Besturen in de rechtsstaat – Recht en maatschappij 2019/2020
S. Zouridis (2019). De institutionele crisis van de rechtsstaat. Over de binnenkant van
rechtsstatelijk bestuur. Den Haag: Boom Juridisch.
Inhoud
Hoofdstuk 1: Het imago van de rechtsstaat: oubollig, saai en voor ‘gutmenschen’ ................. 2
Hoofdstuk 2: De superieure rechtsstaat .................................................................................... 6
Hoofdstuk 3: Theorieën van de rechtsstaat: een synopsis ......................................................11
Hoofdstuk 4: Een prisma voor de rechtsstaat...........................................................................16
Hoofdstuk 5: De juridische hoofdkleur: de rechtsstaat als juridisch bouwwerk .......................18
Hoofdstuk 6: De sociologische hoofdkleur: de rechtstaat als normatieve institutionele orde ..24
Hoofdstuk 7: De bestuurswetenschappelijke hoofdkleur: de rechtsstaat als ‘mode of
government’ ...............................................................................................................................30
Hoofdstuk 8: De rechtsstaat: een drukvat ................................................................................38
Hoofdstuk 9: Rot in de rechtsstaat?..........................................................................................41
Hoofdstuk 10: Innovatie en de toekomst van de rechtsstaat ...................................................49
,Hoofdstuk 1: Het imago van de rechtsstaat: oubollig, saai en voor
‘gutmenschen’
Lamenteren over de rechtsstaat van weleer
Onheilsprofeten over de bedreigde rechtsstaat
- Ieder jaar wordt in het jaarverslag van de Raad van State geconcludeerd dat de rechtsstaat
wordt bedreigd.
- Door politici en hun achterbannen worden ‘recht, ordening, instituties en bestendige
procedures naar de achtergrond geschoven en worden deze al gauw als hinderlijke
belemmeringen gezien, wanneer zij gewenste resultaten in de weg staan.
- De voorzitter van de Raad voor de rechtspraak stelt dat de grenzen aan de strafrechtelijke
afdoening buiten de rechter om zijn bereikt. Conclusie: de rechtstaat komt in gevaar als de
rechter wordt gepasseerd.
- Praktiserende en academisch georiënteerde staatsrechtgeleerden, bestuursjuristen en
strafjuristen trekken ook aan de bel. Volgens strafjuristen zetten bijvoorbeeld, ministers en
staatssecretarissen van het ministerie van V&J de rechtstaat te grabbel met hun plannen om
verdachten van misdrijven minder rechtsbescherming te geven. En de burgemeester kan zijn
macht misbruiken om de rechtstaat opzij te zetten.
- Dit gebeurt niet alleen in Nederland, maar het schijnt dat in vele andere landen de rechtsstaat
op retour is.
Wat is een rechtsstaat eigenlijk?
Het begrip ‘rechtsstaat’ is erg flexibel. Wat bedoelen ze als dé rechtsstaat wordt bedreigd of als dé
rechtsstaat niet wordt gerespecteerd? Zonder goed antwoord op deze vragen, blijft de rechtsstaat een
speelbal voor retorisch sterke politici.
Rechtsstaat formuleringen kunnen van dun naar dik gaan en maken onderscheid tussen formele en
substantieve versies.
Dun Dik
Formeel Regel bij wet Formele wettigheid Democratie + legaliteit
Substantief Individuele rechten Recht van waardigheid Maatschappelijk werk
en/of gerechtigheid
Uit: Tamanaha, On the Rule of La w
Aan de linkerzijde stel je minder eisen aan het begrip: alleen wetten zijn voldoende.
Putin zal bijvoorbeeld links bovenin zitten, Frans Timmermans zal rechts onderin zitten.
In het vak bestuurskunde wordt gekozen voor:
- Een formele versie
- Niet ‘rule by law’, maar ook niet een heel dikke definitie:
Rechtstaat = legaliteit + trias politica + grondrechten + rechterlijke toetsing.
3 redenen om voor deze beschrijving te kiezen:
- Deze is het minst politiek
- Het is een definitie die je voor onderzoek kunt gebruiken
- De maatschappelijke betekenis van rechtsstaat zit in deze beschrijving.
2
, Is de teloorgang van de rechtsstaat een probleem?
Voor veel bestuurswetenschappers niet:
- In de bestuurswetenschappen heeft zich een beweging voorgedaan van government naar
governance.
- Niet de overheid of het openbaar bestuur is de belangrijkste sturende factor in een
samenleving, maar het zijn de netwerken waarvan de overheid soms wel en soms niet deel
uitmaakt.
- Naast de rechtmatige overheid zijn andere sturingsmodellen ontstaan: de presterende
overheid, de netwerkende overheid en de participerende overheid
- Tegenover het volgen van de regels (rechtmatige overheid en presterende overheid), staan de
creativiteit van de professional en de participatie van burgers (netwerkende en participerende
overheid)
Bestuurders en beleidsmakers gaan stoïcijns door met hun vermeende ‘afbraakpolitiek’
Dit is om drie redenen problematisch:
1. Het is zinvol om de waarde en betekenis van de rechtsstaat scherp te krijgen, alvorens deze
bestuursvorm definitief te verbannen naar de geschiedenisboekjes
2. In het debat blijft vaak hangen wat eigenlijk onder een rechtsstaat verstaan moet worden.
Door de verschillende opvattingen wordt de werkelijkheid eerder verhuld dan verhelderd.
3. Men moet scherpkrijgen hoe een rechtsstaat eigenlijk werkt. Het gaat niet alleen om
begripsverheldering, maar ook om een goed begrip van hoe een rechtsstaat in elkaar zit en
functioneert.
Waarom de rechtsstaat in de bestuurswetenschap?
1. ‘regulation’ – sturing
- Het concept is verbonden met de opkomst van de ‘regulatory state’ als opvolger van de
‘administrative state’
- Regulatory state: de wendbare sturende staat die zich bezighoudt met de inrichting en
besturing van maatschappelijke domeinen.
• Zorg wordt niet meer door de staat geleverd, maar wordt aanbesteed of overgelaten
aan de markt van private aanbieders.
• Veiligheid is geen kwestie van een goed functionerende strafketen van politie etc.
Veiligheid staat voor een speelveld van allerlei private partijen als internetproviders
banken etc.
• De inrichting en besturing van deze maatschappelijke domeinen als zorg,
infrastructuur, onderwijs en veiligheid zijn een multidisciplinaire kwestie.
- Het recht speelt in deze wetenschappelijke stroming vooral een instrumentele rol: het wordt
beschouwd als instrument van de ‘regulatory state’ dat moet worden onderzocht op de
uitwerking die het heeft op een beleidsveld.
2. ‘Verantwoordelijkheid en verantwoording’
- Verantwoording/accountability is een belangrijk democratisch en rechtsstatelijk principe en
een groot thema in de bestuurswetenschap
- De democratische rechtsstaat is het decor waarin verantwoording plaatsvindt en waarin
verantwoording betekenis krijgt.
3. ‘Corruptie en integriteit’
- Een groeiende stroom wetenschappers richt zich op integriteit en het spiegelbeeld daarvan,
corruptie.
- De claim die in het concept integriteit besloten ligt, is breder dan de rechtsstatelijke claim.
3
S. Zouridis (2019). De institutionele crisis van de rechtsstaat. Over de binnenkant van
rechtsstatelijk bestuur. Den Haag: Boom Juridisch.
Inhoud
Hoofdstuk 1: Het imago van de rechtsstaat: oubollig, saai en voor ‘gutmenschen’ ................. 2
Hoofdstuk 2: De superieure rechtsstaat .................................................................................... 6
Hoofdstuk 3: Theorieën van de rechtsstaat: een synopsis ......................................................11
Hoofdstuk 4: Een prisma voor de rechtsstaat...........................................................................16
Hoofdstuk 5: De juridische hoofdkleur: de rechtsstaat als juridisch bouwwerk .......................18
Hoofdstuk 6: De sociologische hoofdkleur: de rechtstaat als normatieve institutionele orde ..24
Hoofdstuk 7: De bestuurswetenschappelijke hoofdkleur: de rechtsstaat als ‘mode of
government’ ...............................................................................................................................30
Hoofdstuk 8: De rechtsstaat: een drukvat ................................................................................38
Hoofdstuk 9: Rot in de rechtsstaat?..........................................................................................41
Hoofdstuk 10: Innovatie en de toekomst van de rechtsstaat ...................................................49
,Hoofdstuk 1: Het imago van de rechtsstaat: oubollig, saai en voor
‘gutmenschen’
Lamenteren over de rechtsstaat van weleer
Onheilsprofeten over de bedreigde rechtsstaat
- Ieder jaar wordt in het jaarverslag van de Raad van State geconcludeerd dat de rechtsstaat
wordt bedreigd.
- Door politici en hun achterbannen worden ‘recht, ordening, instituties en bestendige
procedures naar de achtergrond geschoven en worden deze al gauw als hinderlijke
belemmeringen gezien, wanneer zij gewenste resultaten in de weg staan.
- De voorzitter van de Raad voor de rechtspraak stelt dat de grenzen aan de strafrechtelijke
afdoening buiten de rechter om zijn bereikt. Conclusie: de rechtstaat komt in gevaar als de
rechter wordt gepasseerd.
- Praktiserende en academisch georiënteerde staatsrechtgeleerden, bestuursjuristen en
strafjuristen trekken ook aan de bel. Volgens strafjuristen zetten bijvoorbeeld, ministers en
staatssecretarissen van het ministerie van V&J de rechtstaat te grabbel met hun plannen om
verdachten van misdrijven minder rechtsbescherming te geven. En de burgemeester kan zijn
macht misbruiken om de rechtstaat opzij te zetten.
- Dit gebeurt niet alleen in Nederland, maar het schijnt dat in vele andere landen de rechtsstaat
op retour is.
Wat is een rechtsstaat eigenlijk?
Het begrip ‘rechtsstaat’ is erg flexibel. Wat bedoelen ze als dé rechtsstaat wordt bedreigd of als dé
rechtsstaat niet wordt gerespecteerd? Zonder goed antwoord op deze vragen, blijft de rechtsstaat een
speelbal voor retorisch sterke politici.
Rechtsstaat formuleringen kunnen van dun naar dik gaan en maken onderscheid tussen formele en
substantieve versies.
Dun Dik
Formeel Regel bij wet Formele wettigheid Democratie + legaliteit
Substantief Individuele rechten Recht van waardigheid Maatschappelijk werk
en/of gerechtigheid
Uit: Tamanaha, On the Rule of La w
Aan de linkerzijde stel je minder eisen aan het begrip: alleen wetten zijn voldoende.
Putin zal bijvoorbeeld links bovenin zitten, Frans Timmermans zal rechts onderin zitten.
In het vak bestuurskunde wordt gekozen voor:
- Een formele versie
- Niet ‘rule by law’, maar ook niet een heel dikke definitie:
Rechtstaat = legaliteit + trias politica + grondrechten + rechterlijke toetsing.
3 redenen om voor deze beschrijving te kiezen:
- Deze is het minst politiek
- Het is een definitie die je voor onderzoek kunt gebruiken
- De maatschappelijke betekenis van rechtsstaat zit in deze beschrijving.
2
, Is de teloorgang van de rechtsstaat een probleem?
Voor veel bestuurswetenschappers niet:
- In de bestuurswetenschappen heeft zich een beweging voorgedaan van government naar
governance.
- Niet de overheid of het openbaar bestuur is de belangrijkste sturende factor in een
samenleving, maar het zijn de netwerken waarvan de overheid soms wel en soms niet deel
uitmaakt.
- Naast de rechtmatige overheid zijn andere sturingsmodellen ontstaan: de presterende
overheid, de netwerkende overheid en de participerende overheid
- Tegenover het volgen van de regels (rechtmatige overheid en presterende overheid), staan de
creativiteit van de professional en de participatie van burgers (netwerkende en participerende
overheid)
Bestuurders en beleidsmakers gaan stoïcijns door met hun vermeende ‘afbraakpolitiek’
Dit is om drie redenen problematisch:
1. Het is zinvol om de waarde en betekenis van de rechtsstaat scherp te krijgen, alvorens deze
bestuursvorm definitief te verbannen naar de geschiedenisboekjes
2. In het debat blijft vaak hangen wat eigenlijk onder een rechtsstaat verstaan moet worden.
Door de verschillende opvattingen wordt de werkelijkheid eerder verhuld dan verhelderd.
3. Men moet scherpkrijgen hoe een rechtsstaat eigenlijk werkt. Het gaat niet alleen om
begripsverheldering, maar ook om een goed begrip van hoe een rechtsstaat in elkaar zit en
functioneert.
Waarom de rechtsstaat in de bestuurswetenschap?
1. ‘regulation’ – sturing
- Het concept is verbonden met de opkomst van de ‘regulatory state’ als opvolger van de
‘administrative state’
- Regulatory state: de wendbare sturende staat die zich bezighoudt met de inrichting en
besturing van maatschappelijke domeinen.
• Zorg wordt niet meer door de staat geleverd, maar wordt aanbesteed of overgelaten
aan de markt van private aanbieders.
• Veiligheid is geen kwestie van een goed functionerende strafketen van politie etc.
Veiligheid staat voor een speelveld van allerlei private partijen als internetproviders
banken etc.
• De inrichting en besturing van deze maatschappelijke domeinen als zorg,
infrastructuur, onderwijs en veiligheid zijn een multidisciplinaire kwestie.
- Het recht speelt in deze wetenschappelijke stroming vooral een instrumentele rol: het wordt
beschouwd als instrument van de ‘regulatory state’ dat moet worden onderzocht op de
uitwerking die het heeft op een beleidsveld.
2. ‘Verantwoordelijkheid en verantwoording’
- Verantwoording/accountability is een belangrijk democratisch en rechtsstatelijk principe en
een groot thema in de bestuurswetenschap
- De democratische rechtsstaat is het decor waarin verantwoording plaatsvindt en waarin
verantwoording betekenis krijgt.
3. ‘Corruptie en integriteit’
- Een groeiende stroom wetenschappers richt zich op integriteit en het spiegelbeeld daarvan,
corruptie.
- De claim die in het concept integriteit besloten ligt, is breder dan de rechtsstatelijke claim.
3
