook voor nu:.............................................. 6
Keizer Justinianus en keizerin Theodora ................................................................................................................ 6
Het Corpus Iuris Civilis van keizer Justinianus ............................................................................................................ 6
De receptie van het Romeinse recht ...................................................................................................................... 7
Romeinse chronologie ............................................................................................................................................... 7
Koningstijd: instituties en rechtsbronnen .............................................................................................................. 7
Republiek: .............................................................................................................................................................. 8
Principaat: .............................................................................................................................................................. 9
Dominaat .............................................................................................................................................................. 10
Overzicht van de Justiniaanse wetgeving................................................................................................................. 11
Hoofdstuk II – De procesrechtelijke context ................................................................................................................ 11
Inleiding .................................................................................................................................................................... 11
Het legisactio-proces................................................................................................................................................ 12
het formula-proces .................................................................................................................................................. 12
het cognitieproces.................................................................................................................................................... 14
PRINCIPIVM LITIS.................................................................................................................................................. 14
MEDIVM LITIS ....................................................................................................................................................... 15
VONNIS (definitiva sententia) .............................................................................................................................. 15
Hoofdstuk III: de rechtssubjecten en de beginselen van het erfrecht ......................................................................... 16
Het Institutensysteem .............................................................................................................................................. 16
Personae .................................................................................................................................................................. 17
De Romeinse familia: ........................................................................................................................................... 17
Moderne begrippen: ............................................................................................................................................ 17
De macht van de pater familias: .......................................................................................................................... 18
Echtgenote (uxor) ................................................................................................................................................. 18
1
, Tenietgaan van verbintenissen ............................................................................................................................ 37
Verbintenissen uit delict ...................................................................................................................................... 37
verbintenissen quasi delectio/ maleficio ............................................................................................................. 40
Hoofdstuk VII – Het contractenrecht ........................................................................................................................... 41
Romeins recht: geen algemeen contractenrecht ..................................................................................................... 41
Conventio / contractus / pactum ............................................................................................................................. 42
Gesloten contractensysteem ................................................................................................................................... 42
inhoud en vorm .................................................................................................................................................... 42
beperkte partijautonomie .................................................................................................................................... 42
Openingen in het gesloten systeem ......................................................................................................................... 43
stipulatio .............................................................................................................................................................. 43
nevenbedingen .................................................................................................................................................... 43
innominaatcontracten ......................................................................................................................................... 43
Contracten: wilsovereenstemming vereist .............................................................................................................. 43
Totstandkoming Romeinse contracten .................................................................................................................... 43
Innominaatcontracten ............................................................................................................................................. 45
Onbeschermde afspraken (pacta nuda) ................................................................................................................... 45
Nietigheid en ontkrachting van contracten ............................................................................................................. 45
nietige contracten ................................................................................................................................................ 45
ontkrachting contract wegens bedreiging of bedrog ........................................................................................... 45
ontkrachting contract wegens wettelijke bepalingen of onzedelijke oorzaak ..................................................... 45
inroepen van de nietigheid door bepaalde personen:......................................................................................... 46
Contract en derde .................................................................................................................................................... 46
Nakomen van de verbintenis uit contract ................................................................................................................ 46
Specieszaken en genuszaken ................................................................................................................................... 46
Niet-nakomen .......................................................................................................................................................... 47
van een nog mogelijke prestatie .......................................................................................................................... 47
van een onmogelijk geworden prestatie ............................................................................................................. 47
Niet toerekenbaar tekortkomen .......................................................................................................................... 47
Toerekenbaar tekortkomen bij onmogelijk worden van de prestatie ................................................................. 47
Gevolgen van al dan niet toerekenen van het tekortkomen in de nakoming.......................................................... 48
Risico in technische zin......................................................................................................................................... 48
Verzuim ................................................................................................................................................................ 48
Ontbinding van contracten ...................................................................................................................................... 49
3
, 2. Vanwege het academisch karakter van de universitaire rechten-opleiding:
inzicht in samenhang tussen sociale, wetenschappelijke en juridische verschijnselen.
3. Het verleden als schatkamer van het heden.
= fouten in het heden voorkomen door te kijken naar het verleden.
WAAROM BE STUDEREN WE HET ROMEINSE RECHT ?
1. Vanwege de receptie van het Romeinse recht in het continentaal-Europese recht
(en ook daarbuiten, overigens)
=
het doordringen van het Romeinse recht in de rechtspraktijk vanaf 1100 tot 1900.
2. Verwetenschappelijking van het recht vond plaats aan de hand van de bestudering van de
Romeinse bronnen.
(boeken vanaf Bologna 1100 tot een aantal eeuwen geleden)
Verwetenschappelijking: nadenken over het recht, systematiek aanbrengen of bestuderen in het
recht.
VERSCHILLEN TUSSEN HET ROMEINSE RECHT EN HET HEDENDAAGSE (PRIVAAT)RECHT
1. Het Romeinse privaatrecht omvat (veel) meer dan het huidige privaatrecht:
Vb. het “delictenrecht” (delicten zijn gevallen die tegenwoordig tot het publiekrecht horen, in de tijd
van de Romeinen (zwak overheidsapparaat) ging het voornamelijk tussen burgers. Bv. Diefstal waarbij
de bestolene op zoek moet gaan naar de dief en deze voor de rechter moet brengen))
N.B. onderscheid crimina publica / delicta privata (publieke crime, overheid die optreedt =
zeer beperkt vb. Hoogverraad, verkiezingen saboteren, majesteitsschennis...)
2. In het Romeinse recht staat het procesrecht voorop, niet het materiële recht:
ubi remedium, ibi ius (waar een rechtsmiddel is, daar is ook een recht);
3. het Romeinse recht gaat uit van een concrete casuspositie (casuïstisch), het huidige
(continentaal-Europese) privaatrecht gaat uit van een geschreven wettekst of van een
algemeen rechtsbeginsel;
4. de Romeinse staat was nog geen rechtsstaat;
5. de rechtsbronnen hebben een andere hiërarchie (nu: goede hiërarchische structuur): de
verhouding tussen wetgeving, rechtspraak en rechtswetenschap is in de tijd veranderd.
5
, Ius civilis: wereldlijk, Romeins recht dat aan de universiteiten in de late Middeleeuwen werd
onderschreven (vs Corpus ius Canonici, kerkelijk recht)
Corpus Ius civilis ~Janus: Romeinde God van de tijd, kijkt naar het heden en naar het verleden.
= afsluiting van het eerste leven (Wet 12 Tafelen tot Justinianus zijn dagen)
= begin tweede leven (basistekst voor juridisch onderwijs.)
Ius civile :
- Wetten aanvaard uit de volksvergaderingen
- Afgekondigd door magistraten
- Gewoonterecht (aanvullingen uit gewoonte)
- Plebiscieten (Lex Aquilia)
- Adviezen van juristen
Ius honorarium :
- Recht door magistraten gevormd
- Doel om ius civile te ondersteunen, aan te vullen en te corrigeren
- Vb. Edict van de praetor
DE RECEPTIE VAN HET ROMEINSE RECHT
- het Corpus Iuris Civilis naar Italië: 544-554; Sanctio Pragmatica pro petitione Vigilii →
tekst I-5
- 1088: Bologna (± 1120: Irnerius)
- Europese universiteiten
- Glossatoren
- School van Orléans
- Postglossatoren / Commentatoren
- Humanisten
- Natuurrecht / Rederecht / Vernunftrecht
- De Historische School en de Pandectenwissenschaft
ROMEINSE CHRONOLOGIE
Koningstijd v.Chr. – 509 v.Chr.
Republiek 509 – 27 v.Chr.
Principaat 27 v.Chr. – 284 n.Chr.
Dominaat 284 n.Chr. – (of 1453?)
KONINGSTIJD: INSTITUTIES EN RECHTSBRONNEN
ABSOLUUT KONINGSCHAP
7
