Samenvatting Smv Sociologie & Rechtssociologie

Academiejaar 2024-
Sociologie en
2025
Rechtssociolog
ie
Niels Van Dijk




Elektra Bruffaerts
1E BACHELOR RECHTEN

,SOCIOLOGIE EN RECHTSSOCIOLOGE



INHOUDSOPGAVE

COLLEGE 1: WAT IS RECHTSSOCIOLOGIE

COLLEGE 2: SOCIOLOGIE; WEGBEREIDERS

COLLEGE 3: SOCIOLOGIE; THEMA’S E, BASISBEGRIPPEN

COLLEGE 4: SOCIOLOGIE; WERKWIJZE EN SCHOLEN

COLLEGE 5: REGELGEVING

COLLEGE 6: HANDHAVING

COLLEGE 7: FORMELE CONFLICTBESLECHTING

COLLEGE 8: SOCIOLOGIE VAN DE STRAF

COLLEGE 9: INFORMELE CONFLICTBESLECHTING

COLLEGE 10: JURIDISCHE BEROEPEN

COLLEGE 11: LEGITIMITEIT VAN RECHT (JUSTITIE & BURGER)

COLLEGE 12: RECHT EN RISICOMAATSCHAPPIJ




1

,SOCIOLOGIE EN RECHTSSOCIOLOGE

COLLEGE 1

WAT IS RECHTSSOCIOLOGIE?
WAT IS RECHT?

Juristen
 Geheel van regels die neerslag vinden in de bronnen van het recht (algemene principes, wetten,
gewoonten..). moet worden toegepast bij conflict
 Deze regels vinden toepassing in de prakrijk van rechtspraak en rechtsleer
 Recht heeft consistente structuur en een hiërarchische ordening

Filosofen (natuurrecht)
 Recht verwijst naar een ideaalbeeld als systeem van waarden en principes die het sociale leven moten
structureren
 Wat rechtvaardig is

Sociologen
 Gaat niet om de vraag wat er gelden is. Recht als sociaal fenomeen dat bestudeerd kan worden
 Recht (nauw): matschappelijke controle uitgeoefend door systematische aanwending van macht
 Recht (breed) geheel van collectieve gedragingen en normen die het sociale leven structureren

LAW IN BOOKS  LAW IN ACTION

Studie van de wederzijdse beïnvloeding van recht en samenleving
 Law in the books
o Juristen die puzzels oplossen volgens de rechtsbronnen
 Law in action
o Functioneren van juridische instituties in de maatschappij
o Structuren en personen van het recht
o Prakrijk van het recht




RECHTSSOCIOLOGIE

“rechtssociologie is een empirische discipline waarin het recht wordt opgevat als een sociaal verschijnsel, als
product van menselijke interactie”  zoektocht naar hoe recht betekenis krijgt in de maatschappij, door te
kijken naar achterliggende context bij totstandkoming en de effecten van recht

SOCIALE PROCUCTIE

Invloed van samenleving op het recht. Sociale factoren en actoren zijn relevant voor totstandkoming van recht


INTERNE FORMELE BRONNEN VAN RECHT
 Wetgeving
 Rechtspraak

2

,SOCIOLOGIE EN RECHTSSOCIOLOGE

 Doctrine
 Gewoonterecht
 Algemene rechtsbeginselen


MAATSCHAPPELIJKE BRONNEN VAN RECHT
1. Politieke machtsverhoudingen
2. Economisch-technologische ontwikkelingen
3. Juridische professionals
4. Rechtsopvattingen burgers

1. POLITIEKE MACHTSVERHOUDINGEN
Recht is in belangrijke mate een product van bestaande politieke besluitvormingsprocessen in een land
 Publieke machtsfactoren
o Politieke partijen
o Ambtenaren
o Bestuurders
 Private machtsfactoren
o Lobby bedrijfsleven
o Vakbonden
o Milieuorganisaties
 Internationale politiek

2. ECONOMSCH-TECHNOLOGISCHE ONTWIKKELINGEN
De ondernemingsgewijze productie en technologische innovatie zijn sterk bepalend voor de inrichting van het
rechtssysteem
 Economie (kapitalistische productwijze)
o Contract en eigendom
o Vrijemarkteconomie
o Multinationals
 Wetenschap en technologie
 Rampen

3. JURIDISCHE PROFESSIONALS
 Rechtspraak
o “Wat rechters doen in de praktijk” (socialisten)
o Hoe rechters tot hun uitspraken komen
o Abstracte wetten krijgen pas betekenis in hun toepassing door rechters
o Organisatie: hoe functioneert de rechterlijke macht? Hoe is zij samengesteld? En hoe zijn haar
werkzaamheden georganiseerd?
 Advocatuur
o Verzakelijking (kantoren, specialisaties..) en internationalisering
 Ambtenaren
o Rechtsvormers en regeltoepassers bij de overheid. Rol in de wetgeving

4. RECHTSOPVATTINGEN BURGERS
“iedereen wordt geacht de wet te kennen” Quod non



3

,SOCIOLOGIE EN RECHTSSOCIOLOGE

 Rechtssociologisch onderzoek naar:
o Welke kennis burgers paraat hebben over het recht
o Opvattingen over het functioneren van de instituties van de rechtsstaat
o Vertrouwen in recht als oplossing voor hun geschillen
 Invloed van burgers op het recht via:
o Het opeisen van rechten (vraagzijde)
o Verkiezingen
o Demonstraties
 Rechtscultuur
o Kijk naar juridische instituties (aanbodzijde)
o Vergelijk omvang rechtssector

SOCIALE WERKING VAN RECHT

Invloed van het recht op de samenleving. Effecten van recht in de samenleving (bedoeld & onbedoeld)
 Bestrijden assumpties  deze assumpties mogen we niet meer gaan gebruiken als beschrijving van
het recht
o Iedereen kent de wet
o Iedereen gehoorzaamt de wet

 Langs welke wegen neemt de burger kennis van het recht?
 Wat is de rol van sociale verbanden en instituties op de effecten van het recht?


ANTI-INSTRUMENTALISME
Tegen het instrumentalisme van de wetgever:
 Wetten hebben vaak andere gevolgen dan de wetgever beoogd. Gebruikt door mensen om andere
redenen dan de wetgever voor ogen had
 Sociologische analyse gaat de normatieve veronderstellingen van wetgeving na en vergelijkt deze met
sociale werking
o Sociologen brengen de gevolgen (bv welke effecten..) in kaart
o Later eventueel de wet aanpassen


HOE BEREIKT HET RECHT DE BURGER?
Niet via het staatsblad of terms&conditions  recht bereikt de burger via filterende instituties met een eigen
interpretatie van boodschap van de wetgever
 Media
 Intermediaire organisatie (bv werkgever, vakbond, sportorganisatie..): regels worden geselecteerd en
doorgegeven vanuit het organisationeel belang

ROL VAN SOCIALE VERBANDEN OP HET RECHT
Mens als individu  leven binnen sociale verbanden (bv familie, vrienden, sportclub..)

Semi-autonome velden
 Hebben eigen doelen en formuleren en handhaven eigen formele en informele normen voor leden.
Deze hebben een hoge mate van autonomie, met beperkte invloed van de overheid
 Maatschappelijke middenvelden bemoeilijken de centrale sturing van de overheid, maar zijn ook de
basis voor het maatschappelijk draagvlak voor de handhaving van het recht


4

,SOCIOLOGIE EN RECHTSSOCIOLOGE

Voor een jurist geldt het recht, een socioloog kijkt of het verschil maakt.
Recht is veel minder effectief als gedragssturing dan mensen denken.
Hoe invloedrijk zijn landmark cases daadwerkelijk in de maatschappij?
Bottom-up perspectief: sociale werking vanuit maatschappij
Top-down perspectief: vanuit de bestuurder

JURISTEN EN SOCIOLOGEN

Jurist: intern normatief gezichtspunt  rechtssocioloog: extern empirisch standpunt
 Intern normatief
o Intern: Bewaken van de coherentie van het recht. Streven naar
rechtseenheid en rechtsgelijkheid. Regels moeten passen in het hogere
geheel
o Normatief: wetten, verdragen en jurisprudentie gaan over normen die
voorschrijven hoe normadressanten zich dienen te gedragen.
o De geldigheid wordt niet in twijfel getrokken maar bevestigd vanuit law
in the books
 Extern empirisch
o Extern: niet bewaken coherentie. Recht is breder dan de geldende postieve recht. Formele
gelijkheid voor de wet wordt geconfronteerd met werkelijke ongelijkheid.
o Perspectief vanuit een tweede wetenschappelijke discipline: sociologie
o Empirisch: beschrijving van de samenleving volgens wat ‘is’, niet wat ‘zou moeten’. Belang
van wetenschappelijke gegevensverzameling: veldwerk, surveys, statistiek
o Kijkt naar law in action, van onderop

2 TEGENSTELLINGEN


1. AFSTANDELIJK  BETROKKEN

1.1 AFSTANDELIJK: EXTERN SOCIOLOGISCH PERSPECTIEF
 In een zuiver sociologische benadering staat het externe perspectief voorop (van
buiten naar binnen)
 Recht wordt gezien als een maatschappelijk verschijnsel zoals godsdienst.
Recht is hier een deelgebied van de sociologie.
 Voordeel:
o Aansluiting bij de belangrijkste theorieen van de sociologie. Sommige
grondleggers van de sociologie zoals Marx, Durkheim & Weber hebben
bijvoorbeeld allen het recht bestudeerd
o Sociologie heeft een arsenaal aan empirische methoden en technieken, waarvan
rechtssociologie kan profiteren
 Nadeel: Sociologen staan vaak nogal vreemd tegenover de aard van recht, dat nu
eenmaal sterk normatief en waardegeladen is. Weinig interesse in de inhoud van
recht en moeilijk gesprek met juristen

1.2 BETROKKEN: RECHTSREALISTISCHE STUDIES
 Legal realism & socio-legal studies (van binnen naar buiten)
 Recht is vertrekpunt. Van daar wordt gekeken naar de productie en sociale werking.
 De toon wordt hier gezet door maatschappelijk betrokken juristen


5

,SOCIOLOGIE EN RECHTSSOCIOLOGE

 Voordeel: recht kan worden veranderd vanuit gewijzigde maatschappelijke omstandigheden (social
engineering)
 Nadeel: Veel juristen hebben een beperkt beeld van de sociale wetenschappen, als hulpwetenschap.
De studies zijn vaak pragmatisch beleidsgericht, zonder veel theoretische diepgaand of
afstandelijkheid


2. KRITISCH  CONSTRUCTIEF

2.1 KRITISCH
 Vragen en bekritiseren van veronderstellingen van juristen als deze uitspraken doen over gedrag van
mensen of instituties zonder empirische onderbouwing.

2.2 CONSTRUCTIEF
 Beoogt het functioneren van het recht en de juridische instituties te verbeteren, door empirische
inzichten aan te reiken waardoor een betere fit tussen recht en maatschappij kan ontstaan.
o Vb 1. Evaluatie van de (ongewenste) effecten van wetten. Wetgever moet rekening houden
met socialde context
o Vb 2. De gevolgen van rechterlijke uitspraken verschillen in de praktijk met wat de rechter
heeft bepaald (tenuitvoerlegging)

JURIDISERING

Toenemende rol van recht in de maatschappij

Relatie met opkomst en uitbouw van: rechtsstaat & verzoringstaat


RECHTSTAAT & JURIDISERING
 Rechtstaat: Acties van de staat gebonden aan de wet
 Steeds meer zaken worden juridisch vastgelegd om staatsmacht te legitimeren (Weber)
 Nationale rechtstaat als belangrijkste producent van recht: wetten, decreten, etc.
 Opkomst: Recht van private instellingen: contracten, polissen, veiligheidsvoorschriften


VERZORGINGSTAAT & JURIDISERING
 Opkomst verzorgingstaat: Regulering van het welzijn van de burgers (werkgelegenheid, sociale
zekerheid, onderwijs, gezondheid)
 Uitbouw: regels over milieu, veiligheid, mensenrechten
 Positieve rol: emancipatie zwakke groepen, inperking private macht
 Kritiek op juridisering: formalisme, kosten etc


JURIDISERING VAN DE SAMENLEVING
 Het belang van recht in de samenleving neemt toe
 Te bekijken vanuit een extern perspectief naar interactie recht en samenleving.
 Vooral regelgeving & procesvoering
 Sterkere juridische greep van de overheid op de samenleving en alle verschillende domeinen
(welvaartstaat)
 Structurele verschijnselen
o Toename aantal:
 Juridische factoren

6

,SOCIOLOGIE EN RECHTSSOCIOLOGE

 Afgestudeerde juristen
 Rechtszaken
 Wettelijke regels
 Verzet tegen overheidsbeslissingen
 Regeldruk


FACTOREN VAN VARIATIE VAN JURIDISERING TUSSEN LANDEN
1. Cultuur
2. Economie & politiek
3. Juridische infrastructuur

1. CULTUUR
 Tegenstelling Japan – VS
 Hoeveelheid rechters en advocaten veel hoger in VS
 Andere wijzen om met conflicten om te gaan
 Japan heeft schaamte cultuur. Geschillen worden niet openbaar afgehandeld, leveren schaamte op

2. ECONOMIE & POLITIEK
 Algemene peil van socio-economische en politieke ontwikkeling
 Ontwikkelingslanden vs. postindustriële staten
 Overheid niet geëvolueerd tot herverdelende machine
 Minder belangengroepen die wetgeving afdwingen

3. JURIDISCHE INFRASTRUCTUUR
Juridische infrastructuur:

 Toegang tot recht.
 Rol ADR.
 Verplichte bijstand advocaat.
 Omvang rechtshulp.
 Alternatieven wetgeving.

HISTORISCHE ONTWIKKELING VAN DE RECHTSSOCIOLOGIE

VOORGESCHIEDENIS

Natuurrecht & opkomst van absolute staten
Rechtspositivisme & de opkomst van de democratische, bureaucratische staat


NATUURRECHTSLEER
 Ontwikkeling van absolute staten vanuit middeleeuwen (feodaal model)
o Afwezigheid geünificeerde rechtsinstellingen in middeleeuwen
o Tot 1750 versnipperd recht, daarna ontstaan van geseculariseerd natuurrecht
 Codificatiebeweging (1750-1813)
o Recht neemt de dominante vorm van de wet aan: monisme van de wet als rechtsbron
gekoppeld aan monisme van de staat als machtsbron (met gewelds- en belastingsmonopolie)
o Met de moderne code ontstaat een deductieve & lineaire rationaliteit waarin de delen van
het rechtssysteem als onderling logisch verbonden worden gezien


7

,SOCIOLOGIE EN RECHTSSOCIOLOGE

 Naturaliserende dimensie: recht wordt als autonoom voorgesteld van
de sociale wereld
o Recht als abstract systeem van regels, conform aan de natuurlijke Rede en universeel
 A-historiciteit: Haar sociale genese blijft buiten beeld en wordt versluierd in haar metafysische
gronding


RECHTSPOSITIVISME
Reactie tegen het natuurrecht
 Er bestaat niets behalve het positieve recht
 Verbreken van de band tussen recht en moraal
 Nadruk op de formele geldigheid van rechtsregels
 Nog sterkere nadruk op deductief dogmatische rechtswetenschap en abstract logisch systeem van
regels dat sociaal gedrag regelt


RECHTSSOCIOLOGIE
 Demystificatie van het juridische
 Beeld op sociale genese van het recht: recht als sociale constructie
 Oog voor historiciteit als kern van alle juridische constructies
 Oog op waarden en belangenconflicten achter de façade van het rationale recht

4 INVLOEDEN


1. KRITISCHE RECHTSWETENSCHAP ( COLLEGE 1)
Kritiek op het juridische formalisme: de normatief deductieve rechtswetenschap
 Jhering: beschouw het recht vanuit de sociale doeleinden die aan regels ten grondslag liggen
 Ehrlich:
o Officieel begin rechtssociologie
o Zwaartepunt van de rechtsontwikkeling ligt niet in de wetgeving, rechtspraak of
rechtsontwikkeling, maar in de maatschappij
o Het levende recht (= de normen in de samenleving op dit moment) moet het uitgangspunt
worden voor rechtsontwikkeling en -wetenschap

Debatten over de methode van de rechtswetenschap in verhouding tot de sociologie
 Kelsen: kritiek op de sociologische methode
 Ehrlich verwart het verschil tussen 2 benaderingen van recht:
o Recht als norm, regels die een ‘moeten’ uitwerken, iets wat (niet) gedaan moet worden
o Recht als feit, als deel van de sociale realiteit, een regelmatig patroon, een vorm van ‘zijn’
 Sociological jurisprudence & legal realism
o Pound neemt Jehring over:
 Recht als strijdperk van maatschappelijke belangen
 Kijken naar doelen van regels en hun effecten in de maatschappij
 Social engineering: recht als middel voor het nastreven van bepaalde waarden en
belangen
 Van law in books naar law in action


2. IDEOLOGIEKRITIEK (COLLEGE 2, 3, 4)


8

, SOCIOLOGIE EN RECHTSSOCIOLOGE

 Kritiek op Klassebasis van het Recht
 Marx 1842 Debatten over het Recht over Houtdiefstallen
 Ideologiekritiek op het Recht. Recht als een afspiegeling van eigendomsverhoudingen in de
samenleving.
 Relatie tussen recht en maatschappelijke ongelijkheid als blijvend thema rechtssociologie.
 Kritiek op Klassejustitie


3. ALGEMENE SOCIOLOGIE (COLLEGE 2, 3, 4)
 In het kader van een studie van de maatschappij besteden de wegbereiders van de sociologie vaak
aandacht aan het recht.
 Centraal staat de ontwikkeling van recht en samenleving.
 Durkheim: Recht als empirische indicatie voor de stand van maatschappelijke ontwikkeling
 Weber: Vergelijking van organistatievormen van rechtssystemen op basis van rationalisering van
besluitvorming en bureaucratisering (nodig voor rechtszekerheid en voorspelbaarheid, voor
kapitalisme)


4. NAOORLOGSE SOCIOLOGIE (COLLEGE 5..)
 Meer Verfijnde Begrippen en Methode van Onderzoek en meer gespecialiseerde onderwerpen
 Surveys in testen opvattingen van burgers over recht
 Analyse van Formele Organisaties:
o Rechtbanken
o Advocatuur
o Wetgever
o Openbaar Bestuur
o Politie

KARAKTERISTIEKEN VAN DE RECHTSSOCIOLOGIE

 Spanning tussen Wet & Werkelijkheid
 Ideële karakter van rechtsnormen tegenover het actuele karakter van sociale feiten
 Rechtswetenschap: weergave van normen in hun onderlinge samenhang (consistentie)
 Sociale wetenschap: normen in relatie met sociale verschijnselen


1. EFFECTUERING VAN REGELS EN RECHTEN
Subjectieve rechten

 Ideëel aspect: het potentiële gebruik wanneer nodig
 Actueel aspect: toetst regels aan hun gebruikswaarde
 We gaan onderzoeken:
o Of er bepaalde rechten meer/minder/niet gebruikt worden, of er een correlatie is met
niet)juridische factoren (macht/klasse)..
o Welke omstandigheden zijn van belang voor effectuering?
 Regels
 Grondrechten
 Juridische idealen
o Wat zijn de sociale oorzaken van de pervertering van het recht?


2. RECHTSVERHOUDINGEN EN MACHTSVERHOUDINGEN


9